Мульти индикаторли
Publication date: 2005
Ўзбекистон Мульти индикаторли кластерли тадқиқотлари 2006 йил Ў зб екистон 2006 Ў зб екистоннинг М ул ьти инд икаторл и кл астерл и тад қиқотл ари M IC S Ўзбекистон Болалар ва аёллар аҳволи мониторинги Мульти индикаторли кластерли тадқиқотлари 2006 йил MICS БМТ Болалар Жамғармаси Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси БМТ Аҳолишунослик Жамғармаси Ўзбекистоннинг Мульти индикаторли кластерли тадқиқоти (МИКТ) Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси то- монидан ўтказилган. БМТ Болалар жамғармаси (ЮНИСЕФ) ва БМТ Аҳолишунослик жамғармаси (ЮНФПА) томонидан мо лия- вий ва техник ёрдам кўрсатилган. Тадқиқот 1995 ва 2000 йилларда ўтказилган МИКТ дастлабки икки раундидан кейин бўлиб ўтган, 2005-2006 йилларда дунёнинг 50 дан ортиқ мамлакатларида бажарилган МИКТ (МИКТ3) тадқиқотлари учинчи раунди бир қисми сифатида ўтказилди. Тад қи - қот лар усуллари дунё мамлакатларида болалар ва аёллар шароити ҳақида маълумот тўплашга қаратилган МИКТ глобал лойи- ҳасини бажаришда ишлаб чиқилган моделлар ва андозаларига асосланади. МИКТ глобал лойиҳаси ҳақида қўшимча маъ лу мот ни www.childinfo.org интернет саҳифасидан олиш мумкин. Таклиф этилган саҳифалар: ЮНИСЕФ ва Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси. 2007 й. Ўзбекистоннинг Мульти индикаторли кластерли тадқиқоти 2006 й. Якуний ҳисобот. Тошкент, Ўзбекистон: ЮНИСЕФ. Суърат: ©UNICEF/Uzbekistan/2007/Brigitte Brefort Mega Basim босмахонасида чоп этилган МУҚАДДИМА Ўзбекистон Республикаси 189 мамлакатлар қатори Минг йиллик Ривожланиш Мақсадла ри ва “Болалар учун яроқли дунё” декларацияларини имзолади. Ушбу декларацияларни имзолар экан, Ҳукумат мақсад ва вазифаларни амалга ошириш йўлида эришилаётган тараққиёт кетидан кузатиб бориш мажбуриятини ўз зиммасига олди. Ушбу дастурлар доирасида 2006 йилда Ўзбекистон Ҳукумати ЮНИСЕФ ва БМТ аҳолишунослик Жам ғармасининг (ЮНФПА) техник ёрдамида Мульти индикаторли кластерли тадқиқотни (МИКТ) ўтказди. МИКТ 2006 Ўзбекистондаги аёллар ва болалар аҳволини мониторинг қилиш мақсадида даврий тадқиқотлар туркумининг охирги текширувини ифодалайди. Ушбу ҳисобот бу борадаги интилишлар ва қўлга киритилган муваффақиятни таъкидла бгина қолмай, эришилган тараққиётни вилоятлар ва минтақалар ўртасида таққослаш учун маълумотларни субмиллий даражада тақдим этади. Бу жуда муҳим, чунки кўпинча мил лий даражадаги терма маълумотлар минтақавий номувофиқликларни аниқлай олмайди. Ушбу тадқиқот миллий даражада Давлат Статистика Қўмитаси томонидан ўтказилди ва унинг доирасида мамлакатнинг барча минтақалари бўйлаб 10500та уй хўжаликла ри қамраб олинди. Ўзбекистонда 2006 йил учун МИКТ лойиҳаси бир қатор ташкилот лар ва алоҳида шахсларнинг биргаликдаги сайъиҳаракатлари туфайли муваффақиятли якун топди ва биз уларнинг фаол иштирокини эътироф этиб, ўз миннатдорчилигимиз ни билдирмоқчимиз. Ушбу тадқиқотни бажаришга тайёргарлик кўриш давомида Ўзбе кистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг таълим, соғлиқни сақлаш ва ижтимоий муҳофаза масалалари бўйича Мажмуаси қошида мувофиқлаштирувчи ишчи гуруҳ таш кил этилди. Ушбу ишчи гуруҳ таркиби Давлат статистика қўмитасининг раиси ва раис ўринбосари, соғлиқни сақлаш, таълим, молия, меҳнат ва ижтимоий муҳофаза вазирли кларининг раҳбарларидан ташкил топди. Шунингдек, ишчи гуруҳ аъзолари сафига Ўз бекистон хотинқизлар Қўмитаси, ННТ ва ёшлар ташкилотлари вакиллари кирдилар. Миллий даражада Давлат статистика қўмитаси тадқиқотни режалаштириш ва му вофиқлаштириш масалалари учун жавоб берди. Тадқиқотга раҳбарлик қилиш ва уни субмиллий даражада бажариш ишлари вилоятлар статистика бошқармаларининг раҳба рияти, шу жумладан Қорақалпоғистон Республикаси ва Тошкент шаҳри статистика Бош қармалари томонидан амалга оширилди. Вилоят, туман ва маҳалла даражадаги маҳал лий ҳокимият органлари жойларда тадқиқотни бажаришга ёрдам бердилар. Умид қиламизки, ушбу тадқиқот ва ҳисобот натижалари мамлакатда аёллар ва бола лар аҳволи юзасидан яхши тушунча бериб, миллий ва халқаро ҳамкорлар томонидан ижтимоий сиёсатни тайёрлаш ва режалаштиришга хизмат қилади. БМТ ЮНИСЕФ Болалар Жамғармаси БМТ Аҳолишунослик Жамғармаси (ЮНФПА) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси � ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил Натижалар йиғма жадваллари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Қисқартмалар рўйхати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Қисқа мундарижа. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1. Кириш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Дастлабки шартлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Тадқиқот мақсадлари. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 2. Терма тузиш ва тадқиқот ўтказиш услубияти . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Терма схемаси. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Саволномалар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Ўқитиш ва жойларда маълумот тўплаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Маълумотларга ишлов бериш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 3. Терма ҳажми ва уй хўжаликлари ва респондентлар таърифи. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Терма қамрови . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Уй хўжаликлари таърифи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Респондентлар таърифи. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 4. Болалар ўлими . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 5. Овқатланиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Овқатланиш ҳолати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Эмизиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Тузни йодлаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 A витаминини қўшиш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Кам тана массаси билан туғилган чақалоқлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 6. Болалар саломатлиги. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Иммунизация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Оғиз регидратацияси усули билан даволаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Тиббий ёрдам учун мурожаат қилиш ва пневмонияни антибиотиклар билан даволаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Қаттиқ ёқилғи турларини қўллаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 7. Атрофмуҳит . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Сув ва санитария . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 8. Репродуктив саломатлик. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Контрацепция. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Контрацепциядан фойдаланиш зарурати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Туғишгача бўлган назорат . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 МУнДАрИжА Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! � Туғишга тиббий ёрдам кўрсатиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Оналар ўлими. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 9. Боланинг ривожланиши . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 10. Таълим. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Мактабгача муассаларга қатнаш ва мактабга тайёргарлик. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Бошланғич ва ўрта ўқув муассасаларига қатнаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Катталар саводхонлиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 11. Болаларни ҳимоя қилиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Туғилишни рўйхатга олиш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Болалар меҳнати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Эрта турмуш қуриш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Болалар ногиронлиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Етим ва ҳимояланмаган болалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 12. ОИВ/ОИТС ва жинсий ахлоқ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 ОИВ юқиши ва презервативлардан фойдаланишни билиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 ОИВ юқиши нуқтаи назаридан жинсий ахлоқ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Жадваллар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 A Иловаси. Терма схемаси. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 B Иловаси. Тадқиқотда иштирок этган кишилар рўйхати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151 C Иловаси. Танлаш сабабли ҳосил бўлган хатоларни баҳолаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 D Иловаси. Маълумотлар сифати жадваллари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 E Иловаси. МИКТ кўрсаткичлари: сурат ва маҳражлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 F Иловаси. Саволномалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 жадваллар рўйхати 1 Жадвал. Уй хўжаликлари ва алоҳида кишиларни сўров қилиш натижалари . . . . . . . 81 2 Жадвал. Уй хўжаликлари аъзоларининг жинси ва ёш бўйича таркиби . . . . . . . . . . . . 82 3 Жадвал. Уй хўжаликлари таркиби . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 4 Жадвал. Аёлларнинг асосий хусусиятлари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 5 Жадвал. Болаларнинг асосий хусусиятлари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 6 Жадвал. Болалар ўлими . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 7 Жадвал. Болаларнинг етарлича овқатланмаслиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 8 Жадвал. Дастлабки эмизиш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 9 Жадвал. Эмизиш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 10 Жадвал. Мос равишда эмизиладиган гўдаклар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 � ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил 11 Жадвал. Йодланган тузни истеъмол қилиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 12 Жадвал. Болаларга А витаминини қўшиб бериш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 13 Жадвал. Кам тана оғирлиги билан туғилган гўдаклар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 14 Жадвал. Асосий хусусиятлар бўйича эмлаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 15 Жадвал. Асосий хусусиятлар бўйича эмлаш (давоми) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 16 Жадвал. Оғиз регидратацияси услуби даволаш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 17 Жадвал. Диареяни уй шароитида даволаш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 18 Жадвал. Пневмонияга шубҳа туғилганда тиббий ёрдамга мурожаат қилиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 19 Жадвал. Пневмонияга чалинганларни антибиотиклар билан даволаш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 20 Жадвал. Пневмониянинг иккита хавфли аломатларини билиш . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 21 Жадвал. Қаттиқ ёқилғи турларидан фойдаланиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 22 Жадвал. Печка ёки ўчоқ турига қараб қаттиқ ёқилғи турларидан фойдаланиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 23 Жадвал. Такомиллаштирилган ичимлик суви манбаларидан фойдаланиш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 24 Жадвал. Уй хўжаликлари томонидан сувни тозалаш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 25 Жадвал. Сув манбаигача бориш вақти . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 26 Жадвал. Сувни олиб келувчи шасх. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 27 Жадвал. Нажасларни кетказиш учун санитариягигиеник ускуналардан фойдаланиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 28 Жадвал. Болалар нажасини кетказиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 29 Жадвал. Контрацепция воситаларидан фойдаланиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 30 Жадвал. Контрацепциядан фойдаланиш зарурати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 31 Жадвал. Туғишгача тиббий кузатув хизматларини кўрсатувчи ташкилот . . . . . . . .111 32 Жадвал. Туғишгача тиббий кузатув назорат . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 33 Жадвал. Туғишга тиббий ёрдам кўрсатиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 34 Жадвал. Ой куни тўлиқ ўтган ҳомиладорлик . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 35 Жадвал. Оналар ўлими коэффициенти. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 36 Жадвал. Таълим олишда оила кўмаги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 37 Жадвал. Ўқув материаллари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 38 Жадвал. Мактабгача ёшда бўлган болаларни талими . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 39 Жадвал. Бошланғич мактабга кириш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 40 Жадвал. Бошланғич ўқув юртларида ўқишга қатнаш коэффициенти . . . . . . . . . . . 120 41 Жадвал. Ўрта ўқув юртларида ўқишга қатнаш коэффициенти . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 42 Жадвал. Бошланғич мактабга қатновчи ўрта мактаб ёшидаги болалар. . . . . . . . . . 122 43 Жадвал. 5синфгача ўқиган болалар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 44 Жадвал. Бошланғич мактабни тугатиш ва ўрта мактабга ўтиш . . . . . . . . . . . . . . . . 124 45 Жадвал. Таълим олишда жинслар тенгҳуқуқлилиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 46 Жадвал. Туғилишни рўйхатга олиш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 47 Жадвал. Болалар меҳнати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 48 Жадвал. Ўқиётган ишчилар ва ишлаётган ўқувчилар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 49 Жадвал. Эрта турмуш қуриш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 50 Жадвал. Болалар ногиронлиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 51 Жадвал. ОИВ юқиши профилактикаси тўғрисида билимлар мавжудлиги . . . . . . . 132 52 Жадвал. ОИВ/ОИТС ҳақида нотўғри фикрларни аниқлаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 53 Жадвал. ОИВ/ОИТС юқиши тўғрисида ҳар томонлама билимлар мавжудлиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! � 54 Жадвал. ОИВнинг онадан болага юқиши ҳақида . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 55 Жадвал. ОИВ/ОИТС билан касалланган одамларга муносабат. . . . . . . . . . . . . . . . . 136 56 Жадвал. ОИВга тест ўтказувчи ташкилот ҳақида билиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 57 Жадвал. Туғишгача тиббий кузатув вақтида ОИВга тест ўтказиш ва маслаҳатлар бериш қамрови . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 58 Жадвал. ОИВ инфекцияси юқиши хавфини оширувчи жинсий ахлоқ. . . . . . . . . . . 139 59 Жадвал. Юқори даражада хатарли бўлган охирги жинсий алоқа вақтида презервативлардан фойдаланиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 60 Жадвал. Болалар кун кечириши ва етимлик ҳолати. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141 Схемалар рўйхати 1схема. Уй хўжаликлари аъзоларининг ёши ва жинси бўйича тақсимланиши . . . . . . . 23 2схема. Гўдаклар ўлими коэффициентини баҳолаш, 1996–2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 3схема. 5 ёшгача бўлган болалар ўлими коэффициентини баҳолаш, 2000–2006 . . . . . 29 4схема. Асосий хусусиятларга кўра 5 ёшгача бўлган болалар ўлими . . . . . . . . . . . . . . 30 5схема. Етарлича овқатланмаслик ҳолати тарқалганлиги, 1996–2006 . . . . . . . . . . . . . . 33 6схема. 5 ёшгача бўлган, етарлича овқатланмайдиган болалар фоизи . . . . . . . . . . . . . 34 7схема. Гўдакни туғилгандан сўнг бир соат ичида ва бир кун ичида эмизишни бошлаган оналар фоизи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 8схема. Йодланган тузни етарлича истеъмол қилувчи уй хўжаликлари фоизи, 2000–2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 9схема. Туғилганда оғирлиги 2500 граммдан кам бўлган гўдаклар фоизи. . . . . . . . . . 42 10схема. 12 ойга тўлгач тавсия этилган эмлашларни олган, 15–26 ойлик бўлган болалар фоизи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 11схема. ОРТ ёки кўплаб суюқлик қабул қилган ва овқатланишни давом эттирган диарея билан касалланган 0–59 ойлик болалар фоизи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 12схема. Ичимлик суви манбаига кўра уй хўжаликлари аъзоларининг фоиз бўйича таркиби . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 13схема. Контрацепция воситаларидан фойдаланиш, 2000–2006. . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 14схема. Оналар ўлими коэффициенти . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 15схема. Мактабгача бўлган ўқув муассасаси, бошланғич ва ўрта мактабларга қатнаш, 2000–2006. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 16схема. ОИВ юқиши ҳақида билим мавжудлиги, 2000–2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 17схема. ОИВ/ОИТС юқиши ҳақида ҳар томонлама билимларга эга аёллар фоизи . . . 76 18схема. ОИВ инфекцияси юқиши хавфини оширувчи жинсий ахлоқ . . . . . . . . . . . . . 79 � ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил нАТИжАЛАрИнИнГ ЙИҒМА жАДВАЛИ Мульти индикаторли кластерли тадқиқотлар (МИКТ) ва Минг Йиллик Ривожланиш Мақсадлари Кўрсаткичлари (МРМ), Ўзбекистон, 2006 й. Модда МИКТ кўрсат- кичининг рақами МРМ кўрсат- кичининг рақами Кўрсаткич Миқдори БОЛАЛАР ЎЛИМИ Болалар ўлими 1 13 5 ёшгача бўлган болалар ўлими коэффициенти 57 1000 бошга 2 14 Гўдаклар ўлими коэффициенти 48 1000 бошга ОВҚАТЛАНИШ Овқатланиш ҳолати 6 4 Кам вазн ҳолати тарқалганлиги 5,1 Фоизлар 7 Ўсишдан орқада қолишнинг тарқалганлиги 14,6 Фоизлар 8 Ориқлаб кетишнинг тарқалганлиги 3,3 Фоизлар Кўкрак сути билан эмизиш 45 Кўкрак сути билан эмизишни ўз вақтида бошлаш 67,1 Фоизлар 15 Фақат кўкрак сути билан боқиш коэффициенти 6 ойгача 26,4 Фоизлар 4 ойгача 36,9 Фоизлар 16 Эмизишни давом эттириш коэффициенти 78,3 Фоизлар 20–23 ойгача 37,9 Фоизлар 17 12–15 ойгача 45,2 Фоизлар 18 28,5 Фоизлар 19 Мос тарзда эмизилувчи гўдаклар 27,6 Фоизлар Тузнинг йодлан- ганлиги 41 Йодланган тузни истеъмол қилиш 53,1 Фоизлар А витамини 42 А витамини билан озиқлантириш (5 ёшгача бўлган болаларни) 72,0 Фоизлар Кам тана оғирлиги билан туғилган болалар 9 Тана оғирлиги кам бўлган гўдаклар 4,8 Фоизлар 10 Туғилгандан сўнг оғирлиги ўлчанадиган гўдаклар 99,2 Фоизлар БОЛАЛАР САЛОМАТЛИГИ Иммунизация 25 Сил касалига қарши эмлаш қамрови 99,2 Фоизлар 26 Полиомиелитга қарши эмлаш қамрови 86,8 Фоизлар 27 КДҚга қарши эмлаш қамрови 90,4 Фоизлар 28 15 Қизамиқ касалига қарши эмлаш қамрови 96,0 Фоизлар 31 Тўлиқ иммунизациядан ўтган болалар 81,1 Фоизлар 29 В гепатитига қарши эмлаш қамрови 86,5 Фоизлар Касалликларни даволаш 33 Оғиз регидратациясини қўллаш (ОРТ) 78,8 Фоизлар 34 Диареяни уй шароитида даволаш 16,6 Фоизлар 35 ОРТ қабул қилувчи ёки кўп миқдорда суюқлик ичувчи болалар ва давомий эмизиш 28,1 Фоизлар 23 Пневмонияга шубҳа туғилганда тиббий ёрдамга мурожаат қилиш 67,7 Фоизлар 22 Пневмонияга учраганликда шубҳа бор беморларни антибиотиклар ёрдамида даволаш 55,7 Фоизлар Қаттиқ ёқилғи 24 29 Қаттиқ ёқилғи турлари 15,7 Фоизлар Манба ва нарҳлар 96 Етказиб бериш манбаси (давлат манбалари) Антибиотиклар 12,3 Фоизлар 97 Нархи (ўртача нархи) Антибиотиклар (давлат манбалари) — Сўм (хусусий манбалар) 1000 Сўм Оғиз регидратацияси учун туз (давлат манбалари) — Сўм (хусусий манбалар) 200 Сўм Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! � Модда МИКТ кўрсат- кичининг рақами МРМ кўрсат- кичининг рақами Кўрсаткич Миқдори АТРОФ-МУҲИТ Сув ва санитария 11 30 Такомиллаштирилган ичимлик суви манбаларидан фойдаланиш 89,6 Фоизлар 13 Сувни тозалаш 98,7 Фоизлар 12 31 Такомиллаштирилган санитария-гигиеник ускуналардан фойдаланиш 99,4 Фоизлар 14 Болалар нажасини кетказиш 58,6 Фоизлар РЕПРОДУКТИВ САЛОМАТЛИК Контрацепция ва қониқтирилмаган эҳтиёжлар 21 19c Контрацепциянинг тарқалганлиги 64,9 Фоизлар 98 Контрацепциядаги қониқтирилмаган эҳтиёжлар 7,8 Фоизлар 99 Контрацепциядаги қониқтирилган эҳтиёжлар 89,3 Фоизлар Оналар ва чақалоқлар сало- матлиги 20 Туғишдан олдинги тиббий кузатув 99,0 Фоизлар 44 Туғишдан олдинги тиббий кузатув мазмуни 99,1 Фоизлар Таҳлил учун қон олиш 97,7 Фоизлар Артериал қон босимини ўлчаш 97,7 Фоизлар Таҳлил учун сийдик олиш 97,6 Фоизлар Оғирликни ўлчаш 89,8 Фоизлар 4 17 Туғишга малакали тиббий ёрдам бериш вазиятида бола туғиш 99,9 Фоизлар 5 Тиббий муассасаларда туғишлар 97,3 Фоизлар Оналар ўлими 3 16 Оналар ўлими коэффициенти 28 100 000 га БОЛАНИНГ РИВОЖЛАНИШИ Боланинг ривож- ланиши 46 Ўқишга ёрдам бериш 71,3 Фоизлар 47 Отанинг ўқишга ёрдам бериши 46,9 Фоизлар 48 Ўқишга ёрдам бериш: болалар китоблари 42,5 Фоизлар 49 Ўқишга ёрдам бериш: болаларга мўлжалланмаган китоблар 77,8 Фоизлар 50 Ўқишга ёрдам бериш: ўйинлар учун материаллар 32,3 Фоизлар 51 Вояга етмаганларга ғамҳўрлик 5,0 Фоизлар ТАЪЛИМ Таълим 52 Мактабгача бўлган муассаларга қатнаш 19,7 Фоизлар 53 Мактабга тайёрлик 26,9 Фоизлар 54 Бошланғич мактабга қабул қилиш коэффициенти 88,9 Фоизлар 55 6 Бошланғич ўқув ютрларида ўқишга қатнаш коэффициенти 95,8 Фоизлар 56 Ўрта ўқув ютрларида ўқишга қатнаш коэффиценти 93,1 Фоизлар 57 7 Бешинчи синфгача ўқиган болалар улуши 99,5 Фоизлар 58 Ўрта мактабга ўтган болалар улуши 100,0 Фоизлар 59 7b Бошланғич мактабни тугатган болалар улуши 96,6 Фоизлар 61 9 Жинслар вакиллиги коэффициенти (эркаклар ва аёлларнинг таълим олиши) Бошланғич 1,00 коэффици- ентиЎрта 0,98 Саводхонлик 60 8 Катталар саводхонлиги фоизи 100,0 Фоизлар БОЛАЛАРНИ ҲИМОЯЛАШ Болаларни ҳимоялаш 62 Туғилганликни рўйхатга олиш коэффициенти 99,9 Фоизлар Болалар меҳнати 71 Болалар меҳнати 2,0 Фоизлар 72 Ўқувчи ишчилар 93,3 Фоизлар 73 Ишловчи ўқувчилар 2,2 Фоизлар � ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил Модда МИКТ кўрсат- кичининг рақами МРМ кўрсат- кичининг рақами Кўрсаткич Миқдори Эрта турмуш қуриш 67 15 ёшгача турмуш қуриш 0,3 Фоизлар 18 ёшгача турмуш қуриш 12,5 Фоизлар 68 Ҳозирги вақтда турмушга чиққан/эркак киши билан бирга яшайдиган 15–19 ёшдаги аёллар улуши 4,9 Фоизлар Ногиронлик 101 Болалар ногиронлиги 2,0 Фоизлар Етим болалар 75 Етимлар улуши 4,1 Фоизлар 78 Яшаш учун маблағ билан таъминлаш 1,9 Фоизлар ОИВ/ОИТС ВА ЖИНСИЙ АХЛОҚ ОИВ/ОИТС муам- моси ҳақида билим ва унга муносабат 82 19b Ёшларда ОИВ/ОИТС профилактикаси тўғрисида ҳар томонлама билимлар мавжудлиги 35,3 Фоизлар 89 ОИВнинг онадан болага юқишини билиш 73,4 Фоизлар 86 ОИВ/ОИТС билан касалланган одамларга муносабат 2,7 Фоизлар 87 ОИВ тестини қаерда ўтишни билувчи аёллар улуши 54,5 Фоизлар 88 ОИВ тестини ўтган аёллар улуши 32,8 Фоизлар 90 ОИВнинг онадан болага юқишини олдини олиш маслаҳатлари қамрови 69,3 Фоизлар 91 ОИВнинг онадан болага юқишини олдини олиш тестлари қамрови 65,4 Фоизлар ОИВ/ОИТС ва жинсий ахлоқ 84 Ёшлар орасида биринчи жинсий алоқа ёши — Фоизлар 92 Жинсий алоқадаги шериклар ёшининг турлилиги 2,8 Фоизлар 83 19a Доимий бўлмаган шериклар билан жинсий алоқада бўлганда презер-вативлардан фойдаланиш 60,5 Фоизлар 85 Охирги йил давомида юқори даражада хатарли жинсий алоқалар 3,6 Фоизлар Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! � ҚИСҚАрТМАЛАр ОИТС Орттирилган иммунитет танқислиги синдроми БЦЖ (BCG) КальметтГерен Бацилласи (BacillusCalmetteGuerin) КНПМ Касалликларни назорат қилиш ва профилактика маркази CSPro Рўйхатга олиш ва тадқиқот маълумотлари билан ишлаш дастури ТДТ Тиббий демографик тадқиқот КДҚ Кўкйўталдифтерияқоқшалга қарши вакцина РТАҲ Рўйхатга олиш тизими амал қилиш ҳудуди ЖТК Жинслар тенглиги кўрсаткичи HFADB «Саломатлик ҳамма учун» маълумотлар базаси ОИВ Одамнинг иммунитет танқислиги вируси IDD Йод танқислиги туфайли келиб чиққан бузилишлар БИВ Бачадон ички воситаси ЛАУ Лактацион аменорея услуби ССВ Соғлиқни сақлаш вазирлиги МРМ Минг йиллик Ривожланиш Мақсадлари МИКТ/MICS Мульти индикаторли кластерли тадқиқот/Multiple Indicator Cluster Survey МИКТ3 Мульти индикаторли кластерли тадқиқот — учинчи босқич ҚСК Қатнаш соф коэффициенти ТСММ/NCHS Тиббий статистика миллий маркази (National Centre for Health Statistics) ORS Оғиз регидратацияси учун тузлар ОРТ Оғиз регидратацияси орқали даволаш PPM Миллионга тўғри келадиган қисмлар PPS Ўлчамга тўғри пропорционал эҳтимол ТДБ Танловнинг дастлабки бирлиги RHF Тавсия этиладиган уй шароитида тайёрланадиган суюқлик SD Ўратача фарқланиш SPSS Ижтимоий фанлар учун статистик маълумотлар пакети Давстатқўм Давлат статистика қўмитаси ЎзТДТ Ўзбекистонда тиббий демографик тадқиқот ЎзСҲЎ Ўзбекистонда саломатлик ҳолатини ўрганиш ЮНЭЙДС ОИВ/ОИТС бўйича БМТ Дастури ЮНФПА БМТ аҳолишунослик жамғармаси UNGASS ОИВ/ОИТС бўйича БМТ Бош ассамблеяси махсус сессияси ЮНИСЕФ БМТ Болалар жамғармаси UZS Ўзбек сўми WFFC Болалар ҳаёти учун яроқли дунё ЖССТ Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ФЯС Фаровонликни яхшилаш стратегияси 10 ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ҚИСҚА МУнДАрИжА Ўзбекистонни Мульти индикаторли кластерли тадқиқот қилиш уй хўжаликлари, аёллар ва болаларни миллий репрезентатив терма ўрганишни ифодалайди. Тадқиқотнинг асосий мақ садлари Ўзбекистондаги болалар ва аёллар аҳволини баҳолаш учун энг янги маълумотлар ни тўплаш; Минг йиллик ривожланиш мақсадлари, «Инсонлар ҳаёти учун яроқли дунё» ҳаракат режалари мақсадлари ва бошқа халқаро битимларни келгуси ҳаракатларни амалга ошириш учун асос сифатида жараённи мониторинг қилишда керакли маълумотларни олиш да; Ўзбекистонда маълумот тўплаш ва мониторинг тизимини такомиллаштиришга кўмак бериш ва мутахассислар техник малакасини ошириш, лойиҳалаштириш соҳасида тажри бани, бундай тизимларни амалга ошириш ва таҳлил қилиш. 10198 уй хўжаликлари, 13919 аёллар (15–49 ёш) ва 4986 (5 ёшгача) болалар учун саволномалар тўлдирилди. Болалар ўлими Гўдаклар ўлими 1000 бошга 48 нисбатда, 5 ёшгача бўлган болалар ўлими 1000 бошга 57 нисбатда баҳоланади. Овқатланиш аҳволи Ўзбекистонда 5 ёшгача бўлган деярли ҳар йигирманчи бола ўртача кам тана оғирлигига эга (5 фоиз), бир фоиз болалар эса ўта кам тана оғирлигига эга. Ўн беш фоиз болалар бўйи ўсиши секин ёки ўз ёши учун жуда паст бўйлидир, тўрт фоиз болалар эса ўта паст бўйга эга. 5 ёшгача бўлган уч фоиз болалар озиб кетган ёки ўз бўйи учун жуда ориқдир. 5 ёшгача бўлган болаларнинг тахминан етти фоизи ортиқча тана оғирлигига эга. Эмизиш Тадқиқотдан аввалги икки йил мобайнида тирик бола туққан аёлларнинг учдан икки қисми (67 фоизи) болани туғилгандан сўнг бир соат мобайнида эмизишни бошлаганлар ва фақатгина 15 фоиз чақалоқлар туғилгандан сўнг бир кун мобайнида эмизилмайди. Олти ойгача бўлган болаларнинг тахминан 26 фоизи фақатгина эмизиш орқали овқат лантирилади, бу эса таклиф этилган меъёрдан паст. 6–9 ойлик даврда 45 фоиз болалар кўкрак сути ва қаттиқ ва ярим қаттиқ овқат қабул қиладилар. 12–15 ойга бориб, 78 фоиз болалар ҳали ҳам кўкрак сутини қабул қилади лар, 20–23 ойга бориб бу сон 38 фоизгача камаяди. Тузни йодлаш Ўзбекистондаги уй хўжаликларининг 53 фоизида туз 15 РРМ ва ундан юқори нисбат да йодга эгалиги аниқланди. А витаминини қўшиш МИКТ бошланишидан олти ой мобайнида 6–59 ойлик болаларнинг 72 фоизи А вита мини қўшимчасини юқори миқдорда олишган. Кам тана оғирлиги билан туғилган болалар Деярли ҳамма чақалоқлар туғилганда оғирлиги ўлчанади, деярли 5 фоизи 2500 грамм дан кам оғирликка эга. $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! 11 Иммунизация Умуман олганда 5 ёшгача бўлган болаларнинг 96 фоизи эмлашни рўйхатга олиш тиб биёт карточкаларига эга бўлганлар. 15–26 ойлик болаларнинг деярли барчаси 12 ойлик ёшгача БЦЖ га эмланганлар (99,2%). КДҚ вакцинасининг биринчи дозаси 98 фоиз болаларга эмланган. Кейинги КДҚ эм лашларида бу фоиз камаяди (иккинчи дозага 95 фоиз ва учинчи дозага 90 фоиз). Шунга ўхшаш тарзда 96 фоиз болалар полиомиелитга қарши биринчи эмлашни 12 ойлик ёшгача олганлар, иккинчи дозани эса фақатгина 87 фоиз болалар олган. Қизамиққа қарши эмлаш қамрови ҳам юқори бўлиб, 96 фоизни ташкил этади. Умуман олганда, тавсия этилган барча саккиз эмлашларни олган болалар фоизи 81 фоиздан кам эмас. Оғиз регидратацияси Умуман олганда, Ўзбекистонда 5 ёшгача бўлган болаларнинг фақатгина 3 фоизи тад қиқотдан олдинги икки ҳафта мобайнида диарея билан оғриган. Ўрта ҳисобда 79 фоиз болалар бир ёки ундан кўпроқ тавсия этилган уйда даволаниш усуллари билан даволанган (яъни, ОРТ ёки RHF усуллари билан), 21 фоиз болалар эса умуман даволанмаганлар. Бироқ, 17 фоиз болалар кўп миқдорда суюқлик қабул қилганлар ва бир вақтнинг ўзида овқат қабул қилганлар. Умуман олганда 28 фоиз болалар ОРТ қабул қилганлар ёки тав сияларга кўра овқатлантириш билан бирга кўп миқдорда суюқлик қабул қилганлар. Тиббиёт ёрдамига мурожаат қилиш ва пневмонияни антибиотиклар билан даволаш Тадқиқотдан олдинги икки ҳафта мобайнида 0–59 ойлик болаларнинг 2 фоизигина пневмония аломатларига эга бўлганликлари таъкидланган. Бу болалардан 68 фоизи керакли тиббиёт муассасаларига йўлланган. 5 ёшгача бўлган болаларнинг пневмонияга шубҳа бўлган эллик олти фоизи тадқиқотдан олдинги икки ҳафта мобайнида антибиотиклар қабул қилганлар. Умуман олганда, фақатгина 15 фоизи пневмониянинг икки хавфли белгилари — тез ва қийин нафас олиш билан таниш бўлганлар. Қаттиқ ёқилғи турларини қўллаш Ўзбекистонда уй хўжаликларининг фақатгина 16 фоизи қаттиқ ёқилғи турларидан овқат пишириш учун фойдаланадилар. Қаттиқ ёқилғи турларини қўлловчи барча уй хўжаликларидан учдан бир қисмидан кўпроғи (35 фоизи) очиқ печка ёки тутун қувурисиз ёки мўрисиз ўчоқ ишлатадилар, 54 фоизи эса очиқ печка ёки тутун қувури ёки мўрили ўчоқ ишлатадилар, фақатгина 10 фоизи эса тутун қувури ёпиқ печка ишлатадилар. Сув ва санитария Умуман аҳолининг 90 фоизи такомиллашган ичимлик суви манбаларидан фойдала ниш имконига эга (турар жой, ҳовли ёки майдонга олиб келинган водопровод суви, жамоат водопровод кранлари ёки босимли қувурлар, қувури қудуқ, атрофи ўралган қудуқ ёки атрофи ўралган булоқ). $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ 1� ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил Ўзбекистонда деярли барча уй хўжаликлари (99 фоиз) уй хўжалиги такомиллаштири лган ёки такомиллаштирилмаган сув манбаидан фойдаланишидан қатъий назар, мос сув тозалаш усулини қўллайдилар (аксарият қайнатиш усулини қўллайди). Ўзбекистоннинг деярли барча аҳолиси такомиллаштирилган санитария воситаларига эга уй хўжаликларида яшайди. Умуман, 0–2 ёшдаги 59 фоиз болаларнинг нажаси бехатар тарзда кетказилади. Контрацепция Хабар қилинишича, эрга теккан ва эркак билан бирга яшовчи аёлларнинг 65 фоизи контрацепция воситаларидан фойдаланадилар. Энг оммабоп усул БИВ (бачадон ички воситаси) бўлиб, Ўзбекистондаги турмушга чиққан аёлларнинг ярми томонидан қўлланилади. Бошқа контрацепция воситалари нинг тарқалганлик фоизи уч фоиздан ошмайди. Ҳозирда никоҳда бўлган аёлларнинг фақатгина олти фоизи анъанавий усулларни қўл лашларини айтдилар. Контрацепциядан фойдаланиш зарурати Ҳозирда турмушда бўлган аёллардан фақатгина 8 фоизи контрацепция бўйича эҳтиёж эга (4 фоизи туғишлар орасидаги оралиқни узайтириш кераклиги сабабли, 4 фоизи чекловлар туфайли). Умуман олганда, туғишни тартибга солишда 89 фоиз эҳтиёжлар қониқтирилади. Туғишдан олдинги назорат Ўзбекистонда туғишдан олдинги кузатиш (доктор, ҳамшира ёки акушер томонидан) стандартга яқинлашмоқда ва ҳомиладорлик даврида камида бир марта туғишгача куза тув хизматларини олувчи аёллар нисбати 99 фоизни ташкил этади. Туғишга тиббий ёрдам кўрсатиш Тадқиқотдан аввалги бир йил давомида бўлган деярли барча туғишлар малакали хо димлар томонидан қабул қилинган. Тадқиқотдан аввалги бир йил давомидаги ҳолатларнинг 95 фоизида туғишга тиббий ёрдам врачлар томонидан кўрсатилган. Боланинг ривожланиши Тадқиқотдан аввалги 3 кун давомида 5 ёшгача бўлган болаларнинг 71 фоизи отаоналари билан турли таълим ва мактабга тайёрлов машғулотларида қатнашдилар. Отаоналар нинг болалар учун ташкил этган машғулотларнинг ўртача сони 4,4 ни ташкил этди. Оталарнинг бир ёки ундан ортиқ машғулотларда қатнашиши 47 фоизни ташкил этди, бироқ оталар иштирок этган машғулотлар ўртача сони 0,8 фоизни ташкил этди. Ўзбекистонда 78 фоиз болалар камида 3 та болаларга мўлжалланмаган китоблар мав жуд бўлган уй хўжалигида яшайди. Бироқ 0–59 ойлик болаларнинг фақатгина 43 фо изи болалар китобига эга. Болаларга мўлжалланмаган китоблар ўртача сони юқори (10 та китоб), болалар китоби сони эса паст (2 та китоб). 0–59 ойлик болаларнинг учдан бир қисми уйда ўйнаш учун уч ёки ундан ортиқ ўйинчоқларга эга бўлиб, 4 фоиз болаларнинг эса ҳеч қандай ўйинчоқлари йўқ. Мактабгача муассасаларга қатнаш ва мактабга тайёрлик 36–59 ойлик болаларнинг 20 фоизга яқини мактабгача муассасаларга қатнайдилар. $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! 1� Умуман олганда, бошланғич мактабнинг биринчи синфига қатнайдиган 6 ёшли болаларнинг 34 фоизи ва 7 ёшли болаларнинг 26 фоизи бир йил аввал мактабгача муассасага қатнаганлар. Бошланғич ва ўрта мактабга қатнаш Ўзбекистонда бошланғич мактабга қабул қилиниш ёшидаги болалар орасида 7 ёшли болаларнинг 79 фоизи бошланғич мактабнинг биринчи ёки иккинчи синфига қатнайди ва 8 ёшли болаларнинг 99 фоизи бошланғич мактабнинг биринчи, иккинчи ва учинчи синфларига қатнайди. Умуман, Ўзбекистонда бошланғич мактаб ёшидаги болаларнинг 96 фоизи бошланғич ёки ўрта мактабга қатнайди. Ўрта мактаб ёшидаги болаларнинг фақатгина 7 фоизи ўрта мактабга қатнамайди. Биринчи синфга борган болаларнинг деярли барчаси бешинчи синфгача етиб боради. Бошланғич мактабни якунлаш ёшидаги (11 ёш) болаларнинг 97 фоизи бошланғич мактабнинг охирги синфига қатнаганлар. Бошланғич мактабда жинслар вакиллиги коэффициенти айнан 1,00 ни ташкил этиб, ўғил ва қиз болаларнинг бошланғич мактабга қатнашида ҳеч қандай фарқ йўқлигини кўрса тади. Ўрта таълим учун бу коэффициент бир оз пасайиб 0,98 фоизни ташкил этади. Катталар саводхонлиги Ўзбекистонда катталар саводхонлиги оммавийдир. Туғилишни рўйхатга олишй Ўзбекистонда 5 ёшгача бўлган деярли барча болалар туғилиши рўйхатга олинган. Болалар меҳнати 5–14 ёшдаги болаларнинг фақатгина 2 фоизи болалар меҳнат амалиётида банд бўлиб, бу болаларнинг аксарияти учун бундай ишга пул тўланмайди. Ишловчи деб белгиланган 2 фоиз болаларнинг аксарияти мактабга ҳам қатнайдилар (93 фоизи). Эрта турмуш қуришлар Ўзбекистонда 15–19 ёшдаги аёлларнинг фақатгина беш фоизи ҳозирда турмушга чиққан. 15–49 ёшдаги аёлларнинг бир фоиздан ками 15 ёшга етгунга қадар турмушга чиққан лар, 20–49 ёшдаги аёлларнинг 13 фоизи эса 18 ёшгача турмушга чиққанлар. Болалар ногиронлиги 2–9 ёшли болалардан фақатгина 2 фоизи уларнинг оналари ёки васийларининг хабарла рига кўра камида бир ногиронликка эга. Саволномада кўрсатилган ҳеч қайси бир ноги ронлик тури учун айнан ушбу ногиронлик турига эга болалар фоизи 1 фоиздан ошмади. Етим ва ҳимояланмаган болалар Умуман, 0–17 ёшдаги болаларнинг 91 фоизи ота ва онаси билан яшайди, 6 фоизи фа қатгина онаси билан, 1 фоизи фақат отаси билан яшайди ва 2 фоизи ҳеч қандай био логик отаонасиз яшайди. ОИВ юқиши ҳақида билимлар мавжудлиги ва презервативлардан фойдаланиш Барча сўралган аёллардан 48 фоизи иккита кўп тарқалган хато фикрни рад этдилар ва кў ринишидан соғлом бўлган одам инфекция юқтирган бўлиши мумкинлигини биладилар. $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ 1� ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил Умуман, 60 фоиз аёллар касаллик юқишини олдини олишнинг икки усули ҳақида билишларини хабар бердилар. Фақатгина 31 фоиз ёш аёллар (15–24 ёш) ОИВ ҳақида ҳар томонлама ва аниқ би лимларга эга. Умуман, 92 фоиз аёллар ОИВ онадан болага юқиши мумкин эканлигини биладилар. ОИВнинг онадан болага юқишининг учала турини биладиган аёллар 73 фоизни таш кил этди, 5 фоиз аёллар эса ҳеч бир йўлини билмайди. Ярмидан кўп аёллар (55 фоиз) ОИВга тестни қаерда ўтиш мумкин эканлигини била дилар, 33 фоизи эса тестдан ўтганлар. $ $ $ $ Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! 1� 1. КИрИш Дастлабки шартлар Ушбу дастлабки ҳисобот Ўзбекистон Республикасида 2006 йилда Ўзбекистон Республи каси Давлат статистика қўмитасининг саъйҳаракатлари билан унинг минтақавий бў линмаларининг кўмагида ўтказилган Мульти индикаторли кластерли тадқиқот (МИКТ) ишларига асосланади. Текшириш ишлари Ўзбекистонда болалар ва оналар шароити ҳақида муҳим маълумот тақдим этиб, кўп жиҳатдан яқинда қабул қилинган халқаро ҳужжатлардан (2000 йилнинг сентябрь ойида Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо бўлган 191та давлат томонидан қабул қилинган Минг йиллик декларацияси, 2002 йил нинг май ойида бўлиб ўтган болалар аҳволи бўйича Бирлашган Миллатлар Ташкило ти Бош Ассамблеясининг махсус сессиясида 189 та аъзо давлатлар томонидан қабул қилинган “Болалар яшаши учун яроқли дунё” ҳаракат режаси) келиб чиқадиган мақсад ва вазифаларга эришиш йўлида тараққиётни мониторинг қилиш зарур бўлганлиги учун амалга оширилди. Юқорида қайд этилган иккала ҳужжат ҳам халқаро ҳамжамият то монидан 1990 йилда болалар манфаатларини кўзлаб юқори даражада ўтказилган Бутун жаҳон учрашувида қабул қилинган мажбуриятларга асосланади. Мазкур халқаро ҳужжатларга имзо қўяр эканлар, ҳукуматлар ўз мамлакатларида бо лаларнинг яшаш шароитларини яхшилаш ва бу мақсадга эришишдаги тараққиёт усти дан кузатув олиб бориш мажбуриятларини ўз зиммаларига олдилар. Ушбу вазифани ба жаришда ЮНИСЕФга таъминловчи вазифаси ажратилган (қуйидаги жадвалга қаранг). Ҳаракат қилиш мажбурияти: миллий ва халқаро даражаларда ҳисоботларни тақдим этиш вазифаси Минг йиллик декларациясини ва “Болалар яшаши учун яроқли дунё” Декларацияси ва Ҳаракат режасини им золаган ҳукуматлар, шунингдек, уларда баён этилган мақсад ва вазифаларга эришиш йўлидаги тараққиёт устидан кузатишда қуйидагиларни ўз зиммаларига олдилар: “Миллий ва, тегишли вазиятларда, минтақавий даражаларда мазкур Ҳаракат режасида миллий, минтақавий ва глобал даражаларда белгиланган мақсад ва вазифаларни амалга оширишнинг бориши устидан мунтазам кузатиб борамиз ва бу жараённинг тараққиётига баҳо берамиз. Бунинг учун биз маълумотлар йиғиш, уларни таҳлил қилиш ва ажратиш, шу жумладан жинси, ёши ва тафовутларга олиб келиши мумкин бўлган бошқа тегишли омиллар бўйича ўзимизнинг миллий статистик салоҳиятимизни кучайтирамиз, ва болаларга бағишланган кенг доирада ги тадқиқотларни ўтказишни қўллабқувватлаймиз. Биз статистик салоҳиятни ошириш борасидаги ҳаракатларни қўллабқувватлаш мақсадида халқаро ҳамкорликни фаоллаштирамиз ҳамда назорат қилиш, баҳолаш ва режала штириш учун ижтимоий салоҳият яратамиз” (“Болалар яшаши учун яроқли дунё”, 60банд). “. Биз тўсиқларни янада самарали бартараф этиш ва фаолиятни жадаллаштириш учун миллий ва субмиллий даражаларда тараққиётни мунтазам равишда ўрганиб борамиз.” (“Болалар яшаши учун яроқли дунё”, 61банд). Ҳаракат режасида (61банд) ишлар аҳволи бўйича даврий маърузаларни тайёрлаш жараёнига ЮНИСЕФни жалб этиш аниқ кўзда тутилган: “. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Болалар жамғармасига, болалар манфаатларини ҳимоя қиладиган дунёда етакчи муассаса сифатида, ҳукуматлар, тегишли жамғармалар, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти тизими нинг дастурлари ва ихтисослашган муассасалари ҳамда мақсадга мувофиқ бўлганда, барча бошқа тегишли шахслар билан яқин ҳамкорликда мазкур Декларацияни ва Ҳаракат режасини амалга оширишнинг бориши тўғрисидаги ахборотни тайёрлаш ва тарқатишни давом эттириш бўйича мурожаат қилинмоқда”. Минг йиллик декларациясида (31банд) эришилган тараққиёт тўғрисида даврий маърузаларни тақдим этиш кўзда тутилган: “. Биз Бош Ассамблеядан мазкур Декларация бандларини амалга оширишнинг боришини мунтазам кўриб чиқишни илтимос қиламиз ва Бош котибдан Бош Ассамблеяда кўриб чиқиш ҳамда келгуси чораларни кўриш учун асос сифатида даврий маърузаларни чоп этишни сўраймиз”. 1� ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил Кейинги бир неча йил ичида Ўзбекистон ҳукумати Минг йиллик ривожланиш мақсад ларини (МРМ) ҳамда аёллар ва болалар ҳуқуқларини амалга оширишга мувофиқ ижтимо ий ислоҳотларни амалга оширишга нисбатан ўзининг сиёсий масъулияти ва салоҳиятини анчагина кенгайтирди. Ўзбекистон, Минг йиллик декларациясини имзолаган тараф си фатида, МРМда баён этилган муаммоларни ҳал қилиш борасида ўз мажбуриятларини бажариб келмоқда. Ҳукумат ушбу муаммоларнинг миллий ривожланиш контекстидаги долзарблиги ва муҳимлигини эътироф этади. Ҳукумат, донорлар ҳамжамияти ва фуқа ролик жамияти билан ҳамкорликда, ўз миллий мақсадлари ва МРМ индикаторларини ишлаб чиқишга киришди. Миллий экспертлар гуруҳи, тегишли дастлабки даражалар ва индикаторларни ўрнатиш орқали, ҳар бир мақсад учун ривожланиш контекстини таҳлил қилишда анчагина олға силжиди. Ҳукумат, хусусан, МРМнинг фаровонликни яхшилаш стретегиясининг (ФЯС) оралиқдаги ҳужжатига муваффақиятли мослашган лиги ва қўшилганлигини тан олади. Мониторинг ва ҳисоботни институционаллашти риш бўйича қўшимча ишларни бажариш лозим. Модомики, миллий МРМларнинг, ҳам мамлакатларнинг фаровонликни яхшилаш оралиқ стратегиясининг мақсади турмуш даражасини оширишга қаратилган экан, МРМ ва ФЯСни ишлаб чиқиш жараёнлари, айниқса уларни муҳокама қилиш вақтида, бирбирини тўлдиради. МРМ оралиқдаги ФЯСни ишлаб чиқиш учун муайян асосларни белгилайди ҳамда янада кенг миллий ми қёсда дахлдорликни кучайтиришга ёрдам беради. МИКТ 2006 нинг якунланиши ана шундай стратегик ишга қўшимча сифатида хизмат қилиб, келгусида барча манфаатдор тарафлар ва масъулиятли шахслар томонидан режалаштириш ва амалга ошириш учун дастлабки маълумотларни тақдим этади. МИКТ 2006 ни бажариш натижасида олина диган маълумотлар ҳукуматнинг илмий жиҳатдан асосланган сиёсатини ишлаб чиқиш ва таҳлил қилиш жараёнини янада кучайтиришга хизмат қилади ва шу билан МРМ ва “Болалар яшаши учун яроқли дунё” дастурининг мақсадларига эришиш йўлида янада мувофиқлашган сиёсатни ишлаб чиқиш ва амалга оширишга ёрдам беради. Мазкур якуний ҳисобот тадқиқот доираси қамраб олган индикаторлар ва мавзулар мажмуини тақдим этади. Текшириш мақсадлари Ўзбекистонда 2006 йилда ўтказилган Мульти индикаторли кластерли тадқиқотнинг бош мақсадлари қуйидагилардан иборат: Ўзбекистонда болалар ва аёллар аҳволини баҳолаш учун янгиланган маълумотларни тақдим этиш; Келгуси ҳаракатларни амалга ошириш базаси сифатида Минг йиллик декларациясини ривожлантириш соҳасида ҳамда Декларацияда, “Болалар яшаши учун яроқли дунё” Ҳаракат режаси ва бошқа халқаро келишувларда ифодаланган мақсадларга эришиш даги тараққиётни мониторинг қилиш учун зарурий маълумотларни қўлга киритиш; Ўзбекистонда маълумотлар йиғиш ва мониторинг қилиш тизимини такомиллашти ришга ёрдам бериш ҳамда бундай тизимларни лойиҳалаштириш, амалга ошириш ва таҳлил қилиш соҳасида мутахассисларнинг техник малакаларини ошириш. $ $ $ 10 198 уй хỹжаликлари муваффақиятли сỹровдан ỹтказилди; 5 ёшгача бỹлган болалар учун 4986 саволномалар ҳамда 15–49 ёшдаги аёллар учун 13 919 саволномалар тỹлдирилди. © U N IC EF /U zb ek is ta n/ 20 06 /R ez a H os sa in i 1� ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил 2. ТерМА ТУзИш ВА ТАДҚИҚоТЛАр ўТКАзИш УСЛУбИяТИ Терма схемаси Ўзбекистонда ўтказилаётган Мульти индикаторли кластерли тадқиқот (МИКТ) учун тер ма шундай аснода режалаштирилган эдики, шаҳар ва қишлоқ ҳудудлари ҳамда қуйида кўрсатилган мамлакатнинг аниқланган 6 та асосий геоиқтисодий минтақалари учун миллий даражада болалар ва аёллар аҳволига тегишли кўп миқдордаги кўрсаткичлар бўйича баҳоларга эга бўлиш лозим эди Терманинг асосий ҳудудлари сифатида шаҳар ва қишлоқ жойлари белгиланди ва терма уч босқичда олиб ўтказилди. Биринчи босқичда терманинг 375 та дастлабки элементлари танлаб олинди. Унда 2002 йилда Давлат статистика Қўмитаси томонидан ўтказилган мам лакат аҳолисини текшириш вақтида қўлга киритилган ва “маҳалла” деб номланадиган 14799 та қайд қилиш тизимининг таъсир зонасидан иборат бош тузилма сонига мутано сиб, деган эҳтимол мавжуд эди. Рўйхатга олиш тизимининг танлаб олинган таъсир этиш зоналарининг рўйхати терманинг иккинчи босқичи учун асос бўлиб хизмат қилди. Рўй хатга олиш тизимининг таъсир зонаси учун унинг таркибида мавжуд бўлган “стандарт сегментлар”нинг талаб этиладиган сонига тенг бўлган сон кўрсаткичи тайинланган эди. Ушбу сегментлар сони рўйхатга олиш тизимининг таъсир зонасидаги аҳоли сонини 500 га бўлиш ва бунинг натижасини энг яқин бутун сонгача яхлитлаш йўли билан аниқланган. Битта сегмент тасодифий йўл билан, рўйхатга олиш тизимининг ҳар бир таъсир зонаси учун тайёрланган схематик харита асосида танлаб олинган. Танлаб олинган сегментлар доирасида уй хўжаликларининг рўйхати тузилганидан сўнг 10505 уй хўжаликларидан Қорақалпоғистон Республикаси Хоразм Бухоро Навоий Самарқанд Қашқадарё Андижон Наманган Фарғона Сирдарё Жиззах Тошкент Тошкент шаҳри Сурхондарё # Ғарбий # Марказий # Жанубий # Марказий-Шарқий # Шарқий # Тошкент шаҳри Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! 1� иборат тизимли терма тузилган эди. Рўйхатга олиш тизимининг барча таъсир зоналарида муваффақиятли қатнов кузатилди. Кластерларнинг терма минтақалари ўртасида тақсимланиши аҳоли тақсимланишига мутаносиб эмас ва, демакки, уй хўжаликларининг батамом тарқалганлигидан далолат бермайди. Шундай қилиб, мазкур термани уй хўжаликларининг ўзини баҳолаган тер маси, деб эътироф этиб бўлмайди. Ҳисобот учун миллий миқёсда терманинг вазни қўл ланилади. Терма схемасининг батафсил таърифи А иловада келтирилган. Саволномалар Ушбу тадқиқотда учта саволномадан фойдаланилди: 1) уй хўжаликларининг барча деюре (юридик/расмий) аъзолари, уй хўжаликларининг ўзлари ва уйжой тўғрисида маълумот йиғиш учун ишлатилган уй хўжаликлари бўйича саволнома; 2) ҳар бир уй хўжалигида 15 ёшдан 49 ёшгача бўлган барча аёлларга нисбатан ишлатилган аёллар учун саволнома; ва 3) уй хўжалигида яшовчи 5 ёшгача бўлган барча болаларнинг оналари ва васийларига нисба тан ишлатилган, 5 ёшгача бўлган болалар учун саволнома. Бошқарув қўмитаси тадқиқот билан қамраб олинган энг муҳим масалаларни танлаш ишларини ҳамда аҳоли, аёллар ва болалар саломатлиги, оилани режалаштириш ҳамда саломатликка боғлиқ бўлган бошқа саволларга нисбатан Ўзбекистон учун долзарб бўл ган муаммоларни акс эттирувчи саволномалар бўйича қатъий келишувга эришишни мувофиқлаштирган. Уй хўжаликлари бўйича саволномалар қуйидаги модуллардан иборат эди: Уй хўжалигининг рўйхати Маълумот Сув таъминоти ва санитария Уй хўжалигининг хусусиятлари Болалар меҳнати Чекланган имкониятлар Оналар ўлими Йодланган тузни истеъмол қилиш Аёллар учун индивидуал саволнома уй хўжаликларида яшовчи 15 ёшдан 49 ёшгача бўлган барча аёллар учун қўлланилиб, қуйидаги модулларни ўз ичига олган: Болалар ўлими Оналар ва янги туғилган чақалоқлар саломатлиги Оилавий аҳволи/Иттифоқ Контрацепция (сақланиш) Жинсий ахлоқ ОИВ ҳақида билимлар мавжудлиги 5 ёшгача бўлган болалар тўғрисидаги саволнома уй хўжалигида яшовчи 5 ёшгача бўлган барча болалар оналари ва васийларига нисбатан қўлланилди. Одатда саволлар 5 ёшгача бўл ган болалар оналарига берилди; она уй хўжалиги рўйхатида бўлмаган тақдирда боланинг бош васийси аниқланиб ундан сўралди. Саволнома қуйидаги модулларни ўз ичига олган: Туғилишни рўйхатга олиш ва эрта таълим бериш Болалар ривожланиши $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ �0 ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил А витаминини истеъмол қилиш Эмизиш Касалликларни даволаш ва беморларни парваришлаш Иммунизация Антропометрия Саволномалар МИКТ3 саволномалари намуналарига асосланган (МИКТ 3босқичи) 1. Саволномалар МИКТ3 саволномаси инглиз тили нусхасидан ўзбек ва рус тилларига тар жима қилинган ва 2006 йил январь ойи мобайнида олдиндан Тошкент шаҳрининг бир ту манида ва Тошкент вилояти Зангиота туманинг бир қишлоқ жойида тестдан ўтказилди. Асосий тадқиқотни ўтказиш вақтида жойларда раҳбар ходимлар ва муҳаррирлар сифатида ишлашлари лозим бўлган йигирма саккиз киши саккиз кун давомида сабоқ олдилар, шу нингдек жойларда ўзбек ва рус тилларида интервью ўтказиш учун икки кунлик тренингни ҳам ҳисобга олиш керак. Шу билан бирга, айни вақтнинг ўзида оғирлик ўлчови ишлари бажарилди. Тренинг қатнашчилари икки кишидан иборат командаларда иш олиб бориб, ин тервью ўтказдилар ва бу уларга бирбирининг кетидан кузатиш ҳамда бирбирини қўллаб қувватлашга имкон яратди. Жами бўлиб 117 та уй хўжаликларининг интервьюлари ўтказил ди, шу жумладан аёллар учун 146 та индивидуал саволномалар ва 5 ёшгача бўлган болалар учун 55 та саволномалар тўлдирилди. Ҳар бир команда уй хўжаликларининг бештадан ўнтагача уй хўжалиги интервьюсини ўтказди. Жойларда машғулот якунланганидан сўнг бир кун саволномаларни ўрганиш ҳамда иштирокчилар итервью ўтказиш вақтида учраган саволлар ва муаммоларни муҳокама қилишга бағишланди. Дастлабки тестсиновларининг натижалари асосида матнга ўзгартиришлар киритилди ва саволномаларнинг таржимаси тайёрлаб қўйилди. Ўзбекистон учун МИКТ саволномаси нусхаси Е иловада келтирилган. Ўзбекистон учун МИКТ саволномасига МИКТ саволномалари намуналарига нисба тан бир қатор қўшимчалар киритилди. Бу қўшимчалар асосан аҳоли таълими даража си ва ҳомила чораларига алоқадор эди. Саволномалар билан интервьюлар ўтказиш би лан бир қаторда, интервью ўтказувчилар уй хўжаликлари томонидан овқат пишириш учун ишлатилувчи тузнининг йодга эгалигини текширдилар, ҳамда 5 ёшгача бўлган болалар вазни ва бўйини ўлчадилар. Ушбу ўлчашларнинг тафсилотлари ва натижалари ҳисоботнинг тегишли бўлимларида келтирилган. Тренинг ва жойлардаги ишлар Жойларда текшириш ўтказишда қатнашадиган ходимлар 2006 йилнинг март ойи бошида 10 кун давомида таълим олдилар. Жами бўлиб раҳбарлар, муҳаррирлар ва интервью олувчилар сифатида 92 нафар иштирокчига сабоқ берилди. Интервью олувчилар ва муҳаррирлар сифа тида ишлаш учун фақат аёллар танлаб олинди. Эркаклар эса асосан раҳбар ходим сифати да ишлаш учун танлаб олинди. Ўқув жараёни тақдимотлар, намойишлар ва мулоқотлардан иборат бўлди. Кичик гуруҳларда роль ижро этиш, интервью олиб кўриш, муҳокама қилиш, йод мавжудлиги бўйича антропометрик ўлчовларни олиш ва тестсиновлар ўтказиш каби ишлар олиб борилди. Тошкент шаҳридаги учта болалар боғчаларида эса антропометрик ўл човларни стандартлаштириш бўйича алоҳида машғулот ўтказилди. ЮНФПА, Соғлиқни сақлаш вазирлиги ва ЮНИСЕФ вакиллари оилани режалаштириш, она ва бола саломатлиги, ОИВ/ОИТС ва тузни йодлаш мавзулари бўйича мамлакатлар дас турлари бўйича тақдимотлар ўтказдилар. Назарий билим олишга қўшимча равишда иш тирокчилар жойлардаги тренинглар давомида икки кун ичида интервью олиш борасидаги ўз кўникмаларини амалда ишлатиб кўриш имконига эга бўлдилар. Ушбу дастур якун 1 МИКТ3 саволномалари намуналарини www.childinfo.org интернет саҳифасида ёки ЮНИСЕФ, 2006 да топиш мумкин. $ $ $ $ $ Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! �1 ланганидан сўнг жойларда юзага келиши мумкин бўлган барча қолган муаммолар ёки саволларни кўриб чиқиш учун якуний сессия ўтказилди. Раҳбар ва муҳаррирлар сифатида ишлаш учун танлаб олинган қатнашчиларга жойлардаги ишларни назорат қилиш ва са волномаларни таҳрир этиш мавзуси бўйича икки кунлик қўшимча тренинг ўтказилди. Маълумотлар ҳар бирининг таркиби 3–4 нафар интервью олувчилар (аёллар), бир нафар муҳаррир/ўлчаш ишларини бажарувчи шахс (аёл), бир нафар раҳбар ва бир на фар ҳайдовчидан иборат бўлган 15 та команда томонидан йиғилди. Давлат статистика қўмитасидан катта ходим ва икки нафар дала мувофиқлаштирувчилари жойлардаги иш ларни келиштириб, уларга раҳбарлик қилдилар. Жойларда фаолиятни назорат қилиш ва зарурий кўмак бериш учун ташқи назорат дастури яратилди. Дала ишлари 2006 йилнинг март ойи бошларида бошлаб юборилиб, шу йил май ойи нинг ўрталарида якунланди. Маълумотларга ишлов бериш Маълумотлар CSPro дастурий таъминотидан фойдаланган ҳолда олти микрокомпьютер да 9 нафар маълумот киритиш оператори ва 2 нафар маълумот киритиш раҳбари томо нидан киритилди. Сифат назоратини кафолатлаш учун саволномаларнинг икки ёқлама киритилиши амалга оширилди, ҳамда саволноманинг ички мантиқи текширилди. Бу тун текширув давомида Ўзбекистон учун бўлган саволномаларга татбиқан МИКТ3 глобал лойиҳасининг доирасида ишлаб чиқилган тартибтаомиллар ва стандарт дас турлар ишлатилди. Маълумотлар тўплаш командаси томонидан кирувчи маълумотлар сифатини назорат қилиш ва маълумотлар тўплаш командалари билан тескари алоқани таъминлаш учун, маълумотлар сифатини назорат қилиш бўйича қўшимча жадваллар тўплами яратилди. Маълумотларга ишлов бериш ишлари маълумотларни тўплаш билан бир вақтнинг ўзида 2006 йилнинг апрель ойида бошланди ва 2006 йилнинг июнь ойида тугатилди. Маълумотлар SPSS (Ижтимоий фанлар учун статистик пакет) 14версияси дастурий таъминотидан фойдаланган ҳолда таҳлил қилинди, шу мақсадда намунали синтаксис ва табуллаштириш режалари ишлаб чиқилди. 53 190 уй хỹжаликлари аъзолари рỹйхатга олинди. Улардан 26 578 нафари эркак жинсига, 26 611 эса аёл жинсига мансуб кишилар эди. Уй хỹжалиги ỹрта ҳисобда 5,2 кишидан иборат бỹлди. © U N IC EF /U zb ek is ta n/ 20 06 /B ob ur T ur di ev Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! �� 3. ТерМА ҳАжМИ ВА УЙ хўжАЛИКЛАрИ ВА реСпонДенТЛАр ТАърИфИ 1-схема. Уй хўжаликлари аҳолисининг ёши ва жинси бўйича тақсимланиши Ўзбекистон, 2006 й. 70+ 65–69 60–64 55–59 50–54 45–49 40–44 35–39 30–34 25–29 20–24 15–19 10–14 5–9 0–4 1 Аёллар Эркаклар 23456 0 543210 6 Терманинг қамрови Терма учун танлаб олинган 10505 та уй хўжаликларидан 10349 тасида аҳоли яшар экан. Улардан 10198 таси муваффақиятли сўровдан ўтказилди ва бу уларнинг умумий сонидан 98,5 фоизни ташкил этди. Сўровдан ўтказилган уй хўжаликларида 15 ёшдан 49 ёшга ча бўлган 14205 нафар аёллар борлиги аниқланди. Улардан 13919 таси муваффақиятли сўровдан ўтказилди ва бу 98 фоизга тенг жавоб бериш коэффициентига эришилганидан далолат беради. Бундан ташқари, уй хўжалигининг саволномасида 5 ёшгача бўлган 5039 нафар болалар тўғрисида қайд этилган. Ана шу болалар бўйича 4986 та саволномалар тўлдирилди ва бу 98,9 фоизга тенг бўлган жавоблар коэффициентига мос келди. 96,6 ва 97,5 фоизни ташкил қиладиган умумий жавоб берганлар коэффициенти мувофиқ равиш да аёллар ва 5 ёшгача бўлган болаларни сўровдан ўтказишга мўлжалланган (1жадвал). Шаҳар ва қишлоқ уй хўжаликлари ва турли минтақаларда жавоб берганлар ўртасида катта фарқ йўқ. Барча турли минтақа, шаҳар ва қишлоқ туманларида жавоб берганлар улуши 95 ва ундан ортиқ фоизни ташкил этди. Уй хўжаликлари хусусиятлари Тадқиқ қилинган аҳолининг ёши ва жинси бўйича тақсимланиши 2жадвалда келтирил ган. Бу тақсимлов 1схемадаги аҳолининг ёши ва жинси бўйича пирамидасини тузиш да ҳам қўлланган. Тадқиқот пайтида самарали сўралган 10198 та уй хўжалигида 53190 нафар уй хўжалиги аъзолари яшаган. Улардан 26578 нафари эркак ва 26611 нафари аёл бўлган. Тадқиқот баҳолов кўрсаткичлари шуни кўрсатадики, ўртача уй хўжалиги ўлча ми 5,2 кишини ташкил этади. �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил 3жадвалда уй хўжаликлари ҳақидаги асосий маълумот кўрсатилган. Уй хўжалиги миқёсида жадвалда уй хўжалиги бошлиғининг жинси, минтақа, шаҳар/қишлоқ мақоми, уй хўжалиги аъзоларининг сони ва уй хўжалиги бошлиғининг она тилиси кўрсатилган 2. Бу дастлабки хусусиятлар мазкур ҳисоботдаги келгуси жадвалларда ҳам қўлланилган; жадвалдаги рақамлар ҳисоботдаги таҳлилнинг асосий тоифалари бўйича кузатувлар со нини кўргазма қилиш учун мўлжалланган. Таққосланган ва таққосланмаган уй хўжаликлари сони бир хил, чунки термалар ваз ни унификация қилинган (А Иловасига қаранг). Жадвалда ҳеч бўлмаса бир нафар 18 ёшгача бўлган болага эга (81 фоиз), ҳеч бўлмаса бир нафар 5 ёшгача бўлган болага эга (37 фоиз) ва ҳеч бўлмаса бир нафар 15 ёшдан 49 ёшгача бўлган аёлга эга бўлган (89 фоиз) уй хўжаликлари улуши ҳам кўрсатилган. Аксарият уй хўжаликларининг бошлиқлари эркаклардир (82 фоиз). Аҳолини минтақа ва шаҳар ва қишлоқ туманларига тақсимлаш натижасида термадаги энг катта уй хўжаликлари улуши шарқий минтақа (28 фоиз) ва қишлоқ минтақалари (62 фоиз) ташкил этади. Бешдан бир уй хўжаликларида уй хўжа лиги бошлиғининг она тили ўзбек тили эди. респондентлар хусусиятлари 4 ва 5жадвалларда 15 ёшдан 49 ёшгача бўлган аёллар ва 5 ёшгача бўлган болалар ора сидан респондентлар дастлабки хусусиятлари ҳақидаги маълумотлар тақдим этилган. Иккала жадвалда таққосланган ва таққосланмаган кузатувлар натижалари умумий сони тенгдир, чунки термалар вазни унификация этилган (стандартлаштирилган). Аёллар ва болалар дастлабки хусусиятлари ҳақидаги фойдали маълумотларни тақдим этишдан ташқари, жадваллар ҳар бир дастлабки тоифа бўйича кузатувлар сонини кўрсатади. Бу тоифалар ҳисоботнинг кейинги жадвалларида қўлланилади. 4жадвалда 15–49 ёшдаги аёллар орасидан респондентларнинг дастлабки хусусиятла ри келтирилган. Жадвалда аёлларнинг минтақа, шаҳар ва қишлоқ тумани, ёши, оилавий аҳволи, оналик ҳолати, маълумоти 3, фаровонлик 4 кўрсаткичи квинтили ва уй хўжалиги бошлиғи она тилиси бўйича тақсимлаш маълумоти ҳам кўрсатилган. Ўтмишдаги туғилишнинг юқори коэффициентлари натижасида ёшроқ аёллар улуши ҳозирда ёши каттароқ аёллар улушидан пропорционал равишда юқорироқ ва ҳар бир ёш гуруҳида одатда ёш ошиши билан респондентлар мутаносиблиги пасаяди. Тадқиқот ўтказиш даврида барча аёлларнинг олтмиш тўрт фоизи турмушда бўлган, беш фоизи эса олдин турмуш қурган бўлган. Кутилганидек, аксарият аёллар қишлоқ ҳудудларида 2 Бу уй хўжалиги бўйича саволномада уй хўжалиги раҳбарининг она тилиси ҳақидаги саволни қỹйиш орқали аниқланган. 3 Бошқа ҳолда ифодаланмаганда, «маълумот» асосий ўзгарувчи сифатида қўлланилганда, мазкур ҳисобот мобайнида респон дентнинг таълим даражасини англатади. 4 Таҳлилнинг асосий компонентлари термада ҳар бир уй хўжалиги мулкини баҳолаш ва ҳар бир уй хўжалигининг фаровонлиги бўйича балл бериш учун уйрўзғор жиҳозлари ва хўжалик мосламаларига эгалик ҳақидаги маълумотни қўллаш усули орқали бажарилди (Бундай ҳисобларда қўлланилган мулк ўз ичига қуйидагиларни олди: яшаш жойи эшигининг асосий материали, томнинг асосий материали, деворлар асосий метериали, овқат пишириш учун ишлатиладиган ёқилғи тури, электр токи, ра диоприёмник, телевизор, уяли алоқа телефони, стационар телефон, музлатгич, электр чойнаги, стол, стул, ойна, кир ювиш машинаси, чанг ютгич, видеоплейер/ДВД плейер, гердероб, мебель гарнитури, соат, велосипед, мотоцикл ёки мотороллер, от эшак араваси, автомобиль ёки юк машинаси, компьютер, трактор/комбайн, қишлоқ хўжалиги учун яроқли ер майдони, қора мол, соғин сигир, буқа, от/эшак/хачир, туя, эчки, қўй, товуқ, қуён, ичимлик суви манбаи ва санитария мосламасининг мав жудлиги). Сўнгра ҳар бир уй хўжалиги уй хўжалиги аъзолари сонига қараб ўлчанди, ўзи яшайдиган уй хўжалиги фаровон лиги баллари асосида уй хўжалиги аҳолиси энг кичик квинтилидан энг катта квинтилигача бир хил ўлчамдаги беш гуруҳга бўлинди. Тахмин қилинишича, уй хўжаликлари мулки ҳақидаги маълумот асосий узоқ муддатли моддий бойликларни ўз ичига олади, бу эса уй хўжаликларини фаровонлик даражаси бўйича таснифлашга имконият беради: энг кам таъминлан ганлардан энг бойларигача. Фаровонлик индекси ўта кам таъминланганлик, фойда ва ҳаражатлар ҳозирги даражаси ҳақида маълумот бера олмайди ва фаровонлик бўйича олинган баллар фақатгина ўзлари асосланган маълумотлар мужассамлигига нисбатан қўлланиши мумкин. Фаровонлик индекси қурилишининг кейинги маълумоти Рутштейн ва Жонсон китобида 2004 ва Фильмер ва Притчет китобида, 2001 берилган. Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! �� яшайдилар (69 фоиз), энг катта мутаносиб улуши шарқий минтақада яшайди (29 фоиз), ундан кейин марказий минтақа келади (21 фоиз). 4жадвал кўрсатадики, бошланғич таъ лим Ўзбекистонда деярли умумийдир, аксарият аёллар ўрта мактабни ҳам тугатади лар; 46 фоиз аёллар тўлиқ ўрта маълумотга эга, 25 фоизи тўлиқ ўрта махсус маълумот га эга, 8 фоизи эса олий маълумот олганлар. Аёлларни фаровонлик квинтили бўйича тақсимлаш ҳар бир тоифа учун тахминан тенг мутаносибликларни кўзда тутади. Уй хўжалиги бошлиғининг она тилисига келсак, 85 фоиз аёллар учун ўзбек тили она тили ҳисобланади, рус, қорақалпоқ ва тожик тиллари каби бошқа тиллар ҳам уй хўжаликлари бошлиғининг она тилиси сифатида кўрсатилган. Минтақа ва яшаш жойи бўйича таққосланган ва таққосланмаган кузатувлар сони тах мин қилинган чегараларда бўлиб, терма стратегияси сифатида уй хўжаликлари ошиқча ва кам термаси бўйича кўзда тутилган сайиҳаракатларни кўрсатади. Дастлабки хусу сиятларга келсак, таққосланган ва таққосланмаган кузатувлар сони кам фарқ қилади, фаровонлик ва маълумот бундан мустасно. 5жадвалда 5 ёшгача бўлган болалар баъзи дастлабки хусусиятлари келтирилган. Улар ўз ичига болаларни бир нечта белгилар бўйича тақсимлашни олади: жинси, минтақа ва турар жойи, ой бўйича ёши, онаси ва васийсининг маълумот даражаси, фаровонлик да ражаси ва уй хўжалиги бошлиғининг она тилиси. Аксарият болалар қишлоқ минтақаларида яшайди (71 фоиз), энг катта мутаносиб улуши шарқий минтақада яшайди (27 фоиз), ундан кейин марказий (22 фоиз) ва жанубий (21 фоиз) минтақа келади. Оналар маълумоти эса, 49 фоиз болалар оналари тўлиқ ўрта маълумот ли, 28 фоизи тўлиқ ўрта махсус маълумотга эга. Болаларни фаровонлик квинтили бўйича тақсимлаш бошқаларга нисбатан кам таъминланган тоифа учун юқорироқ мутаносибли клар ва кўпроқ таъминланган тоифа учун пастроқ мутаносибликларни кўрсатади. Минг йилик Декларацияси ва “болалар яшаши учун яроқли дунё” ҳаракатлар режасини ривожлантириш соҳасининг энг муҳим ва кенг қамровли мақсадларидан бири чақалоқлар ва 5 ёшгача бỹлган болалар ỹлимини камайтиришдан иборат. Гỹдаклар ỹлими даражаси 1000 бошга 48 нисбатда, 5 ёшгача бỹлган болалар ỹлими даражаси эса 1000 бошга 57 нисбатда баҳоланади. © U N IC EF /U zb ek is ta n/ 20 07 /B rig it te B re fo rt Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! �� Минг йиллик декларциясини ва “Болалар яшаши учун яроқли дунё” Ҳаракат режасини ри вожлантириш соҳасидаги кенг қамровли мақсадлардан бири гўдаклар ўлими ва беш ёшга ча бўлган болалар ўлимини камайтиришдан иборатдир. Аниқроғи, МРМ 1990 йилдан 2015 йилгача беш ёшгача бўлган болалар ўлимини учдан икки қисимга камайтиришни кўзда тутади. Ушбу мақсадга эришиш йўлидаги тараққиёт мониторинги муҳим, лекин мурак каб вазифа ҳисобланади. Бир қарашда болалар ўлимини ўлчаш осондек туюлиши мумкин, лекин, масалан, “Шу уй хўжалигида ўтган йили бирон киши ўлдими?” — деб тўғридан тўғри савол беришдан фойдаланишга уринишлар ноаниқ натижалар беради. Айни пайтда, туғилиш тўғрисидаги гувоҳномаларга киритилган маълумотлар асосида болалар ўлимини аниқлашнинг бевосита усуллари кўп вақт олади, қиммат ва ўргатиш ва назорат қилиш ма салаларига кўпроқ эътибор талаб қилади. Муқобил усул сифатида болалар ўлимини ўлчаш учун ишлаб чиқилган билвосита усуллар бошқа манбалардан олинган маълумотларга нис батан барқарор баҳолар беради. Билвосита усуллар хотиранинг заифлиги, ноаниқ ва нотўғри тушунилган ифодалар ҳамда сўров ўтказишнинг махсус услубларини яхши билмасликка боғлиқ бўлган хатоларни иложи борича камайтиришга имкон беради. Гўдаклар ўлими коэффициенти — бу гўдакларга нисбатан бола бир ёшга тўлгунича ўлиб қолиш эҳтимоли кўрсаткичи деганидир. 5 ёшгача бўлган болалар ўлими коэффици енти — бу боланинг 5 ёшга тўлгунича ўлиб қолиш эҳтимоли кўрсаткичи. МИКТни ўт казиш вақтида гўдаклар ўлими ва беш ёшгача бўлган болалар ўлимининг коэффициенти билвосита баҳолаш усули, яъни Брасс усули ёрдамида ҳисоблаб чиқилади (БМТ, 1983; 1990a; 1990b). Бундай баҳолаш учун қуйидаги маълумотлар ишлатилади: 15–49 ёшдаги аёллар (аёллар беш ёшлик ёш гуруҳларига бўлинади) қачонлардир туққан болаларнинг ўртача сони ва ўлган болалар улуши (бунда ҳам аёллар беш ёшлик ёш гуруҳларига бў линади). Бундай услуб ёрдамида юқорида қайд этилган маълумотлар ўлим эҳтимоли коэффициентига айланади ҳамда шунда болалар дучор бўладиган ўлим хатари ҳам, улар бундай хатарга йўлиқадиган вақт давомийлиги ҳам ҳисобга олинади. Ўзбекистондаги ўлим ҳолатлари бўйича аввалги ахборотни инобатга олиб, болалар ўлимини ҳисоблаш учун Шарқ моделидаги жадваллардан фойдаланилди, чунки айнан уларда 25–29 ёшдаги ва 30–34 ёшдаги ёш гуруҳларида ўлим борасидаги вазият энг тўғри акс эттирилган 5. 5 МИКТ 2000 да ўлим ҳолатларини ҳисоблаш учун 20–24 ёшдаги ва 25–29 ёшдаги ёш гуруҳларидан фойдаланилган. Ўзбекис тонда ва барча бошқа мамлакатларда бола туғиш ёшда бўлган аёллар ёши ўсиб бораётганлигини ҳисобга олиб, МИКТ 2006 да ҳисоблаш учун 25–29 ёшдаги ва 30–34 ёшдаги ёш гуруҳларидан фойдаланиш бўйича қарор қабул қилинди. 4. боЛАЛАр ўЛИМИ 2-схема. Гўдаклар ўлими кўрсаткичлари, Ўзбекистон, 1996–2006 йиллар. ЎзТДТ 1996 МИКТ 2000 ЎзТДТ 2002 МИКТ 2006 Ўғил болалар МИКТ 2006 Қиз болалар МИКТ 2006 0 20 40 60 80 1000 бошга 49,1 52,0 61,7 48,0 56,0 40,0 �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил Ўзбекистондаги гўдаклар ўлими даражасининг охирги баҳоланишлари миллий дара жада бажарилган учта бошқа тадқиқотларда акс эттирилган: «Ўзбекистонда тиббий де мографик тадқиқот 2002 й.» (ЎзТДТ), Мульти индикаторли кластерли тадқиқот 2000 й. (МИКТ) ва «Ўзбекистонда тиббий демографик тадқиқот 1996 й.» (ЎзТДТ). Ушбу тадқиқот ларнинг барчасида Бутун жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан қабул қилинган болани тирик туғиш ва болалар ўлимининг ифодалари ишлатилган. 1996 йил ва 2000 йилда ўтказилган ЎзТДТда ўлим даражалари аёллар ҳомиладорлиги тарихидан фойдаланган ҳол да бевосита ҳисоблаш усули билан ҳисоблаб чиқилган, 2000 ва 2006 йилларда ўтказилган МИКТ давомида эса билвосита ҳисоблаш услубларидан фойдаланилган. Бу манбаларнинг барчасида келтирилган ўлим даражасининг баҳоланишлари 2схемада акс эттирилган. Одатда ўлимни баҳолаш вақтида кенг ишонч оралиқлари мавжуд бўлишини ҳисобга олиб, ўтказилган тадқиқотлар маълумотларига асосланган гўдаклар ўлимининг кўрсат кичлари кейинги ўн йил ичида гўдаклар ўлимининг даражаси паст суръатларда ўзгар ганлигини назарда тутади. Гўдаклар ўлимининг рўйхатга олинган коэффициентлари ва тадқиқот маълумотлари ўртасидаги мавжуд тафовутни гўдаклар ўлимининг расмий баҳолашларда совет даврида ишлаб чиқилган протоколлар ишлатилиши билан қисман изоҳлаш мумкин. Уларга мувофиқ 999 граммдан енгил туғилган, ҳомиладорликнинг 28 ҳафтасидан аввалроқ туғилган ҳамда нафас олишдан бошқа ҳеч қандай тириклик жиҳатларини намоён этмайдиган чақалоқлар ҳам яшаб кетишга қодир, деб ҳисобланган. Айни вақтда чақалоқнинг, айниқса, дастлабки 6 ойлик ҳаёти учун тугилганликни рўй хатдан ўтказишда давомли оралиқ мавжуд (Алешина ва Редмонд: 2003). Яшовчанликни ифодалашдаги фарқланишлардан ташқари, амалдаги рўйхатга олиш тизимида ҳам, тадқиқотлар ўтказиш давомида маълумотларни тўплаш услубиятида ҳам тафовутлар бор. Юқорида айтиб ўтилган барча тадқиқотларда болалар туғилиши ва ўли Қорақалпоғистон Хоразм Бухоро Навоий Самарқанд Қашқадарё Андижон Наманган Фарғона Сирдарё Жиззах Тошкент Тошкент шаҳри Сурхондарё # 63 # 54 # 52 # 45 # 34 # 28 Гỹдаклар ỹлими 1000 бошга Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! �� ши тўғрисидаги маълумотлар оналардан олинган. Бундан фарқли холда рўйхатга олиш тизими эса соғлиқни сақлаш органлари ҳам, оила аъзолари ҳам бола туғилиши ёки ўли ши ҳолатини рўйхатдан ўтказишларини тақозо этади. ЎзТДТ 2002 й. ва МИКТ 2000 й.да (3схемада) Ўзбекистонда 5 ёшгача бўлган болалар ўлими даражаси бўйича охирги маълумотлар берилган. 5 ёшгача бўлган болалар ўли ми 1000 бош болаларга 70га тенг сақланиб қолган бўлсада, ўтказилган тадқиқот жорий ўн йилликнинг дастлабки йилларида 5 ёшгача бўлган болалар ўлими даражаси аввалги МИКТ ларга қараганда жиддий пасайганлигидан далолат бермоқда. Мана шу яққол па сайишлар ва фарқлар, ҳамда аниқловчи омилларнинг келгуси туркуми алоҳида батафсил таҳлилда ўрганилиши лозим. 6 Жадвалида болалар ўлимини баҳолаш турли дастлабки хусусиятлар бўйича келтирилган. Чақалоқлар ўлими нисбати 1000 бошга 48 деб ҳисобла нади, 5 ёшгача бўлган болалар ўлими эса 1000 бошга 57 нисбатдадир. Бу кўрсаткичлар 25–29 ва 30–34 ёшдаги аёллардан олинган ўлимларни баҳолаш маълумотларини ўртача сонини олиш орқали ҳисоблаб чиқилган бўлиб, улар 2002 йилга нисбатан келтирилган. Ўғил болалар ва қиз болалар ўлими эҳтимоли орасида маълум фарқлар мавжуд. Ўзбе кистонда эркак жинсига мансуб болалар орасидаги ўлим даражаси аёл жинсига мансуб болалар орасидаги ўлим даражасидан юқорилиги кузатилади. Миллий миқёсда гўдаклар ўлимининг даражаси ҳар 1000 нафар эркак жинсига мансуб болалар учун 56 ва ҳар 1000 нафар аёл жинсига мансуб болалар учун 40 тани ташкил қилади. Шу аснода, эркак жин сига мансуб гўдаклар орасидаги ўлим эҳтимоли аёл жинсига мансуб гўдаклар орасидаги ўлим эҳтимолидан 42 фоизга юқоридир. Дастлабки йил яшаш давомида эркак жинсига мансуб гўдаклар орасидаги ўлим даражасининг бундай ортиб кетиши Европа мамла катларида кенг тарқалган, ҳамда Марказий Осиё ва Кавказ мамлакатларида ҳам жуда сезиларли тафовут мавжуд бўлиб, расмий статистика маълумотларига кўра эркак ва аёл жинсига мансуб гўдаклар ўртасидаги ўлим даражасининг нисбати 1,34 га тенг (ЖССТ, 2006а). Ушбу маълумотлар мавжуд тафовутни ҳисобга олган ҳолда қўшимча таҳлил эти лиши керак, чунки фарқланиш кутилганидан ҳам юқори бўлиши мумкин. Эҳтимол, аёл жинсига мансуб гўдаклар орасидаги ўлим даражаси ҳақидаги рақамларнинг камайти риб кўрсатилиши ана шундай гендер тафовутларнинг сабабларидан бири бўлиши мум кин (Алешина ва Редмонд, 2003). Гўдаклар ўлими ва 5 ёшгача бўлган болалар ўлимининг энг паст даражалари марка зийшарқий минтақада (1000 бошга 28 ва 31) ва Тошкент шаҳрида (1000 бошга 34 ва 39) кузатилаётган бўлса, бу борадаги энг юқори кўрсаткичлар жанубий минтақада (1000 бош га 63 ва 76) қайд этилган. Онанинг билим даражасига қараб гўдаклар ўлими даражасида сезиларли тафовут бор бир пайтда, Ўзбекистонда яшаш жойига қараб гўдаклар ўлими да 3-схема. 5 ёшгача бўлган болалар ўлими, Ўзбекистон, 2000–2006 йиллар МИКТ 2000 69,0 ЎзТДТ 2002 73,3 МИКТ 2006 57,0 0 20 40 60 80 1000 бошга �0 ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ражасидаги тафовутлар катта эмас; шаҳарда туғилган гўдакларга нисбатан, қишлоқ жой ларида туғилган болаларнинг бир ёшга ҳам тўлмай ўлиш эҳтимоли 14 фоизга юқорироқ. Моддий фаровонлик даражасига қараб ҳам ўлим даражасида сезиларли фарқланишлар мавжуд — бадавлат оилаларда яшайдиган гўдаклар ва 5 ёшгача бўлган болалар ораси даги ўлим эҳтимоли кам таъминланган оилаларда яшовчи болалар орасидагига нисбатан деярли тўртдан бир даражага пастроқдир. Дастлабки хусусиятларга кўра 5 ёшгача бўлган болалар ўлими даражасидаги тафовутлар ҳам 4схемада кўрсатилган. 4-схема. Асосий хусусиятларга кўра 5 ёшгача бўлган болалар ўлими, Ўзбекистон, 2006 йил 0 20 40 60 80 1000 бошга Ўз бе ки ст он Бо й 40 % Ка м ба ға л 60 % О ли й м аъ лу м от Ўр та м ах су с Ту га лл ан га н ўр та Ту га лл ан м аг ан ў рт а Қи ш ло қ Ш аҳ ар То ш ке нт ш аҳ ри Ш ар қи й М ар ка зи й- Ш ар қи й Ж ан уб ий М ар ка зи й Ға рб ий Фаровон- лик даражаси Она маълумоти Турар жой Минтака 63 46 57 32 54 61 58 59 51 39 52 31 76 61 6 5 Тадқиқот ỹтказиш вақтида болаларнинг овқатланиш борасидаги мавқеини аниқлаш мақсадида 4986 нафар 5 ёшгача бỹлган болаларнинг бỹйи ва оғирлиги ỹлчанади. © U N IC EF /U zb ek is ta n/ 20 06 /K on st an tin M yқ бi ch en ko �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил 5. оВҚАТЛАнИш овқатланиш аҳволи Болаларнинг овқатланиш аҳволи умуман олганда уларнинг саломатлик аҳволини акс эттиради. Болаларга мувофиқ даражада озиқовқатлар берилганида, болалар турли ка салликларга тезтез дучор бўлмаганларида ва яхши парваришга эга бўлганларида, улар яхши ўсадилар ва тўлақонли озуқага эга бўладилар, деб ҳисобланади. Етарсиз овқатланиш дунёдаги болалар ўлимининг ярмидан кўпининг сабабчиси дир. Етарлича овқатланмайдиган болаларнинг умумий болалар касалликларидан ўли ши эҳтимоли кўпроқ, яшаб кетганлари эса касаллик рецидивидлари ва суст ривожла нишга молик бўладилар. Етарсиз овқатланиш сабабларидан ўлган болаларнинг тўртдан уч қисми уларнинг ташқи ҳимоясизлигини кўрсатмаган ҳолда, енгил ва атайин кам овқатлантирилган бўлганлар. Минг йиллик ривожланиш Мақсадларидан бири 1990–2015 йиллар мобайнида очликдан азоб чекувчи инсонлар сонини икки мартага камайтириш дан иборат. «Болалар ҳаёти учун яроқли дунё» ҳаракат режаси мақсади 5 ёшгача бўлган болалар орасида етарсиз овқатланишни камида учдан бир қисмга камайтиришдан иборат бўлиб (2000–2010 йиллар мобайнида), 2 ёшгача бўлган болаларга эса алоҳида эътибор қаратилади. Етарсиз овқатланиш тарқалишини камайтириш болалар ўлими даражасини камайтириш мақсадларига эришишга ёрдам беради. Тўлақонли озуқага эга бўлган аҳоли учун беш ёшгача бўлган болаларга нисбатан бўй ва оғирлик учун стандарт нисбати белгиланган. Аҳолининг етарлича овқат емаслигини назорат ли нисбатга эга бўлган болалар тўғрисидаги маълумотларни таққослаш йўли билан аниқлаш мумкин. Бу ерда фойдаланилаётган аҳоли гуруҳи ЖССТ/CDC/ТСММ томонидан белгилан ҳамда ЮНИСЕФ ва тадқиқотни амалга ошириш даврида ЖССТда ишлатиш учун тавсия эти лган. Овқатланиш аҳволининг учта кўрсаткичидан ҳар бири иштирокчи гуруҳ учун медиана миқдоридан стандарт четлашиш (zбаллар) бирликларида ифодаланиши мумкин. Оғирликнинг ёшга бўлган нисбати ҳам ўткир, ҳам сурункали равишда етарлича ов қат емаслик кўрсаткичларидан бири ҳисобланади. Оғирликнинг ёшга бўлган нисбати таққосланувчи гуруҳ учун ушбу кўрсаткич медиана кўрсаткичидан икки стандарт чет лашувдан камроқни ташкил этадиган болаларнинг оғирлиги ўртача ёки жиддий равиш да етарсиз оғирлик деб ҳисобланади, мазкур кўрсаткич медиана кўрсаткичидан уч стан дарт четлашувдан камроқни ташкил этадиган болалар эса оғирлиги жиддий даражадаги ертарсиз оғирлик туркумига киради. Бўйнинг ёшга бўлган нисбати мунтазам ўсиш кўрсаткичи ҳисобланади. Бўйнинг ёшга бўлган нисбати таққосланувчи гуруҳ учун ушбу кўрсаткич медиана кўрсаткичи дан икки стандарт четлашувдан камроқни ташкил этадиган болаларнинг бўйи ёшига нисбатан паст ва ўртача ёки жиддий равишда паст, деб ҳисобланади, мазкур кўрсаткич медиана кўрсаткичидан уч стандарт четлашувдан камроқни ташкил этадиган болалар эса бўйи жуда етарсиз даражада паст бўйга эга туркумига мансуб бўлади. Узоқ вақт давомида етарлича озуқага эга бўлмаслик ҳамда тезтез ёки сурункали касалланишлар оқибатида боланинг ўсишда орқада қолиши сурункали даражада етарлича овқат емас ликнинг белгиларидан бири ҳисобланади. Ва ниҳоят, оғирлиги бўйига нисбатан таққосланувчи гуруҳ учун ушбу кўрсаткич ме диана кўрсаткичидан икки стандарт четлашувдан ортиқ камроқни ташкил этса, бундай болалар ўртача ёки оғир даражада ориқлаб кетганлар туркумига киради, бундай нис Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! �� бат ушбу кўрсаткичнинг медиана кўрсаткичидан учта стандарт четлашувдан кам бўлса, бундай болалар ўта оғир даражада ориқлаб кетган, деб ҳисобланади. Одатда ориқлаб ке тиш яқин вақтда етарлича овқатланмасликни бошидан кечириш оқибатида юзага кела ди. Ушбу кўрсаткич овқатга эга бўлишдаги ўзгаришлар ёҳуд у ёки бу касалликларнинг тарқалганлигига боғлиқ сезиларли даврий ўзгаришларга учраши мумкин. МИКТда 5 ёшгача бўлган барча болаларнинг вазни ва бўйи ЮНИСЕФ (ЮНИСЕФ, 2006) томонидан таклиф этилган антропометрик ускуна ёрдамида ўлчанган. Мазкур бў лимда кўрсатилган маълумотлар ушбу ўлчовлар натижаларига асосланган. Ушбу учта индикаторларнинг барчаси бўйича кейинги ўн йил ичида жиддий пасай иш кузатилмоқда (5схема). Тана оғирлиги камайган болалар улуши 19 фоиздан 5 фоизга, бўйи ўсиши орқада қолиши — 31 фоиздан 15 фоизга, ориқлаган болалар улуши — 12 фоиз дан 3 фоизга пасайди. 7жадвалда жойларда ўтказилган тадқиқотлар давомида ўлчаб олинган антропомет рик кўрсаткичлар асосида ушбу тоифаларнинг ҳар бирига ажратилган ва фоизларда ифодаланган болалар нисбати кўрсатилган. Бундан ташқари, унда ортиқча вазнга эга бўлган болалар фоизи ҳам акс эттирилган ва унда оғирлигининг бўйига бўлган нисбати таққосланувчи гуруҳнинг ўртача кўрсаткичидан стандарт четлашуви икки баравардан ортиқ бўлган болалар ҳисобга олинган. Оғирлиги тортилмаган ва ўлчовдан ўтмаган (тахминан болаларнинг 2 фоизи) ҳамда оғир лиги одатда учрайдиган доирадан чиқиб кетадиган болалар 7жадвалга киритилмаган. Ўзбекистонда яшайдиган, 5 ёшгача бўлган деярли ҳар йигирманчи бола оғирлиги ўрта ча етишмасликка чалинган (5 фоиз), ҳамда 1 фоиз болалар оғирлиги ўта етишмайдиганлар туркумига ажратилган (7жадвал). Болаларнинг 15 фоизи ўзининг ёшига нисбатан паст ёки жуда паст бўйга эга, уларнинг 4 фоизи эса ўта паст бўйли ва бу узоқ вақт давомида мувофиқ озуқа олмаганликнинг натижасида юзага келган. Беш ёшгача бўлган болалар нинг уч фоизи ўзининг ёшига нисбатан озғин ёки жуда ориқлаб кетган. Айни пайтда, мав жуд баҳоларга кўра 5 ёшгача бўлган болаларнинг 7 фоизи ортиқча вазнга эга. 5-схема. Етарлича овқатланмаслик тарқалганлиги, Ўзбекистон, 1996–2006 йиллар O Оғирликда орқада қолиш O Ўсишда орқада қолиш O Ориқлаб кетиш ЎзТДТ 1996 31,2 ЎзТДТ 2002 МИКТ 2006 0 10 20 30 40 Фоизлар 18,8 11,6 21,1 14,6 7,9 5,17,1 3,3 �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил Жанубий ва Шарқий минтақаларда яшайдиган болалар оғирликда орқада қолишга бош қалардан кўпроқ чалинган (7 ва 6 фоиз, мувофиқ равишда), айни вақтда ўсишда орқада қолиш кўпроқ Ғарбий (18 фоиз), Шарқий (17 фоиз), Жанубий (16 фоиз) ва МарказийШар қий (15 фоиз) минтақаларда тарқалган. Бундан фарқли тарзда, энг юқори ориқлаб кетган лик кўрсаткичи Марказий минтақада (6 фоиз) кузатилган. Оналари тугалл анмаган ўрта ва ўрта маълумотга эга бўлган болаларга нисбатан оналари ўртамахсус ёки олий маълу мотга эга бўлган болалар оғирлик ёки ўсишдаги орқада қолишга энг кам чалинганлар. Қиз болалар ўғил болаларга нисбатан етарли оғирлик ва бўйга эга бўлмасликка кўпроқ чалинадилар, лекин болалар ориқлаб кетишга улардан озгина кўпроқ дучор бўладилар. Ёш жиҳатдан кўриладиган модел 12 ойликдан 23 ойликкача бўлган болалар гуруҳида учта кўрсаткичларнинг барчаси бўйича ёшроқ ёки каттароқ болалар гуруҳлардагига нисбатан етарлича овқатга эга бўлмайдиганлар фоизи энг юқори эканлигини кўрсатмоқда (6расм). Бундай ҳолат юзага келишини олдиндан башорат қилиш мумкин, чунки бу ёшга келиб кўпгина болалар эмизишдан ажратилади, шу боис улар сувда, овқатда ва атрофмуҳитда мавжуд бўлган микроблар олдида заифлашиб қоладилар. Уй хўжалигининг фаровонлиги ва уй хўжалиги бошлиғининг она тилиси ҳам болалар овқатланиши аҳволининг муҳим белгиловчи омилларидан ҳисобланади. Бадавлатроқ уй хўжаликларида яшайдиган болалар етарлича овқат емаслик ҳолатига камроқ учрайдилар. Уй хўжалиги бошлиғининг она ти лиси қорақалпоқ тили бўлган уй хўжаликларининг болалари бошқаларга нисбатан кўпроқ ўртача етишмайдиган (27 фоиз) ва жиддий етишмайдиган бўйга (8 фоиз) эга бўладилар. Эмизиш Эмизиш болалар ҳаётининг дастлабки йилларида уларни инфекциялардан ҳимоя қилади, озуқа моддаларининг энг яхши манбаи ҳисобланади, бундан ташқари, бу жуда тежамли ва саломатлик учун хавфсиздир. Бироқ, кўпгина оналар болаларни жуда эрта кўкрак 6-схема. Етарлича овқат билан таъминланмайдиган 5 ёшгача булган болалар фоизи, Ўзбекистон, 2006 йил. O Паст оғирлик O Паст бўлик O Ориқлаб кетиш 24–35 36–47 48–59< 6 6–12 12–23 0 2 4 6 8 Фоизлар 10 12 14 16 18 Чақалоқ ҳаётининг дастлабки 6 ойи давомида уни фақат кỹкрак сути билан боқиш ва кейинги 2 йил давомида эмизишни давом эттириш болаларни турли инфекциялардан ҳимоя қилади, озуқа моддаларининг энг яхши манбаи ҳисобланади, бундан ташқари, бу жуда тежамли ва саломатлик учун хавфсиздир. © U N IC EF /U zb ek is ta n/ 20 07 /B rig it te B re fo rt �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил дан ажратадилар ва шу сабабли болалар учун мўлжалланган озуқа аралашмаларга ўтиш зарурати пайдо бўлади, бу эса боланинг ўсиши ва ривожланишининг секинлашуви га олиб келиши ва микроэлементлар танқислигини юзага келтириши мумкин, ҳамда тоза сув мавжуд бўлмаганда саломатлик учун хавф туғдиради. “Болалар яшаши учун яроқли дунё» Декларациясида ифодаланган мақсадларнинг бирига мувофиқ, болалар ни туғилишдан 6 ой давомида фақат кўкрак сути билан боқиш ҳамда болалар икки ва ундан катта ёшга тўлгунларича эмизишни хавфсиз, тегишли ва мувофиқ боқиш билан уйғун ҳолда давом эттириш лозим. ЖССТ/ЮНИСЕФ нинг овқатланиш борасидаги маслаҳатлари қуйидагича: Биринчи олти ой мобайнида фақатгина кўкрак сути эмизиш Икки йил ва ундан ортиқ давр мобайнида давомий эмизиш Бехатар ва муносиб овқат ва 6 ойдан бошлаб мувофиқ тарзда овқатлантириш Овқатлантириш такрорланиши: 6–8 ойлик болалар учун кунига 2 маҳал; 9–11 ойлик болалар учун кунига 3 маҳал Туғилишдан кейинги биринчи соат мобайнида эмизишни бошлаш ҳам маслаҳат берилади. Маслаҳат этиладиган болаларни овқатлантириш тажрибаси кўрсаткичлари қуйидагича: Фақатгина кўкрак сути эмизиш (< 6 ой ва < 4 ой) Ўз вақтида овқатлантириш (6–9 ой) Давомий эмизиш (12–15 ва 20–23 ой) Эмизишни ўз вақтида бошлаш (туғилишдан кейин биринчи соат мобайнида) Овқатлантириш такрорланиши (6–11 ой) Етарлича овқатланувчи чақалоқлар (0–11 ой) 8жадвалда ўз чақалоқларини туққанларидан сўнг биринчи соат мобайнида эмизиш ни бошлаган ва чақалоқларини туққанларидан сўнг биринчи кунида эмизишни бош лаган аёллар фоизи кўрсатилган (биринчи соат мобайнида бошлаганлар билан бирга). Тадқиқотдан аввалги икки йил мобайнида тирик бола туққан аёлларнинг учдан икки қисмидан ошиғи (67 фоизи) туғишдан кейинги биринчи соат мобайнида эмизишни бош ладилар, фақатгина 15 фоизи туққандан сўнг биринчи кун давомида эмизишни бошла мадилар. Туғилгандан кейинги биринчи соат мобайнида эмизишни бошлашда минтақа ва уй хўжалиги бошлиғининг она тилисидан ташқари аҳоли гуруҳлари орасида тафо вутлар деярли кузатилмади. Энг паст фоиз Марказий минтақада (50 фоиз), ҳамда энг юқори фоиз Шарқий минтақада (77 фоиз) кузатилди. Уй хўжалиги бошлиғининг она тилисига кўра бўлган фарқлар айрим тоифаларни кузатишнинг камлиги сабабли рўй берган бўлиши мумкин, бироқ уй хўжалиги бошлиғининг она тилиси қорақалпоқ тили бўлганида бундай аёллар фоизи етарлича юқори (87 фоиз аёллар биринчи соат ичида эмизишни бошлаганлар, 98 фоиз аёллар — биринчи кун давомида), она тилиси рус тили бўлган ҳолатларда аёллар фоизи мос равишда 51 фоиз ва 75 фоизларни ташкил этди (7 расм). Умуман олганда, туғилгандан сўнг биринчи кун давомида эмизишни бошлаш ҳолатида дастлабки хусусиятлар орасидаги тафовутлар кичикдир. 9жадвалда келтирилган эмизишнинг мавқеи тўғрисидаги маълумотлар оналарнинг/ва сийларнинг сўров ўтказишдан аввал 24 соат ичида болалар истеъмол қилган озиқовқатлар ва суюқликлар ҳақидаги хабарларига асосланган. Фақат кўкрак сути билан боқилган бола лар сонига фақат эмизилган (витаминлар, минерал қўшимчалар ва доридармонларни ол ган) болаларгина киритилган. Ушбу жадвалда ҳаётининг дастлабки 6 ойи давомида фақат эмизилиши (алоҳида ёш гуруҳлари бўйича 0–3 ойлик ва 0–5 ойлик) ҳамда 6–9 ойлик гў даклар боқилиши ва 12–15 ва 20–23 ойлик гўдаклар гуруҳларига мансуб болалар эмизили шининг давом эттирилишига тааллуқли маълумотлар келтирилган. $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! �� Чақалоқларни эмизиш кенг тарқалганлиги даражасига қарамасдан, аксарият чақалоқлар ЖССТ/ЮНИСЕФ маслаҳатларига мос равишда эмизилмайди. Олти ой давом этиши лозим бўлган фақатгина кўкрак сути эмизилиши Ўзбекистонда унчалик кенг тарқалмаган. 6 ойли бўлган болаларнинг таҳминан 26 фоизи фақат кўкрак сути билан боқилади, бу эса маслаҳат этилган даражадан анча паст. 6–9 ойлик болаларнинг 45 фоизи кўкрак сути ва қаттиқ ёки ярим қаттиқ овқат билан боқиладилар. 12–15 ойлик болаларнинг 78 фоизи, ҳамда 20–23 ойлик болаларнинг 38 фоизи ҳали ҳам эмизилади. Ўғил болалар ва қиз болалар ўртаси да фақатгина кўкрак сути билан эмизишдаги фоиз нисбатида тафовутлар мавжуд эмас. Бошқа томондан эса, яшаш жойлари бўйича фарқланишлар бирмунча яхшироқ кўринади. Чақалоқларнинг бир ёшга тўлишидан кейинги давомий эмизиш қишлоқ ҳудудида яшовчи аёллар, ҳамда фаровонлик индекси квинтилига асосан кам таъминланган туркумига кири тилган аёллар орасида кенг тарқалган. Бундан ташқари уй хўжалиги бошлиғининг она ти лиси ўзбек тили бўлган уй хўжаликларида яшовчи аёллар орасида давомий эмизиш бошқа тилли гуруҳларга нисбатан кенг тарқалган. Болаларни 12 ойгача эмизишнинг мослиги 10жадвалда келтирилган. Боланинг ёшига қараб мос тарзда эмизишнинг турли мезонлари қўлланилган. 0–5 ойлик чақалоқлар учун фақатгина кўкрак сутини эмизиш мос овқатлантириш ҳисобланади. 6–8 ойлик чақалоқлар кунига икки маҳал кўкрак сути ва ва қўшимча овқатлар қабул қилган ҳолатда мос тарзда овқатлантирилувчи, 9–11 ойлик болалар кунига уч маҳал кўкрак сути ва қўшимча овқатлар қабул қилган ҳолатда мос тарзда овқатлантирилувчи деб ҳисобланадилар. 10жадвалда мос равишда эмизилувчи 6–8 ойлик чақалоқлар улуши 30 фоизни ташкил этиши, 9–11 ойлик чақалоқлар улуши фақатгина 28 фоизни ташкил этиши кўрсатилган. Бу рақамлар шуни на зарда тутадики, қўшимча овқат киритиш йўли билан овқатлантириш усули боланинг олти ойлик ёшга етиши билан яхшиланмайди. Боланинг ёши ўсиши билан аёл жинсига мансуб болалар ва шаҳар туманларида, Тошкент шаҳрида, МарказийШарқий ва Шарқий минта қаларда, ҳамда фаровонлик даражаси юқори уй хўжаликларида яшовчи болаларнинг мос овқатлантирилиши юқори улуши кузатилади. Бундай моделларни тадқиқ этиш натижасида 7-схема. Гўдакни туғилгандан сўнг бир соат ичида ва бир кун ичида эмизишни бошлаган оналар фоизи, Ўзбекистон, 2006 йил O Бир кун ичида O Бир соат ичида Ўзбек Тожик Шаҳар 0 10 20 30 40 Фоизлар 50 60 70 80 90 100 Рус Қорақалпоқ Бошқа Қишлоқ Ўзбекистон 85 75 68 98 87 79 90 85 85 85 51 53 82 69 66 67 �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил 6–11 ойлик болаларнинг фақатгина 29 фоизи етарлича овқат қабул қилишлари аниқланди. 0–11 ойлик болаларнинг етарлича овқат қабул қилиш улуши 28 фоизгача пасаяди. Ҳамма 6– 11 ойлик болалар ва бир ёшгача бўлган барча болаларни олиб қаралса, аёл жинсига мансуб болалар ва шаҳар туманларида ва МарказийШарқий ва Шарқий минтақаларда яшовчи бо лаларнинг мос равишда овқатлантирилиш улуши юқорироқ. Тузни йодлаш Йод танқислиги оқибатида юзага келган бузилишлар кичик ёшдаги болаларнинг ол дини олиб бўладиган ақлий заифлик ва психомотор ривожланиши тўхтаб қолишининг асосий сабаби ҳисобланади. Ўзининг энг экстремал шаклида йод танқислиги кретинизм, яъни телбаликка йўлиқишнинг сабаби бўлади. Шунингдек, бу ҳолат ҳомиладор аёллар нинг болани ўлик ҳолда туғиши ва бола тушириши хавфини оширади. Кўп ҳолларда қалқонсимон безнинг (буқоқнинг) катталашиб кетиши ҳам айнан йод танқислиги би лан боғлиқ бўлади. Йод етишмаслиги сабабли юзага келадиган бузилишлар, шунинг дек, ақлий ўсиш ва ривожланишнинг тўхтаб қолишига олиб келади, бу эса, ўз навбати да, мактабда фанларни паст даражада ўзлаштириш, ақлий қобилиятнинг заифлиги ва меҳнат унумдорлиги пастлигининг сабаби бўлади. Халқаро ҳамжамиятнинг мақсади 2005 йилга келиб йод танқислигини бутунлай бартараф этишдан иборат. Мос равишда йодланган тузни истеъмол қилувчи уй хўжаликлари фоизи кўрсаткич вазифасини бажа ради (миллионга >15 қисм). Ўзбекистонда йод танқислигини бартараф этиш чораси сифатида йодланган туз 1998 йилдан бошлаб ишлаб чиқарилмоқда. ЮНИСЕФ ташкилоти ва Осиё Тараққиёт Банки нинг кўмагида йод унни бойитиш учун калий йодати шаклида етказиб берилиб, сўнг Қорақалпоғистон Хоразм Бухоро Навоий Самарқанд Кашкадарья Андижон Наманган Фарғона Сирдарё Жиззах Тошкент Тошкент шаҳри Сурхондарё Йодланган тузни етарли миқдорда истеъмол қилувчи уй хўжаликлари фоизи, вилоятлар бўйича. # 20,0–39,9 # 40,0–59,9 # 60,0–79,9 # 80,0–90,0 Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! �� Эндокринология Институти ва Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан тақсимлаб бе рилди. Шунингдек, Осиё Тараққиёт Банки мамлакатни йодлаш жиҳозлари билан таъ минлаб, калий йодати билан узлуксиз таъминлаш миллий механизмини яратишда ҳам иштирок этди. Ўзбекистонда тузни Умумий йодлаш адвокатив кампанияси доирасида бир неча туз ишлаб чиқарувчилари тегишли лабораториялар билан жиҳозланиб, йодлан ган тузни ишлаб чиқариш жараёнининг сифатини мониторинг қилишга ўргатилдилар. Мазкур тадбирни ўтказиш даврида ЮНИСЕФ ташкилоти ҳамда Соғлиқни сақлаш ва Таълим вазирликлари 2 миллион нафардан ортиқ болалар иштирокида мамлакатнинг қарийб 10 мингта мактабларида бир туркум саломатлик дарсларини ўтказдилар. 2005 йилнинг ўрталарига келиб Ўзбекистонда 62та туз ишлаб чиқариш корхоналари мавжуд бўлиб, уларнинг 26тасида йодланган туз ишлаб чиқарилган. Мисол учун, 2004 йилда мамлакатда шундай йодланган тузнинг 91,486 тоннаси ишлаб чиқарилган. Ўзбекистон Республикаси Эндокринология Институти томонидан 2005 йилда ўткази лган текширувга кўра, йодланган туз таъминоти зарурий миқдордан 56 фоизни ташкил қилган ва аҳолининг 63 фоизи ана шундай туздан фойдаланиш имконига эга бўлган. Ўзбекистон Республикаси Сенати 2007 йил 29 март куни «Йод танқислиги касалли кларининг профилактикаси тўғрисида»ги Қонунни тасдиқлади. Соғлиқни сақлаш вазирлиги, ЮНИСЕФ ва Давлат стандартлаштириш Кўмитаси йод ланмаган тузни сотиш, сифат назоратининг мониторинги ва калий йодатини импорт қилиш бўйича мавжуд меъёр ва қоидаларни қайта кўриб чиқиш устида иш олиб борадилар. Уй хўжаликларининг тахминан 99 фоизида калий йодати мавжудлигини текшириш усули билан тузни текшириш учун мўлжалланган махсус тўпламдан фойдаланган ҳолда, овқат тайёрлаш учун ишлатиладиган туз таркибида йод мавжудлигига синаб кўрил ди. 11жадвалда уй хўжаликларининг 53 фоизида туз таркибида 15 ва ундан ортиқ йод промили мавжудлиги аниқланганлигини кўриш мумкин. Бу эса кейинги беш йил ичида бу борада жиддий тараққиётга эришилганликдан далолат беради (МИКТ 2000 натижа лари бўйича 19 фоиз) (8схема ҳам қаранг). Йодланган тузни истеъмол қилиш даражаси Шарқий минтақада энг паст (43 фоиз), энг юқори даража эса — Тошкент шаҳрида бўлган 8-схема. Йодланган тузни етарли миқторда истеъмол қилувчи уй хỳжаликлари фоизи, Ўзбекистон, 2000–2006 йиллар. O МИКТ 2006 O МИКТ 2000 Ғарбий Марказий-Шарқий Шаҳар 0 10 20 30 40 Фоизлар 50 60 70 80 Марказий Жанубий Шарқий Қишлоқ Ўзбекистон 44 53 69 50 43 62 48 53 71 24 16 19 Тошкент шаҳри �0 ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил (71 фоиз). Шаҳар уй хўжаликларининг бешдан уч қисмидан ортиқроғи (62 фоиз) қишлоқ минтақасидаги 48 фоизга қараганда йодланган тузни етарли тарзда истеъмол қилади. Йод ланган тузни истеъмол қилиш даражаси уй хўжалиги бошлиғининг маълумот даражаси ва уй хўжалиги фаровонлик даражаси ошиши билан ошади. А витаминини қўшиш А витамини кўз тизими соғлиғи ва иммунитет тизимининг нормал ишлаши учун зарур дир. А витамини сут, жигар, тухум, қизил ва тўқ сариқ рангли мевалар, қизил пальма мойи ва яшил баргли сабзавотлар каби маҳсулотларда мавжуд. Бироқ одам организми учун бу маҳсулотлардан олиниши осон бўлган А витамини таркиби кучли турлана ди. А витамини мева ва сабзавотлар шаклида истеъмол қилинувчи дунёнинг ривож ланувчи мамлакатларида, аҳоли бошига истеъмол қилиниши озуқавий эҳтиёжларни қондириш учун кўпинча етарсиздир. Боланинг ўсиш даврида ва касаллик даврида ви таминга юқори эҳтиёж билан, ҳамда кенг тарқалган болалар касалликлари пайтида ви тамин йўқотилиши натижасида витамин истеъмол қилиш танқислиги янада кучаяди. Натжада А витамини етишмаслиги ривожланувчи мамлакатларда ва айниқса 5 ёшгача болалар ўлимининг даражаси юқори мамлакатларда кўп тарқалган ҳолатдир. 1990 йилдаги болалар масалалари бўйича Бутун Жаҳон саммитида 2000 йилгача А витамини танқислиги ва унинг оқибатлари, шу жумладан кўрликни бутунлай бартараф этиш мақсади қўйилган эди. Ушбу мақсад 1991 йили Яширин очликни бартараф этиш сиёсати масалалари бўйича конференциясида, 1992 йили Овқатланиш масалалари бўйи ча халқаро конференцияда ва 2002 йили БМТ Бош ассамблеясининг Болалар масалалари бўйича махсус сессиясида ҳам тасдиқланган. Болалар соғлиғи ва иммунитет тизимининг ишлаши учун А витаминининг жиддий роли унинг танқислигини назорат қилишни бо ланинг яшаб кетишини таъминлаш бўйича ҳаракатлар асосий компоненти ва шу тариқа Минг йиллик ривожланиш тўртинчи мақсадига эришиш бўйича ҳаракатларнинг жид дий компонентига айлантиради: 2015 йилгача 5 ёшгача бўлган болалар ўлимини учдан икки қисмга қисқартириш. А витамини танқислиги мавжуд мамлакатлар учун кундалик халқаро маслаҳатлар А витамини танқислиги мавжуд минтақаларда яшовчи 6 ойдан 59 ойгача бўлган бар ча болалар учун ҳар 4–6 ойда А витаминининг юқори даражадаги дозасини қўшишни кўзда тутади. Ёш болаларни йилига юқори дозадаги А витаминли иккита капсула би лан таъминлаш А витамини танқислигини йўқотишнинг хавфсиз, тежамли ва самара ли, ҳамда болалар яшаб кетиши соҳасида аҳволни яхшилаш стратегиясидир. Эмизувчи янги оналар томонидан А витаминини қабул қилиниши боланинг дастлабки ҳаёт ойла рида ҳимоя қилишга ва ҳомиладорлик ва лактация даврида она организмида камайган А витамини заҳираларини тўлдиришга ёрдам беради. А витаминини қўшиш дастури амалга оширилган мамлкатларда охирги олти ой мобайнида камида битта А витамини юқори дозасини олган 6–59 ойлик болалар фоизи кўрсаткич вазифасини бажаради. ЮНИСЕФ/ЖССТ бошқарув тамойилларига асосан, Ўзбекистон Соғлиқни сақлаш ва зирлиги 6–11 ойлик болалар юқори дозали А витаминли капсулани бир марта, 12–59 ойлик болалар ҳар 6 ойда қабул қилишларини маслаҳат беради. Мамлакатнинг баъ зи қисмларида А витаминли капсулани бериш иммунизация хизматларига топшири лган бўлиб, капсулалар ушбу хизматлар томонидан болага 6 ойлик пайтида берилади. Соғлиқни сақлаш вазирлиги ва ЮНИСЕФ Ўзбекистонда “А витамини танқислигини бартараф этиш” лойиҳасини бажаришга ўз розилигини бердилар ва 2003 йили дастурни амалга оширишни бошладилар. Мазкур дастур 6–59 ойлик болаларга қаратилган бўлиб, республиканинг барча минтақаларида туғилгандан сўнгги кўрик хизмати иштирокида Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! �1 ги йилига икки марта амалга оширилувчи “Соғлом бола ҳафтаси” дастурининг ажрал мас қисмидир. А витамини қўшимчасини қўллабқувватлашга қаратилган кампания нинг охирги тадбири 2006 йил февраль ва август ойларида ўтказилди. МИКТ дан аввалги олти ой мобайнида 6–59 ойлик болаларнинг 72 фоизи А вита минининг юқори дозасини қабул қилдилар (12жадвал). Тахминан 6 фоиз болалар қўшимчани охирги ойда қабул қилмаганлар, аммо битта дозани ундан олдин қабул қилганлар. 12 фоиз болалар А витамини қўшимчасини аввал қабул қилганлар, лекин уларнинг онаси/васийси аниқ вақтни айта олмадилар. 3 фоиз болалар оналари ўз болала ри витамин қўшимчасини олганликларини эслай олмадилар. А витамини қўшимчасини қабул қилишнинг энг катта қамрови Ғарбий минтақада (95 фоиз), энг кичиги — Тошкент шаҳрида (37 фоиз) кузатилади. А витамини қўшимчасига нисбатан ёш таркиби шуни кўрсатадики, охирги олти ой мобайнида қўшимча қабул қилган 6–11 ва 12–23 ойлик болалар улуши 78 фоизга камаяди, 48–59 ойлик болалар учун 63 фоизга камаяди. Оналар маълумоти даражаси А витамини ни қабул қилиш эҳтимолига таъсир кўрсатмайди. Сўнги олти ой мобайнида витамин қў шимчасини олган оналари олий маълумотга эга болалар улуши 65 фоизни ташкил этади, бошқа барча маълумот даражаси улуши эса 70 фоиздан ортиқни ташкил этди. Шу тариқа юқори фаровонлик даражасига эга уй хўжаликларида яшовчи болалар улуши бошқа барча гуруҳларга нисбатан паст (56 фоиз) бўлди, аммо аниқ тафовут кузатилгани йўқ. Кам тана оғирлиги билан туғилган чақалоқлар Вазни туғилишда нафақат она саломатлиги ва овқатланиш ҳолатининг кўрсаткичи бўл май, яна чақалоқнинг яшаб кетиши имкони, ўсиши ва психологик ва ижтимоий ривож ланиши имкониятлари кўрсаткичи ҳамдир. Туғилишдаги тана оғирлигининг камлиги (2500 граммдан кам) бола саломатлиги учун бир қатор жиддий хавфлар олиб келиш мумкин. Она қорнида етарлича тўйимли моддалар олмаган чақалоқлар дастлабки ой лар ва йиллар даврида ўлиши хавфи кўпроқ. Яшаб кетганлари эса бузилган иммуни тет вазифалари ва касалланишга юқори хавфларига эга бўлади; улар эҳтимол етарлича овқатлантирилмай, бутун ҳаёти давомида нимжон мушак кучига эга ва келгусида ҳаётда юқори даражада диабет касаллиги ва юрак хасталиклари билан оғрийдилар. Кам тана массаси билан туғилган болалар кўпроқ ақли ривожланишида ва англаш қобилиятида паст кўрсаткичларга эга бўладилар, бу эса уларнинг мактабда фанларни ўзлаштириши ва катта ёшда ишга жойлашишида ўз таъсирини кўрсатади. Ривожланаётган мамлакатларда туғилгандаги кам тана оғирлиги асосан она саломат лигининг сустлиги ва қониқарсиз овқатланиш билан боғлиқ. Қуйидаги учта омил энг катта таъсир кўрсатади: ҳомилага қадар онанинг қониқарсиз тарзда овқатланиш ҳолати, паст бўй (асосан етарсиз овқатланиш ва ёшлигидаги юқумли касалликлар оқибатида) ва ҳомиладорлик вақтида қониқарсиз овқатланиш ҳолати. Бола танаси оғирлиги учун ҳомиладорлик даври айниқса муҳим, чунки бу она қорнида ривожланиш кечикишининг сабаби бўлади. Бундан ташқари, кўпгина ривожланаётган мамлакатларда кенг тарқалган диарея ва безгак каби касалликлар агар она ҳомиладорлик пайтида шу касалликка ча линса боланинг қориндаги ривожланишини жиддий бузиши мумкин. Саноат ривожланган мамлкатларда янги туғилган чақалоқлар тана оғирлиги камли гининг асосий сабаби ҳомила вақтида сигарета чекишдир. Ривожланган ҳамда ривож ланмаган мамлакатларда ўзининг организми ҳали ўсишни тугатмаган қорнида бола олиб юрган ўсмирларда тана оғирлиги кам бўлган бола туғиш хавфи мавжуд. Туғилганда тана оғирлиги 2500 граммдан кам чақалоқлар фоизи саволноманинг икки пункти бўйича баҳоланади: бола туғилганда унинг катталигининг она томонидан баҳо �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ланиши (яъни, жуда кичкина, ўртачадан кичик, ўртачадан катта, жуда катта) ва бола нинг вазни ҳақидаги онанинг хотиралари ёик бола туғилганида ўлчанган ва тиббиёт картасида рўйхатга олинган вазни 6. Умуман барча чақалоқлар туғилганида вазни ўлчанган ва тахминан 5 фоизи 2500 граммдан кам вазнга эга бўлганлар (13 Жадвали). Минтақага нисбатан озгина тафовут кузатилди (9расм). Кам тана массасига эга чақалоқлар фоизи кам таъминланган уй хў жаликларида яшовчи болалар орасида озгина кўпроқ бўлди. 6 Ушбу методологиянинг тасвирланиши билан батафсил танишиш учун қуйидагиларни қаранг: Боерма, Вайнштейн, Рутштейн ва Зоммервельт, 1996. 9-расм. Туғилганда оғирлиги 2500 граммдан кам бўлган гўдаклар фоизи, Ўзбекистон, 2006 йил Ғарбий Марказий-Шарқий 0 1 2 3 4 Фоизлар 5 6 7 8 Марказий Жанубий Шарқий Ўзбекистон 2,7 5,4 4,3 3,5 6,6 4,84,6 Тошкент шаҳри «…болалар ҳаёти учун яроқли дунё” дастурининг мақсади миллий миқёсда бир ёшгача бỹлган болаларнинг 90 фоизи тỹлиқ иммунизация қилишдан иборат…». ўзбекистондаги болаларнинг 81 фоизи тавсия этилган 8 турдаги эмлашларнинг барчасини олдилар. © U N IC EF /U zb ek is ta n/ 20 06 /R ez a H os sa in i �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил 6. боЛА САЛоМАТЛИГИ Иммунизация 4сонли Минг йиллик ривожланиш мақсади 1990 ва 2015 йиллар орасида болалар ўли мини учдан икки қисмга камайтиришдан иборат. Бу мақсадга эришишда иммунизация асосий рол ўйнайди. Иммунизация 1974 йилда Кенгайтирилган иммунизация дастурини амалга оширишни бошлашдан сўнги уч ўн йилликда миллионлаб болалар ҳаётини сақлаб қолди. Бутун дунёда 27 миллион болалар ҳанузгача мунтазам иммунизация билан қамраб олинмаган ва бунинг натижасида вакцинация ёрдамида олдини олиш мумкин бўлган ка салликлар ҳар йили 2 миллиондан ортиқ ўлимлар сабабчиси бўлади. “Болалар ҳаёти учун яроқли дунё” дастури мақсади миллий миқёсда бир ёшгача бўлган болаларнинг 90 фоизини ва ҳар бир туман ёки шунга тенг маъмурий бирликдаги камида 80 фоиз болаларни тўла иммунизация этишдан иборат. ЮНИСЕФ ва ЖССТнинг асосий тамойилларига кўра болани сил касаллигидан ҳимоя қилиш учун уни БЦЖ билан эмлаш керак, болани дифтерия, кўкйўтал ва қоқшалдан сақлаш мақсадида у уч доза КДҚ вакцинаси ҳамда полиомиелитга қарши яна уч доза вақцинадан олиши ва қизамиққа қарши эмланишдан ўтиши лозим. Ўзбекистон Миллий иммунизация дастури амал қилувчи эмлаш Жадвали юқорида қайд этилган барча турдаги эмлашларларни ҳамда В гепатитига қарши эмлашни (учта доза) таъминлайди. Ўзбекис тонда полиомиелит касаллигига қарши эмлаш бола туғилган заҳотиёқ қилинади (Полио 0 сифатида туркумланади), сўнг полиомиелитга қарши уч дозали эмлашлар ҳамда КДҚ кўпгина бошқа мамлакатларда бўлгани каби амалга оширилади. Барча эмлашлар, 12 ой лик бўлганидан сўнг қизамиққа қарши қилинадиган эмлашдан ташқари, бола яшашининг биринчи йилида амалга оширилиши даркор. Эмлашнинг бундай жадвалини ҳисобга олиб, иммунизация билан 15–26 ойлик болалар гуруҳларини қамраб олиш белгиланган ҳамда қизамиққа қарши эмланиш учун уч ойлик оқилона оралиқ вақти олинган. Оналардан беш ёшгача бўлган болаларнинг эмлаш карталарини кўрсатиш илтимос қилинган. Бундай карта мавжуд бўлган ҳолда интервью олувчилар қилинган эмлашлар тўғрисидаги маълумотларни картадан МИКТ3 саволномасига кўчирганлар. Умуман ол ганда 96 фоиз болалар тиббиёт карталарига эга (14 Жадвал), бироқ бундай карта бўлма ганда интервью олувчилар оналарга ҳар бир эмлаш ҳақида алоҳида савол берганлар. Ўз бекистонда болалар касалланиш тарихи ёзилган тиббий карталар ҳамда эмлаш карталари одатда маҳаллий тиббий муассасаларда тўлдирилади ва сақланади. Шунинг учун интер вью олувчиларга сўров ўтказилган жойлардан яқинда жойлашган тиббий клиникаларга бориш лозим эди, улар ўша ерда, боланинг уйида эмлаш картаси ёки она томонидан бери лган маълумотлар мавжудлигидан қатъий назар, алоҳида модулни тўлдириш йўли билан ҳар бир гўдак бўйича эмлашдаги вазиятни ойдинлаштирдилар. Ушбу учта ахборот манба ларидан фойдаланган ҳолда болаларни эмлашдаги ишлар аҳволи тикланди, бунда тиббий муассасаларда сақланаётган карточкалар афзал кўрилди. Керакли эмлашнинг ҳар бирини олган 15 ойликдан 26 ойликкача бўлган болаларнинг фоиз нисбати 10схемада кўрсатилган. 15–26 ойлик бўлган болаларнинг деярли барчаси (99,2 %) 12 ойлик бўлгунича БЦЖ би лан эмланганлар, ҳамда КДҚ эмлашнинг биринчи дозасини болаларнинг 98 фоизига қи линган. КДҚнинг кейинги дозалари учун фоиз нисбати иккинчи доза учун 95 фоизгача ва учинчи доза учун — 90 фоизгача пасаяди (10схема). Худди шу аснода 96 фоиз болалар по Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! �� лиомиелитга қарши эмлашнинг биринчи дозасини 12 ойлик бўлгунича олган ва бу кўрсат кич охирги дозага келиб 87 фоизгача пасаяди. 15 ойлик бўлгунига қадар қизамиққа қарши эмлаш қамрови ҳам жуда юқори бўлиб, 96 фоизни ташкил қилади. Бунинг натижасида тавсия этилган саккизта эмлашларнинг барчасини олган болалар фоизи ҳам баланд бўлиб, 81 фоизга тенг келади. 2000 й. МИКТга мувофиқ ушбу кўрсаткич 60 фоизга тенг бўлган. В гепатитига қарши эмлаш қамрови, бундай эмлаш Ўзбекистонда яқинда жорий эти лганлигини ҳисобга олиб, алоҳида таҳлил этилди. 15–26 ойлик болаларнинг деярли бар часи (99%) 12 ойлик бўлгунига қадар В гепатитига қарши эмлашнинг биринчи дозасини олганлар (Жадвалда кўрсатилмаган). Полиомиелит ва КДҚга қарши эмлаш билан қамраб олиш вазиятида бўлгани каби, В гепатитига қарши эмлашнинг кейинги дозаларини олган болалар фоизи иккинчи доза учун 94 фоизгача, учинчи доза учун — 86 фоизгача пасаяди. 14 ва 15жадвалларда асосий хусусиятларга кўра 15–26 ойлик болалар орасида вак цинация билан қамраб олинганлик даражаси кўрсатилган. Рақамлар ҳар қандай пайтда, ҳаттоки тадқиқот бошланишига қадар эмланган болалар сонини кўрсатиб, вакцинация картаси, ҳамда оналар/васийлар хабарларидан олинган маълумотларга асосланади. Вак цинация қамровида жинсига қараб катта тафовутлар йўқ. Бироқ, тафовутлар унчалик катта бўлмасада, шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, вакцинация қамрови шаҳар туманлари даги олий маълумотли аёллар болалари орасида ва фаровонлик даражаси юқорироқ уй хўжаликларида яшовчи болалар орасида пастроқ. Иммунизация қамрови умумий юқори даражалари кичик тафовутларни қисман тушунтиради, аммо вакцинация дастурлари қишлоқ ва кам ривожланган туманларда муваффақиятлироқ ўтаётганлиги аниқ. оғиз регидратацияси Диарея бутун бунёдаги 5 ёшгача бўлган болалар ўлимининг асосий сабабидир. Диарея билан боғлиқ болалар ўлимининг аксарияти организмдан суюқ нажас орқали чиқариб ташланган катта қисмдаги сув ва электролитларни йўқотиш орқали сувсизлантиришдан келиб чиқади. Оғиз регидратацияси тузлари ёки маслаҳат этилган уйда тайёрланадиган суюқлик ёрдами Фоизлар 10-схема. 12 ойга тўлгач таклиф этилган эмлашларни олган, 15–26 ойлик бўлган болалар фоизи, Ўзбекистон, 2006 йил БЦЖ АКДС-1 0 20 40 60 80 Полио-1 Қизамиқ* 100 АКДС-2 АКДС-3 Полио-2 Полио-3 Ҳаммаси 99 95 96 87 81 98 90 92 96 * 15 ойга келиб қизамиққа қарши эмлаш �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил да диареяни даводаш — бундай ўлимлар олдини олиши мумкин. Кўп миқдорда суюқлик ичиш ва болани овқатлантиришни давом эттириш орқали сувсизлантириш ва овқат етиш масилигини тўхтатиш ҳам диарея билан курашишнинг муҳим усулларидан биридир. Қуйидаги мақсадлар кўзда тутилади: 1) 2010 йилга келиб 2000 йилга нисбатан бола лар орасида диареядан келиб чиққан болалар ўлимини ярмигача қисқартириш (“Болалар ҳаёти учун яроқли дунё”); ва 2) 2015 га келиб 1990 йилга нисбатан 5 ёшгача бўлган бола лар ўлимини учдан икки қисмга қисқартириш (Минг йиллик ривожланиш мақсадлари). Бундан ташқари, “Болалар ҳаёти учун яроқли дунё”дастури диарея билан касалланиш ҳолатларини 25 фоизга камайтиришни кўзда тутади. Қуйидаги иникаторлар мавжуд: Диареянинг тарқалганлиги Оғиз регидратацияси (ОРТ) Диареяни уйда даволаш (ОРТ ва кўп миқдорда сув ичиш) ВА давом эттирилган эмизиш/овқатлантириш Оналар (ёки васийлар) МИКТ саволномасида тадқиқотдан аввалги икки ҳафта мобайни да ўзларининг болалари диарея билан оғриганми ёки йўқми деган савол берилди. Агар оғриган бўлса, онага касаллик зỹрайган вақтида бола нима ичганлиги ва нима еганли ги ҳақида ва булар бола одатда қабул қилган суюқлик ва овқат бўлганлиги ҳақида бир қатор саволлар берилди. Умуман олганда, 5 ёшгача бўлган болаларнинг фақатгина 3 фоизи тадқиқотдан ав валги икки ҳафта мобайнида диарея билан оғриганлар (16жадвал). Кам кузатишлар ўт казилганлиги сабабли 16 ва 17жадвалларда жинс ва турар жой дастлабки хусусиятлари бўйича маълумотлар келтирилган. Диарея тарқалганлиги шаҳар ва қишлоқ туманлари да, ҳамда эркак ва аёл жинсидаги болалар орасида ўхшаш бўлди. 16жадвалда диарея ҳуружи даврида маслаҳат этилган турли хил суюқликлар қабул қилган болалар фоизи ҳам кўрсатилган. Оналар бирдан ортиқ суюқлик турини айтганликлари сабабли, фоиз лар йиғиндиси 100 фоизни кўрсагани йўқ. Тахминан 28 фоизи суюқликни ORS паке тидан олганлар; 36 фоизи маслаҳат этилган уй шароитида тайёрланган суюқлик қабул қилганлар ва 60 фоизи олдиндан қадоқланган ORS суюқлигини қабул қилганлар. Тахми нан 79 фоиз болалар бир ёки ундан ортиқ маслаҳат этилган уй даволанишини олганлар (яъни, ORS ёки RHF усуллари билан даволанганлар), 21 фоизи эса умуман ҳеч қандай шифоланиш олмаганлар. Тадқиқотдан аввалги икки ҳафта мобайнида кузатилган кам сондаги диарея ҳолатлари ҳам манба ва оғиз регидратацияси тузларини етказиб бериш нарҳини таҳлил қилишга имкон бермайди. Оғиз регидратацияси тузи қўлланилган тах минан 39 фоиз диарея ҳолатларида етказиб бериш манбаси давлат томонидан ва бепул бўлган, 41 фоиз ҳолатларда манба хусусий бўлган ва ўртача нарҳи 200 ўзбек сўмини ташкил этган (Жадвал кўрсатилмаган). 5 ёшгача бўлган диарея билан оғриган болаларнинг тахминан учдан бир фоизи (34 фоиз) одатдагидан кўра кўпроқ суюқлик қабул қилганлар, 62 фоизи эса ҳар доимдагидек ёки ундан кам миқдорда суюқлик қабул қилганлар (17жадвал). 48 фоиз болалар камроқ, бир хил ёки кўп миқдорда овқат қабул қилганлар, бироқ 49 фоизи кам овқат қабул қилганлар ёки умуман ҳеч қандай овқат қабул қилмаганлар. Мазкур рақамларни ҳисобга олган ҳолда фақатгина 17 фоиз болалар кўп миқдорда суюқлик қабул қилганлар ва шу пайтнинг ўзида овқат қабул қилишни давом эттирганлар деб хулоса қилиш мумкин. 17жадвалдаги маълумотларни оғиз регидратацияси бўйича 16жадвал маълумотлар билан бирлаштириб, 28 фоиз болалар ОРТ усули билан даволанганлар, ёки маслаҳат этилганидек кўп миқдорда суюқлик истеъмол қилганлар ва бир вақтнинг ўзида овқатланишни давом эттирганликларини кўриш мумкин. $ $ $ $ Ўзбекистоннинг Мульти Индикаторли Кластерли Тадқиқотлари, 2006 йил ! �� Жинси ва яшаш жойига нисбатан уй ҳолатида диареяни даволашнинг турли фарқлари мавжуд. Шаҳар туманларида фақатгина 20 фоиз болалар ОРТ ёки кўп миқдорда суюқлик қабул қилганлар ва овқат қабул қилишни давом эттирганлар, қишлоқ туманларида эса, бу кўрсаткич 31 фоизни ташкил этади. Аёл жинсига мансуб болаларнинг катта фоизи ОРТ ёки кўп миқдорда суюқлик қабул қилганлар ВА овқат қабул қилишни давом этир ганлар (24 фоизга қарши 34 фоиз) (11схема). Тиббий ёрдамга мурожаат қилиш ва пневмонияни антибиотиклар ёрдамида даволаш Пневмония — болалар орасидаги ўлимнинг асосий сабабидир ва бу касалликка учраганлик да шубҳа қилинаётган беш ёшгача бўлган болаларни антибиотиклар ёрдамида даволаш пнев монияга қарши курашишнинг асосий усулларидан бири ҳисобланади. «Болалар ҳаёти учун яроқли дунё» дастури ўткир респират
Looking for other reproductive health publications?
The Supplies Information Database (SID) is an online reference library with more than 2000 records on the status of reproductive health supplies. The library includes studies, assessments and other publications dating back to 1986, many of which are no longer available even in their country of origin. Explore the database here.