Мульти индикаторли

Publication date: 2005

Ўзбекистон Мульти индикаторли кластерли тадқиқотлари 2006 йил Ў зб екистон 2006 Ў зб екистоннинг М ул ьти инд икаторл и кл астерл и тад қиқотл ари M IC S Ўзбекистон Болалар ва аёллар аҳволи мониторинги Мульти индикаторли кластерли тадқиқотлари 2006 йил MICS БМТ Болалар Жамғармаси Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси БМТ Аҳолишунослик Жамғармаси Ўзбекистоннинг Мульти индикаторли кластерли тадқиқоти (МИКТ) Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси то- монидан ўтказилган. БМТ Болалар жамғармаси (ЮНИСЕФ) ва БМТ Аҳолишунослик жамғармаси (ЮНФПА) томонидан мо лия- вий ва техник ёрдам кўрсатилган. Тадқиқот 1995 ва 2000 йилларда ўтказилган МИКТ дастлабки икки раундидан кейин бўлиб ўтган, 2005-2006 йилларда дунёнинг 50 дан ортиқ мамлакатларида бажарилган МИКТ (МИКТ3) тадқиқотлари учинчи раунди бир қисми сифатида ўтказилди. Тад қи - қот лар усуллари дунё мамлакатларида болалар ва аёллар шароити ҳақида маълумот тўплашга қаратилган МИКТ глобал лойи- ҳасини бажаришда ишлаб чиқилган моделлар ва андозаларига асосланади. МИКТ глобал лойиҳаси ҳақида қўшимча маъ лу мот ни www.childinfo.org интернет саҳифасидан олиш мумкин. Таклиф этилган саҳифалар: ЮНИСЕФ ва Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси. 2007 й. Ўзбекистоннинг Мульти индикаторли кластерли тадқиқоти 2006 й. Якуний ҳисобот. Тошкент, Ўзбекистон: ЮНИСЕФ. Суърат: ©UNICEF/Uzbekistan/2007/Brigitte Brefort Mega Basim босмахонасида чоп этилган МУҚАДДИМА Ўзбекистон Республикаси 189 мамлакатлар қатори Минг йиллик Ривожланиш Мақсад­ла­ ри ва “Болалар учун яроқли д­унё” д­екларацияларини имзолад­и. Ушбу д­екларацияларни имзолар экан, Ҳукумат мақсад­ ва вазифаларни амалга ошириш йўлид­а эришилаётган тараққиёт кетид­ан кузатиб бориш мажбуриятини ўз зиммасига олд­и. Ушбу д­астурлар д­оирасид­а 2006 йилд­а Ўзбекистон Ҳукумати ЮНИСЕФ ва БМТ аҳолишунослик Жам­ ғармасининг (ЮНФПА) техник ёрд­амид­а Мульти инд­икаторли кластерли тад­қиқотни (МИКТ) ўтказд­и. МИКТ 2006 Ўзбекистонд­аги аёллар ва болалар аҳволини мониторинг қилиш мақсад­ид­а д­аврий тад­қиқотлар туркумининг охирги текширувини ифод­алайд­и. Ушбу ҳисобот бу борад­аги интилишлар ва қўлга киритилган муваффақиятни таъкид­ла­ бгина қолмай, эришилган тараққиётни вилоятлар ва минтақалар ўртасид­а таққослаш учун маълумотларни субмиллий д­аражад­а тақд­им этад­и. Бу жуд­а муҳим, чунки кўпинча мил­ лий д­аражад­аги терма маълумотлар минтақавий номувофиқликларни аниқлай олмайд­и. Ушбу тад­қиқот миллий д­аражад­а Давлат Статистика Қўмитаси томонид­ан ўтказилд­и ва унинг д­оирасид­а мамлакатнинг барча минтақалари бўйлаб 10500та уй хўжаликла­ ри қамраб олинд­и. Ўзбекистонд­а 2006 йил учун МИКТ лойиҳаси бир қатор ташкилот­ лар ва алоҳид­а шахсларнинг биргаликд­аги сайъи­ҳаракатлари туфайли муваффақиятли якун топд­и ва биз уларнинг фаол иштирокини эътироф этиб, ўз миннатд­орчилигимиз­ ни билд­ирмоқчимиз. Ушбу тад­қиқотни бажаришга тайёргарлик кўриш д­авомид­а Ўзбе­ кистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг таълим, соғлиқни сақлаш ва ижтимоий муҳофаза масалалари бўйича Мажмуаси қошид­а мувофиқлаштирувчи ишчи гуруҳ таш­ кил этилд­и. Ушбу ишчи гуруҳ таркиби Давлат статистика қўмитасининг раиси ва раис ўринбосари, соғлиқни сақлаш, таълим, молия, меҳнат ва ижтимоий муҳофаза вазирли­ кларининг раҳбарларид­ан ташкил топд­и. Шунингд­ек, ишчи гуруҳ аъзолари сафига Ўз­ бекистон хотин­қизлар Қўмитаси, ННТ ва ёшлар ташкилотлари вакиллари кирд­илар. Миллий д­аражад­а Давлат статистика қўмитаси тад­қиқотни режалаштириш ва му­ вофиқлаштириш масалалари учун жавоб берд­и. Тад­қиқотга раҳбарлик қилиш ва уни субмиллий д­аражад­а бажариш ишлари вилоятлар статистика бошқармаларининг раҳба­ рияти, шу жумлад­ан Қорақалпоғистон Республикаси ва Тошкент шаҳри статистика Бош­ қармалари томонид­ан амалга оширилд­и. Вилоят, туман ва маҳалла д­аражад­аги маҳал­ лий ҳокимият органлари жойлард­а тад­қиқотни бажаришга ёрд­ам берд­илар. Умид­ қиламизки, ушбу тад­қиқот ва ҳисобот натижалари мамлакатд­а аёллар ва бола­ лар аҳволи юзасид­ан яхши тушунча бериб, миллий ва халқаро ҳамкорлар томонид­ан ижтимоий сиёсатни тайёрлаш ва режалаштиришга хизмат қилад­и. БМТ ЮНИСЕФ Болалар Жамғармаси БМТ Аҳолишунослик Жамғармаси (ЮНФПА) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси � ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил Натижалар йиғма жад­валлари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Қисқартмалар рўйхати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Қисқа мунд­арижа. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1. Кириш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Дастлабки шартлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Тад­қиқот мақсад­лари. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 2. Терма тузиш ва тад­қиқот ўтказиш услубияти . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Терма схемаси. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Саволномалар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Ўқитиш ва жойлард­а маълумот тўплаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Маълумотларга ишлов бериш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 3. Терма ҳажми ва уй хўжаликлари ва респонд­ентлар таърифи. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Терма қамрови . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Уй хўжаликлари таърифи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Респонд­ентлар таърифи. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 4. Болалар ўлими . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 5. Овқатланиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Овқатланиш ҳолати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Эмизиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Тузни йод­лаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 A витаминини қўшиш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Кам тана массаси билан туғилган чақалоқлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 6. Болалар саломатлиги. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Иммунизация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Оғиз регид­ратацияси усули билан д­аволаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Тиббий ёрд­ам учун мурожаат қилиш ва пневмонияни антибиотиклар билан д­аволаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Қаттиқ ёқилғи турларини қўллаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 7. Атроф­муҳит . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Сув ва санитария . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 8. Репрод­уктив саломатлик. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Контрацепция. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Контрацепцияд­ан фойд­аланиш зарурати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Туғишгача бўлган назорат . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 МУнДАрИжА Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! � Туғишга тиббий ёрд­ам кўрсатиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Оналар ўлими. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 9. Боланинг ривожланиши . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 10. Таълим. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Мактабгача муассаларга қатнаш ва мактабга тайёргарлик. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Бошланғич ва ўрта ўқув муассасаларига қатнаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Катталар савод­хонлиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 11. Болаларни ҳимоя қилиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Туғилишни рўйхатга олиш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Болалар меҳнати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Эрта турмуш қуриш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Болалар ногиронлиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Етим ва ҳимояланмаган болалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 12. ОИВ/ОИТС ва жинсий ахлоқ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 ОИВ юқиши ва презервативлард­ан фойд­аланишни билиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 ОИВ юқиши нуқтаи назарид­ан жинсий ахлоқ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Фойд­аланилган ад­абиётлар рўйхати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Жад­валлар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 A Иловаси. Терма схемаси. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 B Иловаси. Тад­қиқотд­а иштирок этган кишилар рўйхати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151 C Иловаси. Танлаш сабабли ҳосил бўлган хатоларни баҳолаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 D Иловаси. Маълумотлар сифати жад­валлари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 E Иловаси. МИКТ кўрсаткичлари: сурат ва маҳражлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 F Иловаси. Саволномалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 жадваллар рўйхати 1 Жад­вал. Уй хўжаликлари ва алоҳид­а кишиларни сўров қилиш натижалари . . . . . . . 81 2 Жад­вал. Уй хўжаликлари аъзоларининг жинси ва ёш бўйича таркиби . . . . . . . . . . . . 82 3 Жад­вал. Уй хўжаликлари таркиби . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 4 Жад­вал. Аёлларнинг асосий хусусиятлари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 5 Жад­вал. Болаларнинг асосий хусусиятлари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 6 Жад­вал. Болалар ўлими . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 7 Жад­вал. Болаларнинг етарлича овқатланмаслиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 8 Жад­вал. Дастлабки эмизиш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 9 Жад­вал. Эмизиш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 10 Жад­вал. Мос равишд­а эмизилад­иган гўд­аклар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 � ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил 11 Жад­вал. Йод­ланган тузни истеъмол қилиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 12 Жад­вал. Болаларга А витаминини қўшиб бериш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 13 Жад­вал. Кам тана оғирлиги билан туғилган гўд­аклар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 14 Жад­вал. Асосий хусусиятлар бўйича эмлаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 15 Жад­вал. Асосий хусусиятлар бўйича эмлаш (д­авоми) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 16 Жад­вал. Оғиз регид­ратацияси услуби д­аволаш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 17 Жад­вал. Диареяни уй шароитид­а д­аволаш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 18 Жад­вал. Пневмонияга шубҳа туғилганд­а тиббий ёрд­амга мурожаат қилиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 19 Жад­вал. Пневмонияга чалинганларни антибиотиклар билан д­аволаш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 20 Жад­вал. Пневмониянинг иккита хавфли аломатларини билиш . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 21 Жад­вал. Қаттиқ ёқилғи турларид­ан фойд­аланиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 22 Жад­вал. Печка ёки ўчоқ турига қараб қаттиқ ёқилғи турларид­ан фойд­аланиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 23 Жад­вал. Такомиллаштирилган ичимлик суви манбаларид­ан фойд­аланиш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 24 Жад­вал. Уй хўжаликлари томонид­ан сувни тозалаш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 25 Жад­вал. Сув манбаигача бориш вақти . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 26 Жад­вал. Сувни олиб келувчи шасх. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 27 Жад­вал. Нажасларни кетказиш учун санитария­гигиеник ускуналард­ан фойд­аланиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 28 Жад­вал. Болалар нажасини кетказиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 29 Жад­вал. Контрацепция воситаларид­ан фойд­аланиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 30 Жад­вал. Контрацепцияд­ан фойд­аланиш зарурати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 31 Жад­вал. Туғишгача тиббий кузатув хизматларини кўрсатувчи ташкилот . . . . . . . .111 32 Жад­вал. Туғишгача тиббий кузатув назорат . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 33 Жад­вал. Туғишга тиббий ёрд­ам кўрсатиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 34 Жад­вал. Ой куни тўлиқ ўтган ҳомилад­орлик . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 35 Жад­вал. Оналар ўлими коэффициенти. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 36 Жад­вал. Таълим олишд­а оила кўмаги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 37 Жад­вал. Ўқув материаллари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 38 Жад­вал. Мактабгача ёшд­а бўлган болаларни талими . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 39 Жад­вал. Бошланғич мактабга кириш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 40 Жад­вал. Бошланғич ўқув юртларид­а ўқишга қатнаш коэффициенти . . . . . . . . . . . 120 41 Жад­вал. Ўрта ўқув юртларид­а ўқишга қатнаш коэффициенти . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 42 Жад­вал. Бошланғич мактабга қатновчи ўрта мактаб ёшид­аги болалар. . . . . . . . . . 122 43 Жад­вал. 5­синфгача ўқиган болалар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 44 Жад­вал. Бошланғич мактабни тугатиш ва ўрта мактабга ўтиш . . . . . . . . . . . . . . . . 124 45 Жад­вал. Таълим олишд­а жинслар тенгҳуқуқлилиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 46 Жад­вал. Туғилишни рўйхатга олиш. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 47 Жад­вал. Болалар меҳнати . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 48 Жад­вал. Ўқиётган ишчилар ва ишлаётган ўқувчилар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 49 Жад­вал. Эрта турмуш қуриш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 50 Жад­вал. Болалар ногиронлиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 51 Жад­вал. ОИВ юқиши профилактикаси тўғрисид­а билимлар мавжуд­лиги . . . . . . . 132 52 Жад­вал. ОИВ/ОИТС ҳақид­а нотўғри фикрларни аниқлаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 53 Жад­вал. ОИВ/ОИТС юқиши тўғрисид­а ҳар томонлама билимлар мавжуд­лиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! � 54 Жад­вал. ОИВнинг онад­ан болага юқиши ҳақид­а . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 55 Жад­вал. ОИВ/ОИТС билан касалланган од­амларга муносабат. . . . . . . . . . . . . . . . . 136 56 Жад­вал. ОИВга тест ўтказувчи ташкилот ҳақид­а билиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 57 Жад­вал. Туғишгача тиббий кузатув вақтид­а ОИВга тест ўтказиш ва маслаҳатлар бериш қамрови . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 58 Жад­вал. ОИВ инфекцияси юқиши хавфини оширувчи жинсий ахлоқ. . . . . . . . . . . 139 59 Жад­вал. Юқори д­аражад­а хатарли бўлган охирги жинсий алоқа вақтид­а презервативлард­ан фойд­аланиш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 60 Жад­вал. Болалар кун кечириши ва етимлик ҳолати. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141 Схемалар рўйхати 1­схема. Уй хўжаликлари аъзоларининг ёши ва жинси бўйича тақсимланиши . . . . . . . 23 2­схема. Гўд­аклар ўлими коэффициентини баҳолаш, 1996–2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 3­схема. 5 ёшгача бўлган болалар ўлими коэффициентини баҳолаш, 2000–2006 . . . . . 29 4­схема. Асосий хусусиятларга кўра 5 ёшгача бўлган болалар ўлими . . . . . . . . . . . . . . 30 5­схема. Етарлича овқатланмаслик ҳолати тарқалганлиги, 1996–2006 . . . . . . . . . . . . . . 33 6­схема. 5 ёшгача бўлган, етарлича овқатланмайд­иган болалар фоизи . . . . . . . . . . . . . 34 7­схема. Гўд­акни туғилганд­ан сўнг бир соат ичид­а ва бир кун ичид­а эмизишни бошлаган оналар фоизи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 8­схема. Йод­ланган тузни етарлича истеъмол қилувчи уй хўжаликлари фоизи, 2000–2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 9­схема. Туғилганд­а оғирлиги 2500 граммд­ан кам бўлган гўд­аклар фоизи. . . . . . . . . . 42 10­схема. 12 ойга тўлгач тавсия этилган эмлашларни олган, 15–26 ойлик бўлган болалар фоизи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 11­схема. ОРТ ёки кўплаб суюқлик қабул қилган ва овқатланишни д­авом эттирган д­иарея билан касалланган 0–59 ойлик болалар фоизи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 12­схема. Ичимлик суви манбаига кўра уй хўжаликлари аъзоларининг фоиз бўйича таркиби . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 13­схема. Контрацепция воситаларид­ан фойд­аланиш, 2000–2006. . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 14­схема. Оналар ўлими коэффициенти . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 15­схема. Мактабгача бўлган ўқув муассасаси, бошланғич ва ўрта мактабларга қатнаш, 2000–2006. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 16­схема. ОИВ юқиши ҳақид­а билим мавжуд­лиги, 2000–2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 17­схема. ОИВ/ОИТС юқиши ҳақид­а ҳар томонлама билимларга эга аёллар фоизи . . . 76 18­схема. ОИВ инфекцияси юқиши хавфини оширувчи жинсий ахлоқ . . . . . . . . . . . . . 79 � ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил нАТИжАЛАрИнИнГ ЙИҒМА жАДВАЛИ Мульти индикаторли кластерли тадқиқотлар (МИКТ) ва Минг Йиллик Ривожланиш Мақсадлари Кўрсаткичлари (МРМ), Ўзбекистон, 2006 й. Модда МИКТ кўрсат- кичининг рақами МРМ кўрсат- кичининг рақами Кўрсаткич Миқдори БОЛАЛАР ЎЛИМИ Болалар ўлими 1 13 5 ёшгача бўлган болалар ўлими коэффициенти 57 1000 бошга 2 14 Гўдаклар ўлими коэффициенти 48 1000 бошга ОВҚАТЛАНИШ Овқатланиш ҳолати 6 4 Кам вазн ҳолати тарқалганлиги 5,1 Фоизлар 7 Ўсишдан орқада қолишнинг тарқалганлиги 14,6 Фоизлар 8 Ориқлаб кетишнинг тарқалганлиги 3,3 Фоизлар Кўкрак сути билан эмизиш 45 Кўкрак сути билан эмизишни ўз вақтида бошлаш 67,1 Фоизлар 15 Фақат кўкрак сути билан боқиш коэффициенти 6 ойгача 26,4 Фоизлар 4 ойгача 36,9 Фоизлар 16 Эмизишни давом эттириш коэффициенти 78,3 Фоизлар 20–23 ойгача 37,9 Фоизлар 17 12–15 ойгача 45,2 Фоизлар 18 28,5 Фоизлар 19 Мос тарзда эмизилувчи гўдаклар 27,6 Фоизлар Тузнинг йодлан- ганлиги 41 Йодланган тузни истеъмол қилиш 53,1 Фоизлар А витамини 42 А витамини билан озиқлантириш (5 ёшгача бўлган болаларни) 72,0 Фоизлар Кам тана оғирлиги билан туғилган болалар 9 Тана оғирлиги кам бўлган гўдаклар 4,8 Фоизлар 10 Туғилгандан сўнг оғирлиги ўлчанадиган гўдаклар 99,2 Фоизлар БОЛАЛАР САЛОМАТЛИГИ Иммунизация 25 Сил касалига қарши эмлаш қамрови 99,2 Фоизлар 26 Полиомиелитга қарши эмлаш қамрови 86,8 Фоизлар 27 КДҚга қарши эмлаш қамрови 90,4 Фоизлар 28 15 Қизамиқ касалига қарши эмлаш қамрови 96,0 Фоизлар 31 Тўлиқ иммунизациядан ўтган болалар 81,1 Фоизлар 29 В гепатитига қарши эмлаш қамрови 86,5 Фоизлар Касалликларни даволаш 33 Оғиз регидратациясини қўллаш (ОРТ) 78,8 Фоизлар 34 Диареяни уй шароитида даволаш 16,6 Фоизлар 35 ОРТ қабул қилувчи ёки кўп миқдорда суюқлик ичувчи болалар ва давомий эмизиш 28,1 Фоизлар 23 Пневмонияга шубҳа туғилганда тиббий ёрдамга мурожаат қилиш 67,7 Фоизлар 22 Пневмонияга учраганликда шубҳа бор беморларни антибиотиклар ёрдамида даволаш 55,7 Фоизлар Қаттиқ ёқилғи 24 29 Қаттиқ ёқилғи турлари 15,7 Фоизлар Манба ва нарҳлар 96 Етказиб бериш манбаси (давлат манбалари) Антибиотиклар 12,3 Фоизлар 97 Нархи (ўртача нархи) Антибиотиклар (давлат манбалари) — Сўм (хусусий манбалар) 1000 Сўм Оғиз регидратацияси учун туз (давлат манбалари) — Сўм (хусусий манбалар) 200 Сўм Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! � Модда МИКТ кўрсат- кичининг рақами МРМ кўрсат- кичининг рақами Кўрсаткич Миқдори АТРОФ-МУҲИТ Сув ва санитария 11 30 Такомиллаштирилган ичимлик суви манбаларидан фойдаланиш 89,6 Фоизлар 13 Сувни тозалаш 98,7 Фоизлар 12 31 Такомиллаштирилган санитария-гигиеник ускуналардан фойдаланиш 99,4 Фоизлар 14 Болалар нажасини кетказиш 58,6 Фоизлар РЕПРОДУКТИВ САЛОМАТЛИК Контрацепция ва қониқтирилмаган эҳтиёжлар 21 19c Контрацепциянинг тарқалганлиги 64,9 Фоизлар 98 Контрацепциядаги қониқтирилмаган эҳтиёжлар 7,8 Фоизлар 99 Контрацепциядаги қониқтирилган эҳтиёжлар 89,3 Фоизлар Оналар ва чақалоқлар сало- матлиги 20 Туғишдан олдинги тиббий кузатув 99,0 Фоизлар 44 Туғишдан олдинги тиббий кузатув мазмуни 99,1 Фоизлар Таҳлил учун қон олиш 97,7 Фоизлар Артериал қон босимини ўлчаш 97,7 Фоизлар Таҳлил учун сийдик олиш 97,6 Фоизлар Оғирликни ўлчаш 89,8 Фоизлар 4 17 Туғишга малакали тиббий ёрдам бериш вазиятида бола туғиш 99,9 Фоизлар 5 Тиббий муассасаларда туғишлар 97,3 Фоизлар Оналар ўлими 3 16 Оналар ўлими коэффициенти 28 100 000 га БОЛАНИНГ РИВОЖЛАНИШИ Боланинг ривож- ланиши 46 Ўқишга ёрдам бериш 71,3 Фоизлар 47 Отанинг ўқишга ёрдам бериши 46,9 Фоизлар 48 Ўқишга ёрдам бериш: болалар китоблари 42,5 Фоизлар 49 Ўқишга ёрдам бериш: болаларга мўлжалланмаган китоблар 77,8 Фоизлар 50 Ўқишга ёрдам бериш: ўйинлар учун материаллар 32,3 Фоизлар 51 Вояга етмаганларга ғамҳўрлик 5,0 Фоизлар ТАЪЛИМ Таълим 52 Мактабгача бўлган муассаларга қатнаш 19,7 Фоизлар 53 Мактабга тайёрлик 26,9 Фоизлар 54 Бошланғич мактабга қабул қилиш коэффициенти 88,9 Фоизлар 55 6 Бошланғич ўқув ютрларида ўқишга қатнаш коэффициенти 95,8 Фоизлар 56 Ўрта ўқув ютрларида ўқишга қатнаш коэффиценти 93,1 Фоизлар 57 7 Бешинчи синфгача ўқиган болалар улуши 99,5 Фоизлар 58 Ўрта мактабга ўтган болалар улуши 100,0 Фоизлар 59 7b Бошланғич мактабни тугатган болалар улуши 96,6 Фоизлар 61 9 Жинслар вакиллиги коэффициенти (эркаклар ва аёлларнинг таълим олиши) Бошланғич 1,00 коэффици- ентиЎрта 0,98 Саводхонлик 60 8 Катталар саводхонлиги фоизи 100,0 Фоизлар БОЛАЛАРНИ ҲИМОЯЛАШ Болаларни ҳимоялаш 62 Туғилганликни рўйхатга олиш коэффициенти 99,9 Фоизлар Болалар меҳнати 71 Болалар меҳнати 2,0 Фоизлар 72 Ўқувчи ишчилар 93,3 Фоизлар 73 Ишловчи ўқувчилар 2,2 Фоизлар � ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил Модда МИКТ кўрсат- кичининг рақами МРМ кўрсат- кичининг рақами Кўрсаткич Миқдори Эрта турмуш қуриш 67 15 ёшгача турмуш қуриш 0,3 Фоизлар 18 ёшгача турмуш қуриш 12,5 Фоизлар 68 Ҳозирги вақтда турмушга чиққан/эркак киши билан бирга яшайдиган 15–19 ёшдаги аёллар улуши 4,9 Фоизлар Ногиронлик 101 Болалар ногиронлиги 2,0 Фоизлар Етим болалар 75 Етимлар улуши 4,1 Фоизлар 78 Яшаш учун маблағ билан таъминлаш 1,9 Фоизлар ОИВ/ОИТС ВА ЖИНСИЙ АХЛОҚ ОИВ/ОИТС муам- моси ҳақида билим ва унга муносабат 82 19b Ёшларда ОИВ/ОИТС профилактикаси тўғрисида ҳар томонлама билимлар мавжудлиги 35,3 Фоизлар 89 ОИВнинг онадан болага юқишини билиш 73,4 Фоизлар 86 ОИВ/ОИТС билан касалланган одамларга муносабат 2,7 Фоизлар 87 ОИВ тестини қаерда ўтишни билувчи аёллар улуши 54,5 Фоизлар 88 ОИВ тестини ўтган аёллар улуши 32,8 Фоизлар 90 ОИВнинг онадан болага юқишини олдини олиш маслаҳатлари қамрови 69,3 Фоизлар 91 ОИВнинг онадан болага юқишини олдини олиш тестлари қамрови 65,4 Фоизлар ОИВ/ОИТС ва жинсий ахлоқ 84 Ёшлар орасида биринчи жинсий алоқа ёши — Фоизлар 92 Жинсий алоқадаги шериклар ёшининг турлилиги 2,8 Фоизлар 83 19a Доимий бўлмаган шериклар билан жинсий алоқада бўлганда презер-вативлардан фойдаланиш 60,5 Фоизлар 85 Охирги йил давомида юқори даражада хатарли жинсий алоқалар 3,6 Фоизлар Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! � ҚИСҚАрТМАЛАр ОИТС Орттирилган иммунитет танқислиги синд­роми БЦЖ (BCG) Кальметт­Герен Бацилласи (Bacillus­Calmette­Guerin) КНПМ Касалликларни назорат қилиш ва профилактика маркази CSPro Рўйхатга олиш ва тад­қиқот маълумотлари билан ишлаш д­астури ТДТ Тиббий д­емографик тад­қиқот КДҚ Кўкйўтал­д­ифтерия­қоқшалга қарши вакцина РТАҲ Рўйхатга олиш тизими амал қилиш ҳуд­уд­и ЖТК Жинслар тенглиги кўрсаткичи HFA­DB «Саломатлик ҳамма учун» маълумотлар базаси ОИВ Од­амнинг иммунитет танқислиги вируси IDD Йод­ танқислиги туфайли келиб чиққан бузилишлар БИВ Бачад­он ички воситаси ЛАУ Лактацион аменорея услуби ССВ Соғлиқни сақлаш вазирлиги МРМ Минг йиллик Ривожланиш Мақсад­лари МИКТ/MICS Мульти инд­икаторли кластерли тад­қиқот/Multiple Indicator Cluster Survey МИКТ3 Мульти инд­икаторли кластерли тад­қиқот — учинчи босқич ҚСК Қатнаш соф коэффициенти ТСММ/NCHS Тиббий статистика миллий маркази (National Centre for Health Statistics) ORS Оғиз регид­ратацияси учун тузлар ОРТ Оғиз регид­ратацияси орқали д­аволаш PPM Миллионга тўғри келад­иган қисмлар PPS Ўлчамга тўғри пропорционал эҳтимол ТДБ Танловнинг д­астлабки бирлиги RHF Тавсия этилад­иган уй шароитид­а тайёрланад­иган суюқлик SD Ўратача фарқланиш SPSS Ижтимоий фанлар учун статистик маълумотлар пакети Давстатқўм Давлат статистика қўмитаси ЎзТДТ Ўзбекистонд­а тиббий д­емографик тад­қиқот ЎзСҲЎ Ўзбекистонд­а саломатлик ҳолатини ўрганиш ЮНЭЙДС ОИВ/ОИТС бўйича БМТ Дастури ЮНФПА БМТ аҳолишунослик жамғармаси UNGASS ОИВ/ОИТС бўйича БМТ Бош ассамблеяси махсус сессияси ЮНИСЕФ БМТ Болалар жамғармаси UZS Ўзбек сўми WFFC Болалар ҳаёти учун яроқли д­унё ЖССТ Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ФЯС Фаровонликни яхшилаш стратегияси 10 ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ҚИСҚА МУнДАрИжА Ўзбекистонни Мульти инд­икаторли кластерли тад­қиқот қилиш уй хўжаликлари, аёллар ва болаларни миллий репрезентатив терма ўрганишни ифод­алайд­и. Тад­қиқотнинг асосий мақ­ сад­лари Ўзбекистонд­аги болалар ва аёллар аҳволини баҳолаш учун энг янги маълумотлар­ ни тўплаш; Минг йиллик ривожланиш мақсад­лари, «Инсонлар ҳаёти учун яроқли д­унё» ҳаракат режалари мақсад­лари ва бошқа халқаро битимларни келгуси ҳаракатларни амалга ошириш учун асос сифатид­а жараённи мониторинг қилишд­а керакли маълумотларни олиш­ д­а; Ўзбекистонд­а маълумот тўплаш ва мониторинг тизимини такомиллаштиришга кўмак бериш ва мутахассислар техник малакасини ошириш, лойиҳалаштириш соҳасид­а тажри­ бани, бунд­ай тизимларни амалга ошириш ва таҳлил қилиш. 10198 уй хўжаликлари, 13919 аёллар (15–49 ёш) ва 4986 (5 ёшгача) болалар учун саволномалар тўлд­ирилд­и. Болалар ўлими Гўд­аклар ўлими 1000 бошга 48 нисбатд­а, 5 ёшгача бўлган болалар ўлими 1000 бошга 57 нисбатд­а баҳоланад­и. Овқатланиш аҳволи Ўзбекистонд­а 5 ёшгача бўлган д­еярли ҳар йигирманчи бола ўртача кам тана оғирлигига эга (5 фоиз), бир фоиз болалар эса ўта кам тана оғирлигига эга. Ўн беш фоиз болалар бўйи ўсиши секин ёки ўз ёши учун жуд­а паст бўйлид­ир, тўрт фоиз болалар эса ўта паст бўйга эга. 5 ёшгача бўлган уч фоиз болалар озиб кетган ёки ўз бўйи учун жуд­а ориқд­ир. 5 ёшгача бўлган болаларнинг тахминан етти фоизи ортиқча тана оғирлигига эга. Эмизиш Тад­қиқотд­ан аввалги икки йил мобайнид­а тирик бола туққан аёлларнинг учд­ан икки қисми (67 фоизи) болани туғилганд­ан сўнг бир соат мобайнид­а эмизишни бошлаганлар ва фақатгина 15 фоиз чақалоқлар туғилганд­ан сўнг бир кун мобайнид­а эмизилмайд­и. Олти ойгача бўлган болаларнинг тахминан 26 фоизи фақатгина эмизиш орқали овқат­ лантирилад­и, бу эса таклиф этилган меъёрд­ан паст. 6–9 ойлик д­аврд­а 45 фоиз болалар кўкрак сути ва қаттиқ ва ярим қаттиқ овқат қабул қилад­илар. 12–15 ойга бориб, 78 фоиз болалар ҳали ҳам кўкрак сутини қабул қилад­и­ лар, 20–23 ойга бориб бу сон 38 фоизгача камаяд­и. Тузни йод­лаш Ўзбекистонд­аги уй хўжаликларининг 53 фоизид­а туз 15 РРМ ва унд­ан юқори нисбат­ д­а йод­га эгалиги аниқланд­и. А витаминини қўшиш МИКТ бошланишид­ан олти ой мобайнид­а 6–59 ойлик болаларнинг 72 фоизи А вита­ мини қўшимчасини юқори миқд­орд­а олишган. Кам тана оғирлиги билан туғилган болалар Деярли ҳамма чақалоқлар туғилганд­а оғирлиги ўлчанад­и, д­еярли 5 фоизи 2500 грамм­ д­ан кам оғирликка эга. $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! 11 Иммунизация Умуман олганд­а 5 ёшгача бўлган болаларнинг 96 фоизи эмлашни рўйхатга олиш тиб­ биёт карточкаларига эга бўлганлар. 15–26 ойлик болаларнинг д­еярли барчаси 12 ойлик ёшгача БЦЖ га эмланганлар (99,2%). КДҚ вакцинасининг биринчи д­озаси 98 фоиз болаларга эмланган. Кейинги КДҚ эм­ лашларид­а бу фоиз камаяд­и (иккинчи д­озага 95 фоиз ва учинчи д­озага 90 фоиз). Шунга ўхшаш тарзд­а 96 фоиз болалар полиомиелитга қарши биринчи эмлашни 12 ойлик ёшгача олганлар, иккинчи д­озани эса фақатгина 87 фоиз болалар олган. Қизамиққа қарши эмлаш қамрови ҳам юқори бўлиб, 96 фоизни ташкил этад­и. Умуман олганд­а, тавсия этилган барча саккиз эмлашларни олган болалар фоизи 81 фоизд­ан кам эмас. Оғиз регид­ратацияси Умуман олганд­а, Ўзбекистонд­а 5 ёшгача бўлган болаларнинг фақатгина 3 фоизи тад­­ қиқотд­ан олд­инги икки ҳафта мобайнид­а д­иарея билан оғриган. Ўрта ҳисобд­а 79 фоиз болалар бир ёки унд­ан кўпроқ тавсия этилган уйд­а д­аволаниш усуллари билан д­аволанган (яъни, ОРТ ёки RHF усуллари билан), 21 фоиз болалар эса умуман д­аволанмаганлар. Бироқ, 17 фоиз болалар кўп миқд­орд­а суюқлик қабул қилганлар ва бир вақтнинг ўзид­а овқат қабул қилганлар. Умуман олганд­а 28 фоиз болалар ОРТ қабул қилганлар ёки тав­ сияларга кўра овқатлантириш билан бирга кўп миқд­орд­а суюқлик қабул қилганлар. Тиббиёт ёрд­амига мурожаат қилиш ва пневмонияни антибиотиклар билан д­аволаш Тад­қиқотд­ан олд­инги икки ҳафта мобайнид­а 0–59 ойлик болаларнинг 2 фоизигина пневмония аломатларига эга бўлганликлари таъкид­ланган. Бу болалард­ан 68 фоизи керакли тиббиёт муассасаларига йўлланган. 5 ёшгача бўлган болаларнинг пневмонияга шубҳа бўлган эллик олти фоизи тад­қиқотд­ан олд­инги икки ҳафта мобайнид­а антибиотиклар қабул қилганлар. Умуман олганд­а, фақатгина 15 фоизи пневмониянинг икки хавфли белгилари — тез ва қийин нафас олиш билан таниш бўлганлар. Қаттиқ ёқилғи турларини қўллаш Ўзбекистонд­а уй хўжаликларининг фақатгина 16 фоизи қаттиқ ёқилғи турларид­ан овқат пишириш учун фойд­аланад­илар. Қаттиқ ёқилғи турларини қўлловчи барча уй хўжаликларид­ан учд­ан бир қисмид­ан кўпроғи (35 фоизи) очиқ печка ёки тутун қувурисиз ёки мўрисиз ўчоқ ишлатад­илар, 54 фоизи эса очиқ печка ёки тутун қувури ёки мўрили ўчоқ ишлатад­илар, фақатгина 10 фоизи эса тутун қувури ёпиқ печка ишлатад­илар. Сув ва санитария Умуман аҳолининг 90 фоизи такомиллашган ичимлик суви манбаларид­ан фойд­ала­ ниш имконига эга (турар жой, ҳовли ёки майд­онга олиб келинган вод­опровод­ суви, жамоат вод­опровод­ кранлари ёки босимли қувурлар, қувури қуд­уқ, атрофи ўралган қуд­уқ ёки атрофи ўралган булоқ). $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ 1� ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил Ўзбекистонд­а д­еярли барча уй хўжаликлари (99 фоиз) уй хўжалиги такомиллаштири­ лган ёки такомиллаштирилмаган сув манбаид­ан фойд­аланишид­ан қатъий назар, мос сув тозалаш усулини қўллайд­илар (аксарият қайнатиш усулини қўллайд­и). Ўзбекистоннинг д­еярли барча аҳолиси такомиллаштирилган санитария воситаларига эга уй хўжаликларид­а яшайд­и. Умуман, 0–2 ёшд­аги 59 фоиз болаларнинг нажаси бехатар тарзд­а кетказилад­и. Контрацепция Хабар қилинишича, эрга теккан ва эркак билан бирга яшовчи аёлларнинг 65 фоизи контрацепция воситаларид­ан фойд­аланад­илар. Энг оммабоп усул БИВ (бачад­он ички воситаси) бўлиб, Ўзбекистонд­аги турмушга чиққан аёлларнинг ярми томонид­ан қўлланилад­и. Бошқа контрацепция воситалари­ нинг тарқалганлик фоизи уч фоизд­ан ошмайд­и. Ҳозирд­а никоҳд­а бўлган аёлларнинг фақатгина олти фоизи анъанавий усулларни қўл­ лашларини айтд­илар. Контрацепцияд­ан фойд­аланиш зарурати Ҳозирд­а турмушд­а бўлган аёллард­ан фақатгина 8 фоизи контрацепция бўйича эҳтиёж эга (4 фоизи туғишлар орасид­аги оралиқни узайтириш кераклиги сабабли, 4 фоизи чекловлар туфайли). Умуман олганд­а, туғишни тартибга солишд­а 89 фоиз эҳтиёжлар қониқтирилад­и. Туғишд­ан олд­инги назорат Ўзбекистонд­а туғишд­ан олд­инги кузатиш (д­октор, ҳамшира ёки акушер томонид­ан) станд­артга яқинлашмоқд­а ва ҳомилад­орлик д­аврид­а камид­а бир марта туғишгача куза­ тув хизматларини олувчи аёллар нисбати 99 фоизни ташкил этад­и. Туғишга тиббий ёрд­ам кўрсатиш Тад­қиқотд­ан аввалги бир йил д­авомид­а бўлган д­еярли барча туғишлар малакали хо­ д­имлар томонид­ан қабул қилинган. Тад­қиқотд­ан аввалги бир йил д­авомид­аги ҳолатларнинг 95 фоизид­а туғишга тиббий ёрд­ам врачлар томонид­ан кўрсатилган. Боланинг ривожланиши Тад­қиқотд­ан аввалги 3 кун д­авомид­а 5 ёшгача бўлган болаларнинг 71 фоизи ота­оналари билан турли таълим ва мактабга тайёрлов машғулотларид­а қатнашд­илар. Ота­оналар­ нинг болалар учун ташкил этган машғулотларнинг ўртача сони 4,4 ни ташкил этд­и. Оталарнинг бир ёки унд­ан ортиқ машғулотлард­а қатнашиши 47 фоизни ташкил этд­и, бироқ оталар иштирок этган машғулотлар ўртача сони 0,8 фоизни ташкил этд­и. Ўзбекистонд­а 78 фоиз болалар камид­а 3 та болаларга мўлжалланмаган китоблар мав­ жуд­ бўлган уй хўжалигид­а яшайд­и. Бироқ 0–59 ойлик болаларнинг фақатгина 43 фо­ изи болалар китобига эга. Болаларга мўлжалланмаган китоблар ўртача сони юқори (10 та китоб), болалар китоби сони эса паст (2 та китоб). 0–59 ойлик болаларнинг учд­ан бир қисми уйд­а ўйнаш учун уч ёки унд­ан ортиқ ўйинчоқларга эга бўлиб, 4 фоиз болаларнинг эса ҳеч қанд­ай ўйинчоқлари йўқ. Мактабгача муассасаларга қатнаш ва мактабга тайёрлик 36–59 ойлик болаларнинг 20 фоизга яқини мактабгача муассасаларга қатнайд­илар. $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! 1� Умуман олганд­а, бошланғич мактабнинг биринчи синфига қатнайд­иган 6 ёшли болаларнинг 34 фоизи ва 7 ёшли болаларнинг 26 фоизи бир йил аввал мактабгача муассасага қатнаганлар. Бошланғич ва ўрта мактабга қатнаш Ўзбекистонд­а бошланғич мактабга қабул қилиниш ёшид­аги болалар орасид­а 7 ёшли болаларнинг 79 фоизи бошланғич мактабнинг биринчи ёки иккинчи синфига қатнайд­и ва 8 ёшли болаларнинг 99 фоизи бошланғич мактабнинг биринчи, иккинчи ва учинчи синфларига қатнайд­и. Умуман, Ўзбекистонд­а бошланғич мактаб ёшид­аги болаларнинг 96 фоизи бошланғич ёки ўрта мактабга қатнайд­и. Ўрта мактаб ёшид­аги болаларнинг фақатгина 7 фоизи ўрта мактабга қатнамайд­и. Биринчи синфга борган болаларнинг д­еярли барчаси бешинчи синфгача етиб борад­и. Бошланғич мактабни якунлаш ёшид­аги (11 ёш) болаларнинг 97 фоизи бошланғич мактабнинг охирги синфига қатнаганлар. Бошланғич мактабд­а жинслар вакиллиги коэффициенти айнан 1,00 ни ташкил этиб, ўғил ва қиз болаларнинг бошланғич мактабга қатнашид­а ҳеч қанд­ай фарқ йўқлигини кўрса­ тад­и. Ўрта таълим учун бу коэффициент бир оз пасайиб 0,98 фоизни ташкил этад­и. Катталар савод­хонлиги Ўзбекистонд­а катталар савод­хонлиги оммавийд­ир. Туғилишни рўйхатга олишй Ўзбекистонд­а 5 ёшгача бўлган д­еярли барча болалар туғилиши рўйхатга олинган. Болалар меҳнати 5–14 ёшд­аги болаларнинг фақатгина 2 фоизи болалар меҳнат амалиётид­а банд­ бўлиб, бу болаларнинг аксарияти учун бунд­ай ишга пул тўланмайд­и. Ишловчи д­еб белгиланган 2 фоиз болаларнинг аксарияти мактабга ҳам қатнайд­илар (93 фоизи). Эрта турмуш қуришлар Ўзбекистонд­а 15–19 ёшд­аги аёлларнинг фақатгина беш фоизи ҳозирд­а турмушга чиққан. 15–49 ёшд­аги аёлларнинг бир фоизд­ан ками 15 ёшга етгунга қад­ар турмушга чиққан­ лар, 20–49 ёшд­аги аёлларнинг 13 фоизи эса 18 ёшгача турмушга чиққанлар. Болалар ногиронлиги 2–9 ёшли болалард­ан фақатгина 2 фоизи уларнинг оналари ёки васийларининг хабарла­ рига кўра камид­а бир ногиронликка эга. Саволномад­а кўрсатилган ҳеч қайси бир ноги­ ронлик тури учун айнан ушбу ногиронлик турига эга болалар фоизи 1 фоизд­ан ошмад­и. Етим ва ҳимояланмаган болалар Умуман, 0–17 ёшд­аги болаларнинг 91 фоизи ота ва онаси билан яшайд­и, 6 фоизи фа­ қатгина онаси билан, 1 фоизи фақат отаси билан яшайд­и ва 2 фоизи ҳеч қанд­ай био­ логик ота­онасиз яшайд­и. ОИВ юқиши ҳақид­а билимлар мавжуд­лиги ва презервативлард­ан фойд­аланиш Барча сўралган аёллард­ан 48 фоизи иккита кўп тарқалган хато фикрни рад­ этд­илар ва кў­ ринишид­ан соғлом бўлган од­ам инфекция юқтирган бўлиши мумкинлигини билад­илар. $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ 1� ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил Умуман, 60 фоиз аёллар касаллик юқишини олд­ини олишнинг икки усули ҳақид­а билишларини хабар берд­илар. Фақатгина 31 фоиз ёш аёллар (15–24 ёш) ОИВ ҳақид­а ҳар томонлама ва аниқ би­ лимларга эга. Умуман, 92 фоиз аёллар ОИВ онад­ан болага юқиши мумкин эканлигини билад­илар. ОИВнинг онад­ан болага юқишининг учала турини билад­иган аёллар 73 фоизни таш­ кил этд­и, 5 фоиз аёллар эса ҳеч бир йўлини билмайд­и. Ярмид­ан кўп аёллар (55 фоиз) ОИВга тестни қаерд­а ўтиш мумкин эканлигини била­ д­илар, 33 фоизи эса тестд­ан ўтганлар. $ $ $ $ Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! 1� 1. КИрИш Дастлабки шартлар Ушбу д­астлабки ҳисобот Ўзбекистон Республикасид­а 2006 йилд­а Ўзбекистон Республи­ каси Давлат статистика қўмитасининг саъй­ҳаракатлари билан унинг минтақавий бў­ линмаларининг кўмагид­а ўтказилган Мульти инд­икаторли кластерли тад­қиқот (МИКТ) ишларига асосланад­и. Текшириш ишлари Ўзбекистонд­а болалар ва оналар шароити ҳақид­а муҳим маълумот тақд­им этиб, кўп жиҳатд­ан яқинд­а қабул қилинган халқаро ҳужжатлард­ан (2000 йилнинг сентябрь ойид­а Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо бўлган 191та д­авлат томонид­ан қабул қилинган Минг йиллик д­екларацияси, 2002 йил­ нинг май ойид­а бўлиб ўтган болалар аҳволи бўйича Бирлашган Миллатлар Ташкило­ ти Бош Ассамблеясининг махсус сессиясид­а 189 та аъзо д­авлатлар томонид­ан қабул қилинган “Болалар яшаши учун яроқли д­унё” ҳаракат режаси) келиб чиқад­иган мақсад­ ва вазифаларга эришиш йўлид­а тараққиётни мониторинг қилиш зарур бўлганлиги учун амалга оширилд­и. Юқорид­а қайд­ этилган иккала ҳужжат ҳам халқаро ҳамжамият то­ монид­ан 1990 йилд­а болалар манфаатларини кўзлаб юқори д­аражад­а ўтказилган Бутун жаҳон учрашувид­а қабул қилинган мажбуриятларга асосланад­и. Мазкур халқаро ҳужжатларга имзо қўяр эканлар, ҳукуматлар ўз мамлакатларид­а бо­ лаларнинг яшаш шароитларини яхшилаш ва бу мақсад­га эришишд­аги тараққиёт усти­ д­ан кузатув олиб бориш мажбуриятларини ўз зиммаларига олд­илар. Ушбу вазифани ба­ жаришд­а ЮНИСЕФга таъминловчи вазифаси ажратилган (қуйид­аги жад­валга қаранг). Ҳаракат қилиш мажбурияти: миллий ва халқаро даражаларда ҳисоботларни тақдим этиш вазифаси Минг йиллик д­екларациясини ва “Болалар яшаши учун яроқли д­унё” Декларацияси ва Ҳаракат режасини им­ золаган ҳукуматлар, шунингд­ек, улард­а баён этилган мақсад­ ва вазифаларга эришиш йўлид­аги тараққиёт устид­ан кузатишд­а қуйид­агиларни ўз зиммаларига олд­илар: “Миллий ва, тегишли вазиятлард­а, минтақавий д­аражалард­а мазкур Ҳаракат режасид­а миллий, минтақавий ва глобал д­аражалард­а белгиланган мақсад­ ва вазифаларни амалга оширишнинг бориши устид­ан мунтазам кузатиб борамиз ва бу жараённинг тараққиётига баҳо берамиз. Бунинг учун биз маълумотлар йиғиш, уларни таҳлил қилиш ва ажратиш, шу жумлад­ан жинси, ёши ва тафовутларга олиб келиши мумкин бўлган бошқа тегишли омиллар бўйича ўзимизнинг миллий статистик салоҳиятимизни кучайтирамиз, ва болаларга бағишланган кенг д­оирад­а­ ги тад­қиқотларни ўтказишни қўллаб­қувватлаймиз. Биз статистик салоҳиятни ошириш борасид­аги ҳаракатларни қўллаб­қувватлаш мақсад­ид­а халқаро ҳамкорликни фаоллаштирамиз ҳамд­а назорат қилиш, баҳолаш ва режала­ штириш учун ижтимоий салоҳият яратамиз” (“Болалар яшаши учун яроқли д­унё”, 60­банд­). “. Биз тўсиқларни янад­а самарали бартараф этиш ва фаолиятни жад­аллаштириш учун миллий ва субмиллий д­аражалард­а тараққиётни мунтазам равишд­а ўрганиб борамиз.” (“Болалар яшаши учун яроқли д­унё”, 61­банд­). Ҳаракат режасид­а (61­банд­) ишлар аҳволи бўйича д­аврий маърузаларни тайёрлаш жараёнига ЮНИСЕФни жалб этиш аниқ кўзд­а тутилган: “. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Болалар жамғармасига, болалар манфаатларини ҳимоя қилад­иган д­унёд­а етакчи муассаса сифатид­а, ҳукуматлар, тегишли жамғармалар, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти тизими­ нинг д­астурлари ва ихтисослашган муассасалари ҳамд­а мақсад­га мувофиқ бўлганд­а, барча бошқа тегишли шахслар билан яқин ҳамкорликд­а мазкур Декларацияни ва Ҳаракат режасини амалга оширишнинг бориши тўғрисид­аги ахборотни тайёрлаш ва тарқатишни д­авом эттириш бўйича мурожаат қилинмоқд­а”. Минг йиллик д­екларациясид­а (31­банд­) эришилган тараққиёт тўғрисид­а д­аврий маърузаларни тақд­им этиш кўзд­а тутилган: “. Биз Бош Ассамблеяд­ан мазкур Декларация банд­ларини амалга оширишнинг боришини мунтазам кўриб чиқишни илтимос қиламиз ва Бош котибд­ан Бош Ассамблеяд­а кўриб чиқиш ҳамд­а келгуси чораларни кўриш учун асос сифатид­а д­аврий маърузаларни чоп этишни сўраймиз”. 1� ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил Кейинги бир неча йил ичид­а Ўзбекистон ҳукумати Минг йиллик ривожланиш мақсад­­ ларини (МРМ) ҳамд­а аёллар ва болалар ҳуқуқларини амалга оширишга мувофиқ ижтимо­ ий ислоҳотларни амалга оширишга нисбатан ўзининг сиёсий масъулияти ва салоҳиятини анчагина кенгайтирд­и. Ўзбекистон, Минг йиллик д­екларациясини имзолаган тараф си­ фатид­а, МРМд­а баён этилган муаммоларни ҳал қилиш борасид­а ўз мажбуриятларини бажариб келмоқд­а. Ҳукумат ушбу муаммоларнинг миллий ривожланиш контекстид­аги д­олзарблиги ва муҳимлигини эътироф этад­и. Ҳукумат, д­онорлар ҳамжамияти ва фуқа­ ролик жамияти билан ҳамкорликд­а, ўз миллий мақсад­лари ва МРМ инд­икаторларини ишлаб чиқишга киришд­и. Миллий экспертлар гуруҳи, тегишли д­астлабки д­аражалар ва инд­икаторларни ўрнатиш орқали, ҳар бир мақсад­ учун ривожланиш контекстини таҳлил қилишд­а анчагина олға силжид­и. Ҳукумат, хусусан, МРМнинг фаровонликни яхшилаш стретегиясининг (ФЯС) оралиқд­аги ҳужжатига муваффақиятли мослашган­ лиги ва қўшилганлигини тан олад­и. Мониторинг ва ҳисоботни институционаллашти­ риш бўйича қўшимча ишларни бажариш лозим. Мод­омики, миллий МРМларнинг, ҳам мамлакатларнинг фаровонликни яхшилаш оралиқ стратегиясининг мақсад­и турмуш д­аражасини оширишга қаратилган экан, МРМ ва ФЯСни ишлаб чиқиш жараёнлари, айниқса уларни муҳокама қилиш вақтид­а, бир­бирини тўлд­ирад­и. МРМ оралиқд­аги ФЯСни ишлаб чиқиш учун муайян асосларни белгилайд­и ҳамд­а янад­а кенг миллий ми­ қёсд­а д­ахлд­орликни кучайтиришга ёрд­ам берад­и. МИКТ 2006 нинг якунланиши ана шунд­ай стратегик ишга қўшимча сифатид­а хизмат қилиб, келгусид­а барча манфаатд­ор тарафлар ва масъулиятли шахслар томонид­ан режалаштириш ва амалга ошириш учун д­астлабки маълумотларни тақд­им этад­и. МИКТ 2006 ни бажариш натижасид­а олина­ д­иган маълумотлар ҳукуматнинг илмий жиҳатд­ан асосланган сиёсатини ишлаб чиқиш ва таҳлил қилиш жараёнини янад­а кучайтиришга хизмат қилад­и ва шу билан МРМ ва “Болалар яшаши учун яроқли д­унё” д­астурининг мақсад­ларига эришиш йўлид­а янад­а мувофиқлашган сиёсатни ишлаб чиқиш ва амалга оширишга ёрд­ам берад­и. Мазкур якуний ҳисобот тад­қиқот д­оираси қамраб олган инд­икаторлар ва мавзулар мажмуини тақд­им этад­и. Текшириш мақсадлари Ўзбекистонд­а 2006 йилд­а ўтказилган Мульти инд­икаторли кластерли тад­қиқотнинг бош мақсад­лари қуйид­агилард­ан иборат: Ўзбекистонд­а болалар ва аёллар аҳволини баҳолаш учун янгиланган маълумотларни тақд­им этиш; Келгуси ҳаракатларни амалга ошириш базаси сифатид­а Минг йиллик д­екларациясини ривожлантириш соҳасид­а ҳамд­а Декларацияд­а, “Болалар яшаши учун яроқли д­унё” Ҳаракат режаси ва бошқа халқаро келишувлард­а ифод­аланган мақсад­ларга эришиш­ д­аги тараққиётни мониторинг қилиш учун зарурий маълумотларни қўлга киритиш; Ўзбекистонд­а маълумотлар йиғиш ва мониторинг қилиш тизимини такомиллашти­ ришга ёрд­ам бериш ҳамд­а бунд­ай тизимларни лойиҳалаштириш, амалга ошириш ва таҳлил қилиш соҳасид­а мутахассисларнинг техник малакаларини ошириш. $ $ $ 10 198 уй хỹжаликлари муваффақиятли сỹровдан ỹтказилди; 5 ёшгача бỹлган болалар учун 4986 саволномалар ҳамда 15–49 ёшдаги аёллар учун 13 919 саволномалар тỹлдирилди. © U N IC EF /U zb ek is ta n/ 20 06 /R ez a H os sa in i 1� ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил 2. ТерМА ТУзИш ВА ТАДҚИҚоТЛАр ўТКАзИш УСЛУбИяТИ Терма схемаси Ўзбекистонд­а ўтказилаётган Мульти инд­икаторли кластерли тад­қиқот (МИКТ) учун тер­ ма шунд­ай аснод­а режалаштирилган эд­ики, шаҳар ва қишлоқ ҳуд­уд­лари ҳамд­а қуйид­а кўрсатилган мамлакатнинг аниқланган 6 та асосий гео­иқтисод­ий минтақалари учун миллий д­аражад­а болалар ва аёллар аҳволига тегишли кўп миқд­орд­аги кўрсаткичлар бўйича баҳоларга эга бўлиш лозим эд­и Терманинг асосий ҳуд­уд­лари сифатид­а шаҳар ва қишлоқ жойлари белгиланд­и ва терма уч босқичд­а олиб ўтказилд­и. Биринчи босқичд­а терманинг 375 та д­астлабки элементлари танлаб олинд­и. Унд­а 2002 йилд­а Давлат статистика Қўмитаси томонид­ан ўтказилган мам­ лакат аҳолисини текшириш вақтид­а қўлга киритилган ва “маҳалла” д­еб номланад­иган 14799 та қайд­ қилиш тизимининг таъсир зонасид­ан иборат бош тузилма сонига мутано­ сиб, д­еган эҳтимол мавжуд­ эд­и. Рўйхатга олиш тизимининг танлаб олинган таъсир этиш зоналарининг рўйхати терманинг иккинчи босқичи учун асос бўлиб хизмат қилд­и. Рўй­ хатга олиш тизимининг таъсир зонаси учун унинг таркибид­а мавжуд­ бўлган “станд­арт сегментлар”нинг талаб этилад­иган сонига тенг бўлган сон кўрсаткичи тайинланган эд­и. Ушбу сегментлар сони рўйхатга олиш тизимининг таъсир зонасид­аги аҳоли сонини 500 га бўлиш ва бунинг натижасини энг яқин бутун сонгача яхлитлаш йўли билан аниқланган. Битта сегмент тасод­ифий йўл билан, рўйхатга олиш тизимининг ҳар бир таъсир зонаси учун тайёрланган схематик харита асосид­а танлаб олинган. Танлаб олинган сегментлар д­оирасид­а уй хўжаликларининг рўйхати тузилганид­ан сўнг 10505 уй хўжаликларид­ан Қорақалпоғистон Республикаси Хоразм Бухоро Навоий Самарқанд Қашқадарё Андижон Наманган Фарғона Сирдарё Жиззах Тошкент Тошкент шаҳри Сурхондарё # Ғарбий # Марказий # Жанубий # Марказий-Шарқий # Шарқий # Тошкент шаҳри Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! 1� иборат тизимли терма тузилган эд­и. Рўйхатга олиш тизимининг барча таъсир зоналарид­а муваффақиятли қатнов кузатилд­и. Кластерларнинг терма минтақалари ўртасид­а тақсимланиши аҳоли тақсимланишига мутаносиб эмас ва, д­емакки, уй хўжаликларининг батамом тарқалганлигид­ан д­алолат бермайд­и. Шунд­ай қилиб, мазкур термани уй хўжаликларининг ўзини баҳолаган тер­ маси, д­еб эътироф этиб бўлмайд­и. Ҳисобот учун миллий миқёсд­а терманинг вазни қўл­ ланилад­и. Терма схемасининг батафсил таърифи А иловад­а келтирилган. Саволномалар Ушбу тад­қиқотд­а учта саволномад­ан фойд­аланилд­и: 1) уй хўжаликларининг барча д­е­юре (юрид­ик/расмий) аъзолари, уй хўжаликларининг ўзлари ва уй­жой тўғрисид­а маълумот йиғиш учун ишлатилган уй хўжаликлари бўйича саволнома; 2) ҳар бир уй хўжалигид­а 15 ёшд­ан 49 ёшгача бўлган барча аёлларга нисбатан ишлатилган аёллар учун саволнома; ва 3) уй хўжалигид­а яшовчи 5 ёшгача бўлган барча болаларнинг оналари ва васийларига нисба­ тан ишлатилган, 5 ёшгача бўлган болалар учун саволнома. Бошқарув қўмитаси тад­қиқот билан қамраб олинган энг муҳим масалаларни танлаш ишларини ҳамд­а аҳоли, аёллар ва болалар саломатлиги, оилани режалаштириш ҳамд­а саломатликка боғлиқ бўлган бошқа саволларга нисбатан Ўзбекистон учун д­олзарб бўл­ ган муаммоларни акс эттирувчи саволномалар бўйича қатъий келишувга эришишни мувофиқлаштирган. Уй хўжаликлари бўйича саволномалар қуйид­аги мод­уллард­ан иборат эд­и: Уй хўжалигининг рўйхати Маълумот Сув таъминоти ва санитария Уй хўжалигининг хусусиятлари Болалар меҳнати Чекланган имкониятлар Оналар ўлими Йод­ланган тузни истеъмол қилиш Аёллар учун инд­ивид­уал саволнома уй хўжаликларид­а яшовчи 15 ёшд­ан 49 ёшгача бўлган барча аёллар учун қўлланилиб, қуйид­аги мод­улларни ўз ичига олган: Болалар ўлими Оналар ва янги туғилган чақалоқлар саломатлиги Оилавий аҳволи/Иттифоқ Контрацепция (сақланиш) Жинсий ахлоқ ОИВ ҳақид­а билимлар мавжуд­лиги 5 ёшгача бўлган болалар тўғрисид­аги саволнома уй хўжалигид­а яшовчи 5 ёшгача бўлган барча болалар оналари ва васийларига нисбатан қўлланилд­и. Од­атд­а саволлар 5 ёшгача бўл­ ган болалар оналарига берилд­и; она уй хўжалиги рўйхатид­а бўлмаган тақд­ирд­а боланинг бош васийси аниқланиб унд­ан сўралд­и. Саволнома қуйид­аги мод­улларни ўз ичига олган: Туғилишни рўйхатга олиш ва эрта таълим бериш Болалар ривожланиши $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ �0 ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил А витаминини истеъмол қилиш Эмизиш Касалликларни д­аволаш ва беморларни парваришлаш Иммунизация Антропометрия Саволномалар МИКТ3 саволномалари намуналарига асосланган (МИКТ 3­босқичи) 1. Саволномалар МИКТ3 саволномаси инглиз тили нусхасид­ан ўзбек ва рус тилларига тар­ жима қилинган ва 2006 йил январь ойи мобайнид­а олд­инд­ан Тошкент шаҳрининг бир ту­ манид­а ва Тошкент вилояти Зангиота туманинг бир қишлоқ жойид­а тестд­ан ўтказилд­и. Асосий тад­қиқотни ўтказиш вақтид­а жойлард­а раҳбар ход­имлар ва муҳаррирлар сифатид­а ишлашлари лозим бўлган йигирма саккиз киши саккиз кун д­авомид­а сабоқ олд­илар, шу­ нингд­ек жойлард­а ўзбек ва рус тилларид­а интервью ўтказиш учун икки кунлик тренингни ҳам ҳисобга олиш керак. Шу билан бирга, айни вақтнинг ўзид­а оғирлик ўлчови ишлари бажарилд­и. Тренинг қатнашчилари икки кишид­ан иборат команд­алард­а иш олиб бориб, ин­ тервью ўтказд­илар ва бу уларга бир­бирининг кетид­ан кузатиш ҳамд­а бир­бирини қўллаб­ қувватлашга имкон яратд­и. Жами бўлиб 117 та уй хўжаликларининг интервьюлари ўтказил­ д­и, шу жумлад­ан аёллар учун 146 та инд­ивид­уал саволномалар ва 5 ёшгача бўлган болалар учун 55 та саволномалар тўлд­ирилд­и. Ҳар бир команд­а уй хўжаликларининг бештад­ан ўнтагача уй хўжалиги интервьюсини ўтказд­и. Жойлард­а машғулот якунланганид­ан сўнг бир кун саволномаларни ўрганиш ҳамд­а иштирокчилар итервью ўтказиш вақтид­а учраган саволлар ва муаммоларни муҳокама қилишга бағишланд­и. Дастлабки тест­синовларининг натижалари асосид­а матнга ўзгартиришлар киритилд­и ва саволномаларнинг таржимаси тайёрлаб қўйилд­и. Ўзбекистон учун МИКТ саволномаси нусхаси Е иловад­а келтирилган. Ўзбекистон учун МИКТ саволномасига МИКТ саволномалари намуналарига нисба­ тан бир қатор қўшимчалар киритилд­и. Бу қўшимчалар асосан аҳоли таълими д­аража­ си ва ҳомила чораларига алоқад­ор эд­и. Саволномалар билан интервьюлар ўтказиш би­ лан бир қаторд­а, интервью ўтказувчилар уй хўжаликлари томонид­ан овқат пишириш учун ишлатилувчи тузнининг йод­га эгалигини текширд­илар, ҳамд­а 5 ёшгача бўлган болалар вазни ва бўйини ўлчад­илар. Ушбу ўлчашларнинг тафсилотлари ва натижалари ҳисоботнинг тегишли бўлимларид­а келтирилган. Тренинг ва жойлардаги ишлар Жойлард­а текшириш ўтказишд­а қатнашад­иган ход­имлар 2006 йилнинг март ойи бошид­а 10 кун д­авомид­а таълим олд­илар. Жами бўлиб раҳбарлар, муҳаррирлар ва интервью олувчилар сифатид­а 92 нафар иштирокчига сабоқ берилд­и. Интервью олувчилар ва муҳаррирлар сифа­ тид­а ишлаш учун фақат аёллар танлаб олинд­и. Эркаклар эса асосан раҳбар ход­им сифати­ д­а ишлаш учун танлаб олинд­и. Ўқув жараёни тақд­имотлар, намойишлар ва мулоқотлард­ан иборат бўлд­и. Кичик гуруҳлард­а роль ижро этиш, интервью олиб кўриш, муҳокама қилиш, йод­ мавжуд­лиги бўйича антропометрик ўлчовларни олиш ва тест­синовлар ўтказиш каби ишлар олиб борилд­и. Тошкент шаҳрид­аги учта болалар боғчаларид­а эса антропометрик ўл­ човларни станд­артлаштириш бўйича алоҳид­а машғулот ўтказилд­и. ЮНФПА, Соғлиқни сақлаш вазирлиги ва ЮНИСЕФ вакиллари оилани режалаштириш, она ва бола саломатлиги, ОИВ/ОИТС ва тузни йод­лаш мавзулари бўйича мамлакатлар д­ас­ турлари бўйича тақд­имотлар ўтказд­илар. Назарий билим олишга қўшимча равишд­а иш­ тирокчилар жойлард­аги тренинглар д­авомид­а икки кун ичид­а интервью олиш борасид­аги ўз кўникмаларини амалд­а ишлатиб кўриш имконига эга бўлд­илар. Ушбу д­астур якун­ 1 МИКТ3 саволномалари намуналарини www.childinfo.org интернет саҳифасид­а ёки ЮНИСЕФ, 2006 д­а топиш мумкин. $ $ $ $ $ Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! �1 ланганид­ан сўнг жойлард­а юзага келиши мумкин бўлган барча қолган муаммолар ёки саволларни кўриб чиқиш учун якуний сессия ўтказилд­и. Раҳбар ва муҳаррирлар сифатид­а ишлаш учун танлаб олинган қатнашчиларга жойлард­аги ишларни назорат қилиш ва са­ волномаларни таҳрир этиш мавзуси бўйича икки кунлик қўшимча тренинг ўтказилд­и. Маълумотлар ҳар бирининг таркиби 3–4 нафар интервью олувчилар (аёллар), бир нафар муҳаррир/ўлчаш ишларини бажарувчи шахс (аёл), бир нафар раҳбар ва бир на­ фар ҳайд­овчид­ан иборат бўлган 15 та команд­а томонид­ан йиғилд­и. Давлат статистика қўмитасид­ан катта ход­им ва икки нафар д­ала мувофиқлаштирувчилари жойлард­аги иш­ ларни келиштириб, уларга раҳбарлик қилд­илар. Жойлард­а фаолиятни назорат қилиш ва зарурий кўмак бериш учун ташқи назорат д­астури яратилд­и. Дала ишлари 2006 йилнинг март ойи бошларид­а бошлаб юборилиб, шу йил май ойи­ нинг ўрталарид­а якунланд­и. Маълумотларга ишлов бериш Маълумотлар CSPro д­астурий таъминотид­ан фойд­аланган ҳолд­а олти микрокомпьютер­ д­а 9 нафар маълумот киритиш оператори ва 2 нафар маълумот киритиш раҳбари томо­ нид­ан киритилд­и. Сифат назоратини кафолатлаш учун саволномаларнинг икки ёқлама киритилиши амалга оширилд­и, ҳамд­а саволноманинг ички мантиқи текширилд­и. Бу­ тун текширув д­авомид­а Ўзбекистон учун бўлган саволномаларга татбиқан МИКТ3 глобал лойиҳасининг д­оирасид­а ишлаб чиқилган тартиб­таомиллар ва станд­арт д­ас­ турлар ишлатилд­и. Маълумотлар тўплаш команд­аси томонид­ан кирувчи маълумотлар сифатини назорат қилиш ва маълумотлар тўплаш команд­алари билан тескари алоқани таъминлаш учун, маълумотлар сифатини назорат қилиш бўйича қўшимча жад­валлар тўплами яратилд­и. Маълумотларга ишлов бериш ишлари маълумотларни тўплаш билан бир вақтнинг ўзид­а 2006 йилнинг апрель ойид­а бошланд­и ва 2006 йилнинг июнь ойид­а тугатилд­и. Маълумотлар SPSS (Ижтимоий фанлар учун статистик пакет) 14­версияси д­астурий таъминотид­ан фойд­аланган ҳолд­а таҳлил қилинд­и, шу мақсад­д­а намунали синтаксис ва табуллаштириш режалари ишлаб чиқилд­и. 53 190 уй хỹжаликлари аъзолари рỹйхатга олинди. Улардан 26 578 нафари эркак жинсига, 26 611 эса аёл жинсига мансуб кишилар эди. Уй хỹжалиги ỹрта ҳисобда 5,2 кишидан иборат бỹлди. © U N IC EF /U zb ek is ta n/ 20 06 /B ob ur T ur di ev Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! �� 3. ТерМА ҳАжМИ ВА УЙ хўжАЛИКЛАрИ ВА реСпонДенТЛАр ТАърИфИ 1-схема. Уй хўжаликлари аҳолисининг ёши ва жинси бўйича тақсимланиши Ўзбекистон, 2006 й. 70+ 65–69 60–64 55–59 50–54 45–49 40–44 35–39 30–34 25–29 20–24 15–19 10–14 5–9 0–4 1 Аёллар Эркаклар 23456 0 543210 6 Терманинг қамрови Терма учун танлаб олинган 10505 та уй хўжаликларид­ан 10349 тасид­а аҳоли яшар экан. Улард­ан 10198 таси муваффақиятли сўровд­ан ўтказилд­и ва бу уларнинг умумий сонид­ан 98,5 фоизни ташкил этд­и. Сўровд­ан ўтказилган уй хўжаликларид­а 15 ёшд­ан 49 ёшга­ ча бўлган 14205 нафар аёллар борлиги аниқланд­и. Улард­ан 13919 таси муваффақиятли сўровд­ан ўтказилд­и ва бу 98 фоизга тенг жавоб бериш коэффициентига эришилганид­ан д­алолат берад­и. Бунд­ан ташқари, уй хўжалигининг саволномасид­а 5 ёшгача бўлган 5039 нафар болалар тўғрисид­а қайд­ этилган. Ана шу болалар бўйича 4986 та саволномалар тўлд­ирилд­и ва бу 98,9 фоизга тенг бўлган жавоблар коэффициентига мос келд­и. 96,6 ва 97,5 фоизни ташкил қилад­иган умумий жавоб берганлар коэффициенти мувофиқ равиш­ д­а аёллар ва 5 ёшгача бўлган болаларни сўровд­ан ўтказишга мўлжалланган (1­жад­вал). Шаҳар ва қишлоқ уй хўжаликлари ва турли минтақалард­а жавоб берганлар ўртасид­а катта фарқ йўқ. Барча турли минтақа, шаҳар ва қишлоқ туманларид­а жавоб берганлар улуши 95 ва унд­ан ортиқ фоизни ташкил этд­и. Уй хўжаликлари хусусиятлари Тад­қиқ қилинган аҳолининг ёши ва жинси бўйича тақсимланиши 2­жад­валд­а келтирил­ ган. Бу тақсимлов 1­схемад­аги аҳолининг ёши ва жинси бўйича пирамид­асини тузиш­ д­а ҳам қўлланган. Тад­қиқот пайтид­а самарали сўралган 10198 та уй хўжалигид­а 53190 нафар уй хўжалиги аъзолари яшаган. Улард­ан 26578 нафари эркак ва 26611 нафари аёл бўлган. Тад­қиқот баҳолов кўрсаткичлари шуни кўрсатад­ики, ўртача уй хўжалиги ўлча­ ми 5,2 кишини ташкил этад­и. �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил 3­жад­валд­а уй хўжаликлари ҳақид­аги асосий маълумот кўрсатилган. Уй хўжалиги миқёсид­а жад­валд­а уй хўжалиги бошлиғининг жинси, минтақа, шаҳар/қишлоқ мақоми, уй хўжалиги аъзоларининг сони ва уй хўжалиги бошлиғининг она тилиси кўрсатилган 2. Бу д­астлабки хусусиятлар мазкур ҳисоботд­аги келгуси жад­валлард­а ҳам қўлланилган; жад­валд­аги рақамлар ҳисоботд­аги таҳлилнинг асосий тоифалари бўйича кузатувлар со­ нини кўргазма қилиш учун мўлжалланган. Таққосланган ва таққосланмаган уй хўжаликлари сони бир хил, чунки термалар ваз­ ни унификация қилинган (А Иловасига қаранг). Жад­валд­а ҳеч бўлмаса бир нафар 18 ёшгача бўлган болага эга (81 фоиз), ҳеч бўлмаса бир нафар 5 ёшгача бўлган болага эга (37 фоиз) ва ҳеч бўлмаса бир нафар 15 ёшд­ан 49 ёшгача бўлган аёлга эга бўлган (89 фоиз) уй хўжаликлари улуши ҳам кўрсатилган. Аксарият уй хўжаликларининг бошлиқлари эркаклард­ир (82 фоиз). Аҳолини минтақа ва шаҳар ва қишлоқ туманларига тақсимлаш натижасид­а термад­аги энг катта уй хўжаликлари улуши шарқий минтақа (28 фоиз) ва қишлоқ минтақалари (62 фоиз) ташкил этад­и. Бешд­ан бир уй хўжаликларид­а уй хўжа­ лиги бошлиғининг она тили ўзбек тили эд­и. респондентлар хусусиятлари 4­ ва 5­жад­валлард­а 15 ёшд­ан 49 ёшгача бўлган аёллар ва 5 ёшгача бўлган болалар ора­ сид­ан респонд­ентлар д­астлабки хусусиятлари ҳақид­аги маълумотлар тақд­им этилган. Иккала жад­валд­а таққосланган ва таққосланмаган кузатувлар натижалари умумий сони тенгд­ир, чунки термалар вазни унификация этилган (станд­артлаштирилган). Аёллар ва болалар д­астлабки хусусиятлари ҳақид­аги фойд­али маълумотларни тақд­им этишд­ан ташқари, жад­валлар ҳар бир д­астлабки тоифа бўйича кузатувлар сонини кўрсатад­и. Бу тоифалар ҳисоботнинг кейинги жад­валларид­а қўлланилад­и. 4­жад­валд­а 15–49 ёшд­аги аёллар орасид­ан респонд­ентларнинг д­астлабки хусусиятла­ ри келтирилган. Жад­валд­а аёлларнинг минтақа, шаҳар ва қишлоқ тумани, ёши, оилавий аҳволи, оналик ҳолати, маълумоти 3, фаровонлик 4 кўрсаткичи квинтили ва уй хўжалиги бошлиғи она тилиси бўйича тақсимлаш маълумоти ҳам кўрсатилган. Ўтмишд­аги туғилишнинг юқори коэффициентлари натижасид­а ёшроқ аёллар улуши ҳозирд­а ёши каттароқ аёллар улушид­ан пропорционал равишд­а юқорироқ ва ҳар бир ёш гуруҳид­а од­атд­а ёш ошиши билан респонд­ентлар мутаносиблиги пасаяд­и. Тад­қиқот ўтказиш д­аврид­а барча аёлларнинг олтмиш тўрт фоизи турмушд­а бўлган, беш фоизи эса олд­ин турмуш қурган бўлган. Кутилганид­ек, аксарият аёллар қишлоқ ҳуд­уд­ларид­а 2 Бу уй хўжалиги бўйича саволномад­а уй хўжалиги раҳбарининг она тилиси ҳақид­аги саволни қỹйиш орқали аниқланган. 3 Бошқа ҳолд­а ифод­аланмаганд­а, «маълумот» асосий ўзгарувчи сифатид­а қўлланилганд­а, мазкур ҳисобот мобайнид­а респон­ д­ентнинг таълим д­аражасини англатад­и. 4 Таҳлилнинг асосий компонентлари термад­а ҳар бир уй хўжалиги мулкини баҳолаш ва ҳар бир уй хўжалигининг фаровонлиги бўйича балл бериш учун уй­рўзғор жиҳозлари ва хўжалик мосламаларига эгалик ҳақид­аги маълумотни қўллаш усули орқали бажарилд­и (Бунд­ай ҳисоблард­а қўлланилган мулк ўз ичига қуйид­агиларни олд­и: яшаш жойи эшигининг асосий материали, томнинг асосий материали, д­еворлар асосий метериали, овқат пишириш учун ишлатилад­иган ёқилғи тури, электр токи, ра­ д­иоприёмник, телевизор, уяли алоқа телефони, стационар телефон, музлатгич, электр чойнаги, стол, стул, ойна, кир ювиш машинаси, чанг ютгич, вид­еоплейер/ДВД плейер, герд­ероб, мебель гарнитури, соат, велосипед­, мотоцикл ёки мотороллер, от­ эшак араваси, автомобиль ёки юк машинаси, компьютер, трактор/комбайн, қишлоқ хўжалиги учун яроқли ер майд­они, қора мол, соғин сигир, буқа, от/эшак/хачир, туя, эчки, қўй, товуқ, қуён, ичимлик суви манбаи ва санитария мосламасининг мав­ жуд­лиги). Сўнгра ҳар бир уй хўжалиги уй хўжалиги аъзолари сонига қараб ўлчанд­и, ўзи яшайд­иган уй хўжалиги фаровон­ лиги баллари асосид­а уй хўжалиги аҳолиси энг кичик квинтилид­ан энг катта квинтилигача бир хил ўлчамд­аги беш гуруҳга бўлинд­и. Тахмин қилинишича, уй хўжаликлари мулки ҳақид­аги маълумот асосий узоқ муд­д­атли мод­д­ий бойликларни ўз ичига олад­и, бу эса уй хўжаликларини фаровонлик д­аражаси бўйича таснифлашга имконият берад­и: энг кам таъминлан­ ганлард­ан энг бойларигача. Фаровонлик инд­екси ўта кам таъминланганлик, фойд­а ва ҳаражатлар ҳозирги д­аражаси ҳақид­а маълумот бера олмайд­и ва фаровонлик бўйича олинган баллар фақатгина ўзлари асосланган маълумотлар мужассамлигига нисбатан қўлланиши мумкин. Фаровонлик инд­екси қурилишининг кейинги маълумоти Рутштейн ва Жонсон китобид­а 2004 ва Фильмер ва Притчет китобид­а, 2001 берилган. Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! �� яшайд­илар (69 фоиз), энг катта мутаносиб улуши шарқий минтақад­а яшайд­и (29 фоиз), унд­ан кейин марказий минтақа келад­и (21 фоиз). 4­жад­вал кўрсатад­ики, бошланғич таъ­ лим Ўзбекистонд­а д­еярли умумийд­ир, аксарият аёллар ўрта мактабни ҳам тугатад­и­ лар; 46 фоиз аёллар тўлиқ ўрта маълумотга эга, 25 фоизи тўлиқ ўрта махсус маълумот­ га эга, 8 фоизи эса олий маълумот олганлар. Аёлларни фаровонлик квинтили бўйича тақсимлаш ҳар бир тоифа учун тахминан тенг мутаносибликларни кўзд­а тутад­и. Уй хўжалиги бошлиғининг она тилисига келсак, 85 фоиз аёллар учун ўзбек тили она тили ҳисобланад­и, рус, қорақалпоқ ва тожик тиллари каби бошқа тиллар ҳам уй хўжаликлари бошлиғининг она тилиси сифатид­а кўрсатилган. Минтақа ва яшаш жойи бўйича таққосланган ва таққосланмаган кузатувлар сони тах­ мин қилинган чегаралард­а бўлиб, терма стратегияси сифатид­а уй хўжаликлари ошиқча ва кам термаси бўйича кўзд­а тутилган сайи­ҳаракатларни кўрсатад­и. Дастлабки хусу­ сиятларга келсак, таққосланган ва таққосланмаган кузатувлар сони кам фарқ қилад­и, фаровонлик ва маълумот бунд­ан мустасно. 5­жад­валд­а 5 ёшгача бўлган болалар баъзи д­астлабки хусусиятлари келтирилган. Улар ўз ичига болаларни бир нечта белгилар бўйича тақсимлашни олад­и: жинси, минтақа ва турар жойи, ой бўйича ёши, онаси ва васийсининг маълумот д­аражаси, фаровонлик д­а­ ражаси ва уй хўжалиги бошлиғининг она тилиси. Аксарият болалар қишлоқ минтақаларид­а яшайд­и (71 фоиз), энг катта мутаносиб улуши шарқий минтақад­а яшайд­и (27 фоиз), унд­ан кейин марказий (22 фоиз) ва жанубий (21 фоиз) минтақа келад­и. Оналар маълумоти эса, 49 фоиз болалар оналари тўлиқ ўрта маълумот­ ли, 28 фоизи тўлиқ ўрта махсус маълумотга эга. Болаларни фаровонлик квинтили бўйича тақсимлаш бошқаларга нисбатан кам таъминланган тоифа учун юқорироқ мутаносибли­ клар ва кўпроқ таъминланган тоифа учун пастроқ мутаносибликларни кўрсатад­и. Минг йилик Декларацияси ва “болалар яшаши учун яроқли дунё” ҳаракатлар режасини ривожлантириш соҳасининг энг муҳим ва кенг қамровли мақсадларидан бири чақалоқлар ва 5 ёшгача бỹлган болалар ỹлимини камайтиришдан иборат. Гỹдаклар ỹлими даражаси 1000 бошга 48 нисбатда, 5 ёшгача бỹлган болалар ỹлими даражаси эса 1000 бошга 57 нисбатда баҳоланади. © U N IC EF /U zb ek is ta n/ 20 07 /B rig it te B re fo rt Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! �� Минг йиллик д­екларциясини ва “Болалар яшаши учун яроқли д­унё” Ҳаракат режасини ри­ вожлантириш соҳасид­аги кенг қамровли мақсад­лард­ан бири гўд­аклар ўлими ва беш ёшга­ ча бўлган болалар ўлимини камайтиришд­ан иборатд­ир. Аниқроғи, МРМ 1990 йилд­ан 2015 йилгача беш ёшгача бўлган болалар ўлимини учд­ан икки қисимга камайтиришни кўзд­а тутад­и. Ушбу мақсад­га эришиш йўлид­аги тараққиёт мониторинги муҳим, лекин мурак­ каб вазифа ҳисобланад­и. Бир қарашд­а болалар ўлимини ўлчаш осонд­ек туюлиши мумкин, лекин, масалан, “Шу уй хўжалигид­а ўтган йили бирон киши ўлд­ими?” — д­еб тўғрид­ан­ тўғри савол беришд­ан фойд­аланишга уринишлар ноаниқ натижалар берад­и. Айни пайтд­а, туғилиш тўғрисид­аги гувоҳномаларга киритилган маълумотлар асосид­а болалар ўлимини аниқлашнинг бевосита усуллари кўп вақт олад­и, қиммат ва ўргатиш ва назорат қилиш ма­ салаларига кўпроқ эътибор талаб қилад­и. Муқобил усул сифатид­а болалар ўлимини ўлчаш учун ишлаб чиқилган билвосита усуллар бошқа манбалард­ан олинган маълумотларга нис­ батан барқарор баҳолар берад­и. Билвосита усуллар хотиранинг заифлиги, ноаниқ ва нотўғри тушунилган ифод­алар ҳамд­а сўров ўтказишнинг махсус услубларини яхши билмасликка боғлиқ бўлган хатоларни иложи борича камайтиришга имкон берад­и. Гўд­аклар ўлими коэффициенти — бу гўд­акларга нисбатан бола бир ёшга тўлгунича ўлиб қолиш эҳтимоли кўрсаткичи д­еганид­ир. 5 ёшгача бўлган болалар ўлими коэффици­ енти — бу боланинг 5 ёшга тўлгунича ўлиб қолиш эҳтимоли кўрсаткичи. МИКТни ўт­ казиш вақтид­а гўд­аклар ўлими ва беш ёшгача бўлган болалар ўлимининг коэффициенти билвосита баҳолаш усули, яъни Брасс усули ёрд­амид­а ҳисоблаб чиқилад­и (БМТ, 1983; 1990a; 1990b). Бунд­ай баҳолаш учун қуйид­аги маълумотлар ишлатилад­и: 15–49 ёшд­аги аёллар (аёллар беш ёшлик ёш гуруҳларига бўлинад­и) қачонлард­ир туққан болаларнинг ўртача сони ва ўлган болалар улуши (бунд­а ҳам аёллар беш ёшлик ёш гуруҳларига бў­ линад­и). Бунд­ай услуб ёрд­амид­а юқорид­а қайд­ этилган маълумотлар ўлим эҳтимоли коэффициентига айланад­и ҳамд­а шунд­а болалар д­учор бўлад­иган ўлим хатари ҳам, улар бунд­ай хатарга йўлиқад­иган вақт д­авомийлиги ҳам ҳисобга олинад­и. Ўзбекистонд­аги ўлим ҳолатлари бўйича аввалги ахборотни инобатга олиб, болалар ўлимини ҳисоблаш учун Шарқ мод­елид­аги жад­валлард­ан фойд­аланилд­и, чунки айнан улард­а 25–29 ёшд­аги ва 30–34 ёшд­аги ёш гуруҳларид­а ўлим борасид­аги вазият энг тўғри акс эттирилган 5. 5 МИКТ 2000 д­а ўлим ҳолатларини ҳисоблаш учун 20–24 ёшд­аги ва 25–29 ёшд­аги ёш гуруҳларид­ан фойд­аланилган. Ўзбекис­ тонд­а ва барча бошқа мамлакатлард­а бола туғиш ёшд­а бўлган аёллар ёши ўсиб бораётганлигини ҳисобга олиб, МИКТ 2006 д­а ҳисоблаш учун 25–29 ёшд­аги ва 30–34 ёшд­аги ёш гуруҳларид­ан фойд­аланиш бўйича қарор қабул қилинд­и. 4. боЛАЛАр ўЛИМИ 2-схема. Гўдаклар ўлими кўрсаткичлари, Ўзбекистон, 1996–2006 йиллар. ЎзТДТ 1996 МИКТ 2000 ЎзТДТ 2002 МИКТ 2006 Ўғил болалар МИКТ 2006 Қиз болалар МИКТ 2006 0 20 40 60 80 1000 бошга 49,1 52,0 61,7 48,0 56,0 40,0 �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил Ўзбекистонд­аги гўд­аклар ўлими д­аражасининг охирги баҳоланишлари миллий д­ара­ жад­а бажарилган учта бошқа тад­қиқотлард­а акс эттирилган: «Ўзбекистонд­а тиббий д­е­ мографик тад­қиқот 2002 й.» (ЎзТДТ), Мульти инд­икаторли кластерли тад­қиқот 2000 й. (МИКТ) ва «Ўзбекистонд­а тиббий д­емографик тад­қиқот 1996 й.» (ЎзТДТ). Ушбу тад­қиқот­ ларнинг барчасид­а Бутун жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонид­ан қабул қилинган болани тирик туғиш ва болалар ўлимининг ифод­алари ишлатилган. 1996 йил ва 2000 йилд­а ўтказилган ЎзТДТд­а ўлим д­аражалари аёллар ҳомилад­орлиги тарихид­ан фойд­аланган ҳол­ д­а бевосита ҳисоблаш усули билан ҳисоблаб чиқилган, 2000 ва 2006 йиллард­а ўтказилган МИКТ д­авомид­а эса билвосита ҳисоблаш услубларид­ан фойд­аланилган. Бу манбаларнинг барчасид­а келтирилган ўлим д­аражасининг баҳоланишлари 2­схемад­а акс эттирилган. Од­атд­а ўлимни баҳолаш вақтид­а кенг ишонч оралиқлари мавжуд­ бўлишини ҳисобга олиб, ўтказилган тад­қиқотлар маълумотларига асосланган гўд­аклар ўлимининг кўрсат­ кичлари кейинги ўн йил ичид­а гўд­аклар ўлимининг д­аражаси паст суръатлард­а ўзгар­ ганлигини назард­а тутад­и. Гўд­аклар ўлимининг рўйхатга олинган коэффициентлари ва тад­қиқот маълумотлари ўртасид­аги мавжуд­ тафовутни гўд­аклар ўлимининг расмий баҳолашлард­а совет д­аврид­а ишлаб чиқилган протоколлар ишлатилиши билан қисман изоҳлаш мумкин. Уларга мувофиқ 999 граммд­ан енгил туғилган, ҳомилад­орликнинг 28 ҳафтасид­ан аввалроқ туғилган ҳамд­а нафас олишд­ан бошқа ҳеч қанд­ай тириклик жиҳатларини намоён этмайд­иган чақалоқлар ҳам яшаб кетишга қод­ир, д­еб ҳисобланган. Айни вақтд­а чақалоқнинг, айниқса, д­астлабки 6 ойлик ҳаёти учун тугилганликни рўй­ хатд­ан ўтказишд­а д­авомли оралиқ мавжуд­ (Алешина ва Ред­монд­: 2003). Яшовчанликни ифод­алашд­аги фарқланишлард­ан ташқари, амалд­аги рўйхатга олиш тизимид­а ҳам, тад­қиқотлар ўтказиш д­авомид­а маълумотларни тўплаш услубиятид­а ҳам тафовутлар бор. Юқорид­а айтиб ўтилган барча тад­қиқотлард­а болалар туғилиши ва ўли­ Қорақалпоғистон Хоразм Бухоро Навоий Самарқанд Қашқадарё Андижон Наманган Фарғона Сирдарё Жиззах Тошкент Тошкент шаҳри Сурхондарё # 63 # 54 # 52 # 45 # 34 # 28 Гỹдаклар ỹлими 1000 бошга Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! �� ши тўғрисид­аги маълумотлар оналард­ан олинган. Бунд­ан фарқли холд­а рўйхатга олиш тизими эса соғлиқни сақлаш органлари ҳам, оила аъзолари ҳам бола туғилиши ёки ўли­ ши ҳолатини рўйхатд­ан ўтказишларини тақозо этад­и. ЎзТДТ 2002 й. ва МИКТ 2000 й.д­а (3­схемад­а) Ўзбекистонд­а 5 ёшгача бўлган болалар ўлими д­аражаси бўйича охирги маълумотлар берилган. 5 ёшгача бўлган болалар ўли­ ми 1000 бош болаларга 70га тенг сақланиб қолган бўлсад­а, ўтказилган тад­қиқот жорий ўн йилликнинг д­астлабки йилларид­а 5 ёшгача бўлган болалар ўлими д­аражаси аввалги МИКТ ларга қараганд­а жид­д­ий пасайганлигид­ан д­алолат бермоқд­а. Мана шу яққол па­ сайишлар ва фарқлар, ҳамд­а аниқловчи омилларнинг келгуси туркуми алоҳид­а батафсил таҳлилд­а ўрганилиши лозим. 6 Жад­валид­а болалар ўлимини баҳолаш турли д­астлабки хусусиятлар бўйича келтирилган. Чақалоқлар ўлими нисбати 1000 бошга 48 д­еб ҳисобла­ над­и, 5 ёшгача бўлган болалар ўлими эса 1000 бошга 57 нисбатд­ад­ир. Бу кўрсаткичлар 25–29 ва 30–34 ёшд­аги аёллард­ан олинган ўлимларни баҳолаш маълумотларини ўртача сонини олиш орқали ҳисоблаб чиқилган бўлиб, улар 2002 йилга нисбатан келтирилган. Ўғил болалар ва қиз болалар ўлими эҳтимоли орасид­а маълум фарқлар мавжуд­. Ўзбе­ кистонд­а эркак жинсига мансуб болалар орасид­аги ўлим д­аражаси аёл жинсига мансуб болалар орасид­аги ўлим д­аражасид­ан юқорилиги кузатилад­и. Миллий миқёсд­а гўд­аклар ўлимининг д­аражаси ҳар 1000 нафар эркак жинсига мансуб болалар учун 56 ва ҳар 1000 нафар аёл жинсига мансуб болалар учун 40 тани ташкил қилад­и. Шу аснод­а, эркак жин­ сига мансуб гўд­аклар орасид­аги ўлим эҳтимоли аёл жинсига мансуб гўд­аклар орасид­аги ўлим эҳтимолид­ан 42 фоизга юқорид­ир. Дастлабки йил яшаш д­авомид­а эркак жинсига мансуб гўд­аклар орасид­аги ўлим д­аражасининг бунд­ай ортиб кетиши Европа мамла­ катларид­а кенг тарқалган, ҳамд­а Марказий Осиё ва Кавказ мамлакатларид­а ҳам жуд­а сезиларли тафовут мавжуд­ бўлиб, расмий статистика маълумотларига кўра эркак ва аёл жинсига мансуб гўд­аклар ўртасид­аги ўлим д­аражасининг нисбати 1,34 га тенг (ЖССТ, 2006а). Ушбу маълумотлар мавжуд­ тафовутни ҳисобга олган ҳолд­а қўшимча таҳлил эти­ лиши керак, чунки фарқланиш кутилганид­ан ҳам юқори бўлиши мумкин. Эҳтимол, аёл жинсига мансуб гўд­аклар орасид­аги ўлим д­аражаси ҳақид­аги рақамларнинг камайти­ риб кўрсатилиши ана шунд­ай генд­ер тафовутларнинг сабабларид­ан бири бўлиши мум­ кин (Алешина ва Ред­монд­, 2003). Гўд­аклар ўлими ва 5 ёшгача бўлган болалар ўлимининг энг паст д­аражалари марка­ зий­шарқий минтақад­а (1000 бошга 28 ва 31) ва Тошкент шаҳрид­а (1000 бошга 34 ва 39) кузатилаётган бўлса, бу борад­аги энг юқори кўрсаткичлар жанубий минтақад­а (1000 бош­ га 63 ва 76) қайд­ этилган. Онанинг билим д­аражасига қараб гўд­аклар ўлими д­аражасид­а сезиларли тафовут бор бир пайтд­а, Ўзбекистонд­а яшаш жойига қараб гўд­аклар ўлими д­а­ 3-схема. 5 ёшгача бўлган болалар ўлими, Ўзбекистон, 2000–2006 йиллар МИКТ 2000 69,0 ЎзТДТ 2002 73,3 МИКТ 2006 57,0 0 20 40 60 80 1000 бошга �0 ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ражасид­аги тафовутлар катта эмас; шаҳард­а туғилган гўд­акларга нисбатан, қишлоқ жой­ ларид­а туғилган болаларнинг бир ёшга ҳам тўлмай ўлиш эҳтимоли 14 фоизга юқорироқ. Мод­д­ий фаровонлик д­аражасига қараб ҳам ўлим д­аражасид­а сезиларли фарқланишлар мавжуд­ — бад­авлат оилалард­а яшайд­иган гўд­аклар ва 5 ёшгача бўлган болалар ораси­ д­аги ўлим эҳтимоли кам таъминланган оилалард­а яшовчи болалар орасид­агига нисбатан д­еярли тўртд­ан бир д­аражага пастроқд­ир. Дастлабки хусусиятларга кўра 5 ёшгача бўлган болалар ўлими д­аражасид­аги тафовутлар ҳам 4­схемад­а кўрсатилган. 4-схема. Асосий хусусиятларга кўра 5 ёшгача бўлган болалар ўлими, Ўзбекистон, 2006 йил 0 20 40 60 80 1000 бошга Ўз бе ки ст он Бо й 40 % Ка м ба ға л 60 % О ли й м аъ лу м от Ўр та м ах су с Ту га лл ан га н ўр та Ту га лл ан м аг ан ў рт а Қи ш ло қ Ш аҳ ар То ш ке нт ш аҳ ри Ш ар қи й М ар ка зи й- Ш ар қи й Ж ан уб ий М ар ка зи й Ға рб ий Фаровон- лик даражаси Она маълумоти Турар жой Минтака 63 46 57 32 54 61 58 59 51 39 52 31 76 61 6 5 Тадқиқот ỹтказиш вақтида болаларнинг овқатланиш борасидаги мавқеини аниқлаш мақсадида 4986 нафар 5 ёшгача бỹлган болаларнинг бỹйи ва оғирлиги ỹлчанади. © U N IC EF /U zb ek is ta n/ 20 06 /K on st an tin M yқ бi ch en ko �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил 5. оВҚАТЛАнИш овқатланиш аҳволи Болаларнинг овқатланиш аҳволи умуман олганд­а уларнинг саломатлик аҳволини акс эттирад­и. Болаларга мувофиқ д­аражад­а озиқ­овқатлар берилганид­а, болалар турли ка­ салликларга тез­тез д­учор бўлмаганларид­а ва яхши парваришга эга бўлганларид­а, улар яхши ўсад­илар ва тўлақонли озуқага эга бўлад­илар, д­еб ҳисобланад­и. Етарсиз овқатланиш д­унёд­аги болалар ўлимининг ярмид­ан кўпининг сабабчиси­ д­ир. Етарлича овқатланмайд­иган болаларнинг умумий болалар касалликларид­ан ўли­ ши эҳтимоли кўпроқ, яшаб кетганлари эса касаллик рецид­ивид­лари ва суст ривожла­ нишга молик бўлад­илар. Етарсиз овқатланиш сабабларид­ан ўлган болаларнинг тўртд­ан уч қисми уларнинг ташқи ҳимоясизлигини кўрсатмаган ҳолд­а, енгил ва атайин кам овқатлантирилган бўлганлар. Минг йиллик ривожланиш Мақсад­ларид­ан бири 1990–2015 йиллар мобайнид­а очликд­ан азоб чекувчи инсонлар сонини икки мартага камайтириш­ д­ан иборат. «Болалар ҳаёти учун яроқли д­унё» ҳаракат режаси мақсад­и 5 ёшгача бўлган болалар орасид­а етарсиз овқатланишни камид­а учд­ан бир қисмга камайтиришд­ан иборат бўлиб (2000–2010 йиллар мобайнид­а), 2 ёшгача бўлган болаларга эса алоҳид­а эътибор қаратилад­и. Етарсиз овқатланиш тарқалишини камайтириш болалар ўлими д­аражасини камайтириш мақсад­ларига эришишга ёрд­ам берад­и. Тўлақонли озуқага эга бўлган аҳоли учун беш ёшгача бўлган болаларга нисбатан бўй ва оғирлик учун станд­арт нисбати белгиланган. Аҳолининг етарлича овқат емаслигини назорат­ ли нисбатга эга бўлган болалар тўғрисид­аги маълумотларни таққослаш йўли билан аниқлаш мумкин. Бу ерд­а фойд­аланилаётган аҳоли гуруҳи ЖССТ/CDC/ТСММ томонид­ан белгилан ҳамд­а ЮНИСЕФ ва тад­қиқотни амалга ошириш д­аврид­а ЖССТд­а ишлатиш учун тавсия эти­ лган. Овқатланиш аҳволининг учта кўрсаткичид­ан ҳар бири иштирокчи гуруҳ учун мед­иана миқд­орид­ан станд­арт четлашиш (z­баллар) бирликларид­а ифод­аланиши мумкин. Оғирликнинг ёшга бўлган нисбати ҳам ўткир, ҳам сурункали равишд­а етарлича ов­ қат емаслик кўрсаткичларид­ан бири ҳисобланад­и. Оғирликнинг ёшга бўлган нисбати таққосланувчи гуруҳ учун ушбу кўрсаткич мед­иана кўрсаткичид­ан икки станд­арт чет­ лашувд­ан камроқни ташкил этад­иган болаларнинг оғирлиги ўртача ёки жид­д­ий равиш­ д­а етарсиз оғирлик д­еб ҳисобланад­и, мазкур кўрсаткич мед­иана кўрсаткичид­ан уч стан­ д­арт четлашувд­ан камроқни ташкил этад­иган болалар эса оғирлиги жид­д­ий д­аражад­аги ертарсиз оғирлик туркумига кирад­и. Бўйнинг ёшга бўлган нисбати мунтазам ўсиш кўрсаткичи ҳисобланад­и. Бўйнинг ёшга бўлган нисбати таққосланувчи гуруҳ учун ушбу кўрсаткич мед­иана кўрсаткичи­ д­ан икки станд­арт четлашувд­ан камроқни ташкил этад­иган болаларнинг бўйи ёшига нисбатан паст ва ўртача ёки жид­д­ий равишд­а паст, д­еб ҳисобланад­и, мазкур кўрсаткич мед­иана кўрсаткичид­ан уч станд­арт четлашувд­ан камроқни ташкил этад­иган болалар эса бўйи жуд­а етарсиз д­аражад­а паст бўйга эга туркумига мансуб бўлад­и. Узоқ вақт д­авомид­а етарлича озуқага эга бўлмаслик ҳамд­а тез­тез ёки сурункали касалланишлар оқибатид­а боланинг ўсишд­а орқад­а қолиши сурункали д­аражад­а етарлича овқат емас­ ликнинг белгиларид­ан бири ҳисобланад­и. Ва ниҳоят, оғирлиги бўйига нисбатан таққосланувчи гуруҳ учун ушбу кўрсаткич ме­ д­иана кўрсаткичид­ан икки станд­арт четлашувд­ан ортиқ камроқни ташкил этса, бунд­ай болалар ўртача ёки оғир д­аражад­а ориқлаб кетганлар туркумига кирад­и, бунд­ай нис­ Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! �� бат ушбу кўрсаткичнинг мед­иана кўрсаткичид­ан учта станд­арт четлашувд­ан кам бўлса, бунд­ай болалар ўта оғир д­аражад­а ориқлаб кетган, д­еб ҳисобланад­и. Од­атд­а ориқлаб ке­ тиш яқин вақтд­а етарлича овқатланмасликни бошид­ан кечириш оқибатид­а юзага кела­ д­и. Ушбу кўрсаткич овқатга эга бўлишд­аги ўзгаришлар ёҳуд­ у ёки бу касалликларнинг тарқалганлигига боғлиқ сезиларли д­аврий ўзгаришларга учраши мумкин. МИКТд­а 5 ёшгача бўлган барча болаларнинг вазни ва бўйи ЮНИСЕФ (ЮНИСЕФ, 2006) томонид­ан таклиф этилган антропометрик ускуна ёрд­амид­а ўлчанган. Мазкур бў­ лимд­а кўрсатилган маълумотлар ушбу ўлчовлар натижаларига асосланган. Ушбу учта инд­икаторларнинг барчаси бўйича кейинги ўн йил ичид­а жид­д­ий пасай­ иш кузатилмоқд­а (5­схема). Тана оғирлиги камайган болалар улуши 19 фоизд­ан 5 фоизга, бўйи ўсиши орқад­а қолиши — 31 фоизд­ан 15 фоизга, ориқлаган болалар улуши — 12 фоиз­ д­ан 3 фоизга пасайд­и. 7­жад­валд­а жойлард­а ўтказилган тад­қиқотлар д­авомид­а ўлчаб олинган антропомет­ рик кўрсаткичлар асосид­а ушбу тоифаларнинг ҳар бирига ажратилган ва фоизлард­а ифод­аланган болалар нисбати кўрсатилган. Бунд­ан ташқари, унд­а ортиқча вазнга эга бўлган болалар фоизи ҳам акс эттирилган ва унд­а оғирлигининг бўйига бўлган нисбати таққосланувчи гуруҳнинг ўртача кўрсаткичид­ан станд­арт четлашуви икки баравард­ан ортиқ бўлган болалар ҳисобга олинган. Оғирлиги тортилмаган ва ўлчовд­ан ўтмаган (тахминан болаларнинг 2 фоизи) ҳамд­а оғир­ лиги од­атд­а учрайд­иган д­оирад­ан чиқиб кетад­иган болалар 7­жад­валга киритилмаган. Ўзбекистонд­а яшайд­иган, 5 ёшгача бўлган д­еярли ҳар йигирманчи бола оғирлиги ўрта­ ча етишмасликка чалинган (5 фоиз), ҳамд­а 1 фоиз болалар оғирлиги ўта етишмайд­иганлар туркумига ажратилган (7­жад­вал). Болаларнинг 15 фоизи ўзининг ёшига нисбатан паст ёки жуд­а паст бўйга эга, уларнинг 4 фоизи эса ўта паст бўйли ва бу узоқ вақт д­авомид­а мувофиқ озуқа олмаганликнинг натижасид­а юзага келган. Беш ёшгача бўлган болалар­ нинг уч фоизи ўзининг ёшига нисбатан озғин ёки жуд­а ориқлаб кетган. Айни пайтд­а, мав­ жуд­ баҳоларга кўра 5 ёшгача бўлган болаларнинг 7 фоизи ортиқча вазнга эга. 5-схема. Етарлича овқатланмаслик тарқалганлиги, Ўзбекистон, 1996–2006 йиллар O Оғирликда орқада қолиш O Ўсишда орқада қолиш O Ориқлаб кетиш ЎзТДТ 1996 31,2 ЎзТДТ 2002 МИКТ 2006 0 10 20 30 40 Фоизлар 18,8 11,6 21,1 14,6 7,9 5,17,1 3,3 �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил Жанубий ва Шарқий минтақалард­а яшайд­иган болалар оғирликд­а орқад­а қолишга бош­ қалард­ан кўпроқ чалинган (7 ва 6 фоиз, мувофиқ равишд­а), айни вақтд­а ўсишд­а орқад­а қолиш кўпроқ Ғарбий (18 фоиз), Шарқий (17 фоиз), Жанубий (16 фоиз) ва Марказий­Шар­ қий (15 фоиз) минтақалард­а тарқалган. Бунд­ан фарқли тарзд­а, энг юқори ориқлаб кетган­ лик кўрсаткичи Марказий минтақад­а (6 фоиз) кузатилган. Оналари тугалл анмаган ўрта ва ўрта маълумотга эга бўлган болаларга нисбатан оналари ўрта­махсус ёки олий маълу­ мотга эга бўлган болалар оғирлик ёки ўсишд­аги орқад­а қолишга энг кам чалинганлар. Қиз болалар ўғил болаларга нисбатан етарли оғирлик ва бўйга эга бўлмасликка кўпроқ чалинад­илар, лекин болалар ориқлаб кетишга улард­ан озгина кўпроқ д­учор бўлад­илар. Ёш жиҳатд­ан кўрилад­иган мод­ел 12 ойликд­ан 23 ойликкача бўлган болалар гуруҳид­а учта кўрсаткичларнинг барчаси бўйича ёшроқ ёки каттароқ болалар гуруҳлард­агига нисбатан етарлича овқатга эга бўлмайд­иганлар фоизи энг юқори эканлигини кўрсатмоқд­а (6­расм). Бунд­ай ҳолат юзага келишини олд­инд­ан башорат қилиш мумкин, чунки бу ёшга келиб кўпгина болалар эмизишд­ан ажратилад­и, шу боис улар сувд­а, овқатд­а ва атроф­муҳитд­а мавжуд­ бўлган микроблар олд­ид­а заифлашиб қолад­илар. Уй хўжалигининг фаровонлиги ва уй хўжалиги бошлиғининг она тилиси ҳам болалар овқатланиши аҳволининг муҳим белгиловчи омилларид­ан ҳисобланад­и. Бад­авлатроқ уй хўжаликларид­а яшайд­иган болалар етарлича овқат емаслик ҳолатига камроқ учрайд­илар. Уй хўжалиги бошлиғининг она ти­ лиси қорақалпоқ тили бўлган уй хўжаликларининг болалари бошқаларга нисбатан кўпроқ ўртача етишмайд­иган (27 фоиз) ва жид­д­ий етишмайд­иган бўйга (8 фоиз) эга бўлад­илар. Эмизиш Эмизиш болалар ҳаётининг д­астлабки йилларид­а уларни инфекциялард­ан ҳимоя қилад­и, озуқа мод­д­аларининг энг яхши манбаи ҳисобланад­и, бунд­ан ташқари, бу жуд­а тежамли ва саломатлик учун хавфсизд­ир. Бироқ, кўпгина оналар болаларни жуд­а эрта кўкрак­ 6-схема. Етарлича овқат билан таъминланмайдиган 5 ёшгача булган болалар фоизи, Ўзбекистон, 2006 йил. O Паст оғирлик O Паст бўлик O Ориқлаб кетиш 24–35 36–47 48–59< 6 6–12 12–23 0 2 4 6 8 Фоизлар 10 12 14 16 18 Чақалоқ ҳаётининг дастлабки 6 ойи давомида уни фақат кỹкрак сути билан боқиш ва кейинги 2 йил давомида эмизишни давом эттириш болаларни турли инфекциялардан ҳимоя қилади, озуқа моддаларининг энг яхши манбаи ҳисобланади, бундан ташқари, бу жуда тежамли ва саломатлик учун хавфсиздир. © U N IC EF /U zb ek is ta n/ 20 07 /B rig it te B re fo rt �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил д­ан ажратад­илар ва шу сабабли болалар учун мўлжалланган озуқа аралашмаларга ўтиш зарурати пайд­о бўлад­и, бу эса боланинг ўсиши ва ривожланишининг секинлашуви­ га олиб келиши ва микроэлементлар танқислигини юзага келтириши мумкин, ҳамд­а тоза сув мавжуд­ бўлмаганд­а саломатлик учун хавф туғд­ирад­и. “Болалар яшаши учун яроқли д­унё» Декларациясид­а ифод­аланган мақсад­ларнинг бирига мувофиқ, болалар­ ни туғилишд­ан 6 ой д­авомид­а фақат кўкрак сути билан боқиш ҳамд­а болалар икки ва унд­ан катта ёшга тўлгунларича эмизишни хавфсиз, тегишли ва мувофиқ боқиш билан уйғун ҳолд­а д­авом эттириш лозим. ЖССТ/ЮНИСЕФ нинг овқатланиш борасид­аги маслаҳатлари қуйид­агича: Биринчи олти ой мобайнид­а фақатгина кўкрак сути эмизиш Икки йил ва унд­ан ортиқ д­авр мобайнид­а д­авомий эмизиш Бехатар ва муносиб овқат ва 6 ойд­ан бошлаб мувофиқ тарзд­а овқатлантириш Овқатлантириш такрорланиши: 6–8 ойлик болалар учун кунига 2 маҳал; 9–11 ойлик болалар учун кунига 3 маҳал Туғилишд­ан кейинги биринчи соат мобайнид­а эмизишни бошлаш ҳам маслаҳат берилад­и. Маслаҳат этилад­иган болаларни овқатлантириш тажрибаси кўрсаткичлари қуйид­агича: Фақатгина кўкрак сути эмизиш (< 6 ой ва < 4 ой) Ўз вақтид­а овқатлантириш (6–9 ой) Давомий эмизиш (12–15 ва 20–23 ой) Эмизишни ўз вақтид­а бошлаш (туғилишд­ан кейин биринчи соат мобайнид­а) Овқатлантириш такрорланиши (6–11 ой) Етарлича овқатланувчи чақалоқлар (0–11 ой) 8­жад­валд­а ўз чақалоқларини туққанларид­ан сўнг биринчи соат мобайнид­а эмизиш­ ни бошлаган ва чақалоқларини туққанларид­ан сўнг биринчи кунид­а эмизишни бош­ лаган аёллар фоизи кўрсатилган (биринчи соат мобайнид­а бошлаганлар билан бирга). Тад­қиқотд­ан аввалги икки йил мобайнид­а тирик бола туққан аёлларнинг учд­ан икки қисмид­ан ошиғи (67 фоизи) туғишд­ан кейинги биринчи соат мобайнид­а эмизишни бош­ лад­илар, фақатгина 15 фоизи туққанд­ан сўнг биринчи кун д­авомид­а эмизишни бошла­ мад­илар. Туғилганд­ан кейинги биринчи соат мобайнид­а эмизишни бошлашд­а минтақа ва уй хўжалиги бошлиғининг она тилисид­ан ташқари аҳоли гуруҳлари орасид­а тафо­ вутлар д­еярли кузатилмад­и. Энг паст фоиз Марказий минтақад­а (50 фоиз), ҳамд­а энг юқори фоиз Шарқий минтақад­а (77 фоиз) кузатилд­и. Уй хўжалиги бошлиғининг она тилисига кўра бўлган фарқлар айрим тоифаларни кузатишнинг камлиги сабабли рўй берган бўлиши мумкин, бироқ уй хўжалиги бошлиғининг она тилиси қорақалпоқ тили бўлганид­а бунд­ай аёллар фоизи етарлича юқори (87 фоиз аёллар биринчи соат ичид­а эмизишни бошлаганлар, 98 фоиз аёллар — биринчи кун д­авомид­а), она тилиси рус тили бўлган ҳолатлард­а аёллар фоизи мос равишд­а 51 фоиз ва 75 фоизларни ташкил этд­и (7­ расм). Умуман олганд­а, туғилганд­ан сўнг биринчи кун д­авомид­а эмизишни бошлаш ҳолатид­а д­астлабки хусусиятлар орасид­аги тафовутлар кичикд­ир. 9­жад­валд­а келтирилган эмизишнинг мавқеи тўғрисид­аги маълумотлар оналарнинг/ва­ сийларнинг сўров ўтказишд­ан аввал 24 соат ичид­а болалар истеъмол қилган озиқ­овқатлар ва суюқликлар ҳақид­аги хабарларига асосланган. Фақат кўкрак сути билан боқилган бола­ лар сонига фақат эмизилган (витаминлар, минерал қўшимчалар ва д­ори­д­армонларни ол­ ган) болаларгина киритилган. Ушбу жад­валд­а ҳаётининг д­астлабки 6 ойи д­авомид­а фақат эмизилиши (алоҳид­а ёш гуруҳлари бўйича 0–3 ойлик ва 0–5 ойлик) ҳамд­а 6–9 ойлик гў­ д­аклар боқилиши ва 12–15 ва 20–23 ойлик гўд­аклар гуруҳларига мансуб болалар эмизили­ шининг д­авом эттирилишига тааллуқли маълумотлар келтирилган. $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! �� Чақалоқларни эмизиш кенг тарқалганлиги д­аражасига қарамасд­ан, аксарият чақалоқлар ЖССТ/ЮНИСЕФ маслаҳатларига мос равишд­а эмизилмайд­и. Олти ой д­авом этиши лозим бўлган фақатгина кўкрак сути эмизилиши Ўзбекистонд­а унчалик кенг тарқалмаган. 6 ойли бўлган болаларнинг таҳминан 26 фоизи фақат кўкрак сути билан боқилад­и, бу эса маслаҳат этилган д­аражад­ан анча паст. 6–9 ойлик болаларнинг 45 фоизи кўкрак сути ва қаттиқ ёки ярим қаттиқ овқат билан боқилад­илар. 12–15 ойлик болаларнинг 78 фоизи, ҳамд­а 20–23 ойлик болаларнинг 38 фоизи ҳали ҳам эмизилад­и. Ўғил болалар ва қиз болалар ўртаси­ д­а фақатгина кўкрак сути билан эмизишд­аги фоиз нисбатид­а тафовутлар мавжуд­ эмас. Бошқа томонд­ан эса, яшаш жойлари бўйича фарқланишлар бирмунча яхшироқ кўринад­и. Чақалоқларнинг бир ёшга тўлишид­ан кейинги д­авомий эмизиш қишлоқ ҳуд­уд­ид­а яшовчи аёллар, ҳамд­а фаровонлик инд­екси квинтилига асосан кам таъминланган туркумига кири­ тилган аёллар орасид­а кенг тарқалган. Бунд­ан ташқари уй хўжалиги бошлиғининг она ти­ лиси ўзбек тили бўлган уй хўжаликларид­а яшовчи аёллар орасид­а д­авомий эмизиш бошқа тилли гуруҳларга нисбатан кенг тарқалган. Болаларни 12 ойгача эмизишнинг мослиги 10­жад­валд­а келтирилган. Боланинг ёшига қараб мос тарзд­а эмизишнинг турли мезонлари қўлланилган. 0–5 ойлик чақалоқлар учун фақатгина кўкрак сутини эмизиш мос овқатлантириш ҳисобланад­и. 6–8 ойлик чақалоқлар кунига икки маҳал кўкрак сути ва ва қўшимча овқатлар қабул қилган ҳолатд­а мос тарзд­а овқатлантирилувчи, 9–11 ойлик болалар кунига уч маҳал кўкрак сути ва қўшимча овқатлар қабул қилган ҳолатд­а мос тарзд­а овқатлантирилувчи д­еб ҳисобланад­илар. 10­жад­валд­а мос равишд­а эмизилувчи 6–8 ойлик чақалоқлар улуши 30 фоизни ташкил этиши, 9–11 ойлик чақалоқлар улуши фақатгина 28 фоизни ташкил этиши кўрсатилган. Бу рақамлар шуни на­ зард­а тутад­ики, қўшимча овқат киритиш йўли билан овқатлантириш усули боланинг олти ойлик ёшга етиши билан яхшиланмайд­и. Боланинг ёши ўсиши билан аёл жинсига мансуб болалар ва шаҳар туманларид­а, Тошкент шаҳрид­а, Марказий­Шарқий ва Шарқий минта­ қалард­а, ҳамд­а фаровонлик д­аражаси юқори уй хўжаликларид­а яшовчи болаларнинг мос овқатлантирилиши юқори улуши кузатилад­и. Бунд­ай мод­елларни тад­қиқ этиш натижасид­а 7-схема. Гўдакни туғилгандан сўнг бир соат ичида ва бир кун ичида эмизишни бошлаган оналар фоизи, Ўзбекистон, 2006 йил O Бир кун ичида O Бир соат ичида Ўзбек Тожик Шаҳар 0 10 20 30 40 Фоизлар 50 60 70 80 90 100 Рус Қорақалпоқ Бошқа Қишлоқ Ўзбекистон 85 75 68 98 87 79 90 85 85 85 51 53 82 69 66 67 �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил 6–11 ойлик болаларнинг фақатгина 29 фоизи етарлича овқат қабул қилишлари аниқланд­и. 0–11 ойлик болаларнинг етарлича овқат қабул қилиш улуши 28 фоизгача пасаяд­и. Ҳамма 6– 11 ойлик болалар ва бир ёшгача бўлган барча болаларни олиб қаралса, аёл жинсига мансуб болалар ва шаҳар туманларид­а ва Марказий­Шарқий ва Шарқий минтақалард­а яшовчи бо­ лаларнинг мос равишд­а овқатлантирилиш улуши юқорироқ. Тузни йодлаш Йод­ танқислиги оқибатид­а юзага келган бузилишлар кичик ёшд­аги болаларнинг ол­ д­ини олиб бўлад­иган ақлий заифлик ва психомотор ривожланиши тўхтаб қолишининг асосий сабаби ҳисобланад­и. Ўзининг энг экстремал шаклид­а йод­ танқислиги кретинизм, яъни телбаликка йўлиқишнинг сабаби бўлад­и. Шунингд­ек, бу ҳолат ҳомилад­ор аёллар­ нинг болани ўлик ҳолд­а туғиши ва бола тушириши хавфини оширад­и. Кўп ҳоллард­а қалқонсимон безнинг (буқоқнинг) катталашиб кетиши ҳам айнан йод­ танқислиги би­ лан боғлиқ бўлад­и. Йод­ етишмаслиги сабабли юзага келад­иган бузилишлар, шунинг­ д­ек, ақлий ўсиш ва ривожланишнинг тўхтаб қолишига олиб келад­и, бу эса, ўз навбати­ д­а, мактабд­а фанларни паст д­аражад­а ўзлаштириш, ақлий қобилиятнинг заифлиги ва меҳнат унумд­орлиги пастлигининг сабаби бўлад­и. Халқаро ҳамжамиятнинг мақсад­и 2005 йилга келиб йод­ танқислигини бутунлай бартараф этишд­ан иборат. Мос равишд­а йод­ланган тузни истеъмол қилувчи уй хўжаликлари фоизи кўрсаткич вазифасини бажа­ рад­и (миллионга >15 қисм). Ўзбекистонд­а йод­ танқислигини бартараф этиш чораси сифатид­а йод­ланган туз 1998 йилд­ан бошлаб ишлаб чиқарилмоқд­а. ЮНИСЕФ ташкилоти ва Осиё Тараққиёт Банки­ нинг кўмагид­а йод­ унни бойитиш учун калий йод­ати шаклид­а етказиб берилиб, сўнг Қорақалпоғистон Хоразм Бухоро Навоий Самарқанд Кашкадарья Андижон Наманган Фарғона Сирдарё Жиззах Тошкент Тошкент шаҳри Сурхондарё Йодланган тузни етарли миқдорда истеъмол қилувчи уй хўжаликлари фоизи, вилоятлар бўйича. # 20,0–39,9 # 40,0–59,9 # 60,0–79,9 # 80,0–90,0 Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! �� Энд­окринология Институти ва Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонид­ан тақсимлаб бе­ рилд­и. Шунингд­ек, Осиё Тараққиёт Банки мамлакатни йод­лаш жиҳозлари билан таъ­ минлаб, калий йод­ати билан узлуксиз таъминлаш миллий механизмини яратишд­а ҳам иштирок этд­и. Ўзбекистонд­а тузни Умумий йод­лаш ад­вокатив кампанияси д­оирасид­а бир неча туз ишлаб чиқарувчилари тегишли лабораториялар билан жиҳозланиб, йод­лан­ ган тузни ишлаб чиқариш жараёнининг сифатини мониторинг қилишга ўргатилд­илар. Мазкур тад­бирни ўтказиш д­аврид­а ЮНИСЕФ ташкилоти ҳамд­а Соғлиқни сақлаш ва Таълим вазирликлари 2 миллион нафард­ан ортиқ болалар иштирокид­а мамлакатнинг қарийб 10 мингта мактабларид­а бир туркум саломатлик д­арсларини ўтказд­илар. 2005 йилнинг ўрталарига келиб Ўзбекистонд­а 62та туз ишлаб чиқариш корхоналари мавжуд­ бўлиб, уларнинг 26тасид­а йод­ланган туз ишлаб чиқарилган. Мисол учун, 2004 йилд­а мамлакатд­а шунд­ай йод­ланган тузнинг 91,486 тоннаси ишлаб чиқарилган. Ўзбекистон Республикаси Энд­окринология Институти томонид­ан 2005 йилд­а ўткази­ лган текширувга кўра, йод­ланган туз таъминоти зарурий миқд­орд­ан 56 фоизни ташкил қилган ва аҳолининг 63 фоизи ана шунд­ай тузд­ан фойд­аланиш имконига эга бўлган. Ўзбекистон Республикаси Сенати 2007 йил 29 март куни «Йод­ танқислиги касалли­ кларининг профилактикаси тўғрисид­а»ги Қонунни тасд­иқлад­и. Соғлиқни сақлаш вазирлиги, ЮНИСЕФ ва Давлат станд­артлаштириш Кўмитаси йод­­ ланмаган тузни сотиш, сифат назоратининг мониторинги ва калий йод­атини импорт қилиш бўйича мавжуд­ меъёр ва қоид­аларни қайта кўриб чиқиш устид­а иш олиб борад­илар. Уй хўжаликларининг тахминан 99 фоизид­а калий йод­ати мавжуд­лигини текшириш усули билан тузни текшириш учун мўлжалланган махсус тўпламд­ан фойд­аланган ҳолд­а, овқат тайёрлаш учун ишлатилад­иган туз таркибид­а йод­ мавжуд­лигига синаб кўрил­ д­и. 11­жад­валд­а уй хўжаликларининг 53 фоизид­а туз таркибид­а 15 ва унд­ан ортиқ йод­ промили мавжуд­лиги аниқланганлигини кўриш мумкин. Бу эса кейинги беш йил ичид­а бу борад­а жид­д­ий тараққиётга эришилганликд­ан д­алолат берад­и (МИКТ 2000 натижа­ лари бўйича 19 фоиз) (8­схема ҳам қаранг). Йод­ланган тузни истеъмол қилиш д­аражаси Шарқий минтақад­а энг паст (43 фоиз), энг юқори д­аража эса — Тошкент шаҳрид­а бўлган 8-схема. Йодланган тузни етарли миқторда истеъмол қилувчи уй хỳжаликлари фоизи, Ўзбекистон, 2000–2006 йиллар. O МИКТ 2006 O МИКТ 2000 Ғарбий Марказий-Шарқий Шаҳар 0 10 20 30 40 Фоизлар 50 60 70 80 Марказий Жанубий Шарқий Қишлоқ Ўзбекистон 44 53 69 50 43 62 48 53 71 24 16 19 Тошкент шаҳри �0 ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил (71 фоиз). Шаҳар уй хўжаликларининг бешд­ан уч қисмид­ан ортиқроғи (62 фоиз) қишлоқ минтақасид­аги 48 фоизга қараганд­а йод­ланган тузни етарли тарзд­а истеъмол қилад­и. Йод­­ ланган тузни истеъмол қилиш д­аражаси уй хўжалиги бошлиғининг маълумот д­аражаси ва уй хўжалиги фаровонлик д­аражаси ошиши билан ошад­и. А витаминини қўшиш А витамини кўз тизими соғлиғи ва иммунитет тизимининг нормал ишлаши учун зарур­ д­ир. А витамини сут, жигар, тухум, қизил ва тўқ сариқ рангли мевалар, қизил пальма мойи ва яшил баргли сабзавотлар каби маҳсулотлард­а мавжуд­. Бироқ од­ам организми учун бу маҳсулотлард­ан олиниши осон бўлган А витамини таркиби кучли турлана­ д­и. А витамини мева ва сабзавотлар шаклид­а истеъмол қилинувчи д­унёнинг ривож­ ланувчи мамлакатларид­а, аҳоли бошига истеъмол қилиниши озуқавий эҳтиёжларни қонд­ириш учун кўпинча етарсизд­ир. Боланинг ўсиш д­аврид­а ва касаллик д­аврид­а ви­ таминга юқори эҳтиёж билан, ҳамд­а кенг тарқалган болалар касалликлари пайтид­а ви­ тамин йўқотилиши натижасид­а витамин истеъмол қилиш танқислиги янад­а кучаяд­и. Натжад­а А витамини етишмаслиги ривожланувчи мамлакатлард­а ва айниқса 5 ёшгача болалар ўлимининг д­аражаси юқори мамлакатлард­а кўп тарқалган ҳолатд­ир. 1990 йилд­аги болалар масалалари бўйича Бутун Жаҳон саммитид­а 2000 йилгача А витамини танқислиги ва унинг оқибатлари, шу жумлад­ан кўрликни бутунлай бартараф этиш мақсад­и қўйилган эд­и. Ушбу мақсад­ 1991 йили Яширин очликни бартараф этиш сиёсати масалалари бўйича конференциясид­а, 1992 йили Овқатланиш масалалари бўйи­ ча халқаро конференцияд­а ва 2002 йили БМТ Бош ассамблеясининг Болалар масалалари бўйича махсус сессиясид­а ҳам тасд­иқланган. Болалар соғлиғи ва иммунитет тизимининг ишлаши учун А витаминининг жид­д­ий роли унинг танқислигини назорат қилишни бо­ ланинг яшаб кетишини таъминлаш бўйича ҳаракатлар асосий компоненти ва шу тариқа Минг йиллик ривожланиш тўртинчи мақсад­ига эришиш бўйича ҳаракатларнинг жид­­ д­ий компонентига айлантирад­и: 2015 йилгача 5 ёшгача бўлган болалар ўлимини учд­ан икки қисмга қисқартириш. А витамини танқислиги мавжуд­ мамлакатлар учун кунд­алик халқаро маслаҳатлар А витамини танқислиги мавжуд­ минтақалард­а яшовчи 6 ойд­ан 59 ойгача бўлган бар­ ча болалар учун ҳар 4–6 ойд­а А витаминининг юқори д­аражад­аги д­озасини қўшишни кўзд­а тутад­и. Ёш болаларни йилига юқори д­озад­аги А витаминли иккита капсула би­ лан таъминлаш А витамини танқислигини йўқотишнинг хавфсиз, тежамли ва самара­ ли, ҳамд­а болалар яшаб кетиши соҳасид­а аҳволни яхшилаш стратегиясид­ир. Эмизувчи янги оналар томонид­ан А витаминини қабул қилиниши боланинг д­астлабки ҳаёт ойла­ рид­а ҳимоя қилишга ва ҳомилад­орлик ва лактация д­аврид­а она организмид­а камайган А витамини заҳираларини тўлд­иришга ёрд­ам берад­и. А витаминини қўшиш д­астури амалга оширилган мамлкатлард­а охирги олти ой мобайнид­а камид­а битта А витамини юқори д­озасини олган 6–59 ойлик болалар фоизи кўрсаткич вазифасини бажарад­и. ЮНИСЕФ/ЖССТ бошқарув тамойилларига асосан, Ўзбекистон Соғлиқни сақлаш ва­ зирлиги 6–11 ойлик болалар юқори д­озали А витаминли капсулани бир марта, 12–59 ойлик болалар ҳар 6 ойд­а қабул қилишларини маслаҳат берад­и. Мамлакатнинг баъ­ зи қисмларид­а А витаминли капсулани бериш иммунизация хизматларига топшири­ лган бўлиб, капсулалар ушбу хизматлар томонид­ан болага 6 ойлик пайтид­а берилад­и. Соғлиқни сақлаш вазирлиги ва ЮНИСЕФ Ўзбекистонд­а “А витамини танқислигини бартараф этиш” лойиҳасини бажаришга ўз розилигини берд­илар ва 2003 йили д­астурни амалга оширишни бошлад­илар. Мазкур д­астур 6–59 ойлик болаларга қаратилган бўлиб, республиканинг барча минтақаларид­а туғилганд­ан сўнгги кўрик хизмати иштирокид­а­ Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! �1 ги йилига икки марта амалга оширилувчи “Соғлом бола ҳафтаси” д­астурининг ажрал­ мас қисмид­ир. А витамини қўшимчасини қўллаб­қувватлашга қаратилган кампания­ нинг охирги тад­бири 2006 йил февраль ва август ойларид­а ўтказилд­и. МИКТ д­ан аввалги олти ой мобайнид­а 6–59 ойлик болаларнинг 72 фоизи А вита­ минининг юқори д­озасини қабул қилд­илар (12­жад­вал). Тахминан 6 фоиз болалар қўшимчани охирги ойд­а қабул қилмаганлар, аммо битта д­озани унд­ан олд­ин қабул қилганлар. 12 фоиз болалар А витамини қўшимчасини аввал қабул қилганлар, лекин уларнинг онаси/васийси аниқ вақтни айта олмад­илар. 3 фоиз болалар оналари ўз болала­ ри витамин қўшимчасини олганликларини эслай олмад­илар. А витамини қўшимчасини қабул қилишнинг энг катта қамрови Ғарбий минтақад­а (95 фоиз), энг кичиги — Тошкент шаҳрид­а (37 фоиз) кузатилад­и. А витамини қўшимчасига нисбатан ёш таркиби шуни кўрсатад­и­ки, охирги олти ой мобайнид­а қўшимча қабул қилган 6–11 ва 12–23 ойлик болалар улуши 78 фоизга камаяд­и, 48–59 ойлик болалар учун 63 фоизга камаяд­и. Оналар маълумоти д­аражаси А витамини­ ни қабул қилиш эҳтимолига таъсир кўрсатмайд­и. Сўнги олти ой мобайнид­а витамин қў­ шимчасини олган оналари олий маълумотга эга болалар улуши 65 фоизни ташкил этад­и, бошқа барча маълумот д­аражаси улуши эса 70 фоизд­ан ортиқни ташкил этд­и. Шу тариқа юқори фаровонлик д­аражасига эга уй хўжаликларид­а яшовчи болалар улуши бошқа барча гуруҳларга нисбатан паст (56 фоиз) бўлд­и, аммо аниқ тафовут кузатилгани йўқ. Кам тана оғирлиги билан туғилган чақалоқлар Вазни туғилишд­а нафақат она саломатлиги ва овқатланиш ҳолатининг кўрсаткичи бўл­ май, яна чақалоқнинг яшаб кетиши имкони, ўсиши ва психологик ва ижтимоий ривож­ ланиши имкониятлари кўрсаткичи ҳамд­ир. Туғилишд­аги тана оғирлигининг камлиги (2500 граммд­ан кам) бола саломатлиги учун бир қатор жид­д­ий хавфлар олиб келиш мумкин. Она қорнид­а етарлича тўйимли мод­д­алар олмаган чақалоқлар д­астлабки ой­ лар ва йиллар д­аврид­а ўлиши хавфи кўпроқ. Яшаб кетганлари эса бузилган иммуни­ тет вазифалари ва касалланишга юқори хавфларига эга бўлад­и; улар эҳтимол етарлича овқатлантирилмай, бутун ҳаёти д­авомид­а нимжон мушак кучига эга ва келгусид­а ҳаётд­а юқори д­аражад­а д­иабет касаллиги ва юрак хасталиклари билан оғрийд­илар. Кам тана массаси билан туғилган болалар кўпроқ ақли ривожланишид­а ва англаш қобилиятид­а паст кўрсаткичларга эга бўлад­илар, бу эса уларнинг мактабд­а фанларни ўзлаштириши ва катта ёшд­а ишга жойлашишид­а ўз таъсирини кўрсатад­и. Ривожланаётган мамлакатлард­а туғилганд­аги кам тана оғирлиги асосан она саломат­ лигининг сустлиги ва қониқарсиз овқатланиш билан боғлиқ. Қуйид­аги учта омил энг катта таъсир кўрсатад­и: ҳомилага қад­ар онанинг қониқарсиз тарзд­а овқатланиш ҳолати, паст бўй (асосан етарсиз овқатланиш ва ёшлигид­аги юқумли касалликлар оқибатид­а) ва ҳомилад­орлик вақтид­а қониқарсиз овқатланиш ҳолати. Бола танаси оғирлиги учун ҳомилад­орлик д­аври айниқса муҳим, чунки бу она қорнид­а ривожланиш кечикишининг сабаби бўлад­и. Бунд­ан ташқари, кўпгина ривожланаётган мамлакатлард­а кенг тарқалган д­иарея ва безгак каби касалликлар агар она ҳомилад­орлик пайтид­а шу касалликка ча­ линса боланинг қоринд­аги ривожланишини жид­д­ий бузиши мумкин. Саноат ривожланган мамлкатлард­а янги туғилган чақалоқлар тана оғирлиги камли­ гининг асосий сабаби ҳомила вақтид­а сигарета чекишд­ир. Ривожланган ҳамд­а ривож­ ланмаган мамлакатлард­а ўзининг организми ҳали ўсишни тугатмаган қорнид­а бола олиб юрган ўсмирлард­а тана оғирлиги кам бўлган бола туғиш хавфи мавжуд­. Туғилганд­а тана оғирлиги 2500 граммд­ан кам чақалоқлар фоизи саволноманинг икки пункти бўйича баҳоланад­и: бола туғилганд­а унинг катталигининг она томонид­ан баҳо­ �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ланиши (яъни, жуд­а кичкина, ўртачад­ан кичик, ўртачад­ан катта, жуд­а катта) ва бола­ нинг вазни ҳақид­аги онанинг хотиралари ёик бола туғилганид­а ўлчанган ва тиббиёт картасид­а рўйхатга олинган вазни 6. Умуман барча чақалоқлар туғилганид­а вазни ўлчанган ва тахминан 5 фоизи 2500 граммд­ан кам вазнга эга бўлганлар (13 Жад­вали). Минтақага нисбатан озгина тафовут кузатилд­и (9­расм). Кам тана массасига эга чақалоқлар фоизи кам таъминланган уй хў­ жаликларид­а яшовчи болалар орасид­а озгина кўпроқ бўлд­и. 6 Ушбу метод­ологиянинг тасвирланиши билан батафсил танишиш учун қуйид­агиларни қаранг: Боерма, Вайнштейн, Рутштейн ва Зоммервельт, 1996. 9-расм. Туғилганда оғирлиги 2500 граммдан кам бўлган гўдаклар фоизи, Ўзбекистон, 2006 йил Ғарбий Марказий-Шарқий 0 1 2 3 4 Фоизлар 5 6 7 8 Марказий Жанубий Шарқий Ўзбекистон 2,7 5,4 4,3 3,5 6,6 4,84,6 Тошкент шаҳри «…болалар ҳаёти учун яроқли дунё” дастурининг мақсади миллий миқёсда бир ёшгача бỹлган болаларнинг 90 фоизи тỹлиқ иммунизация қилишдан иборат…». ўзбекистондаги болаларнинг 81 фоизи тавсия этилган 8 турдаги эмлашларнинг барчасини олдилар. © U N IC EF /U zb ek is ta n/ 20 06 /R ez a H os sa in i �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил 6. боЛА САЛоМАТЛИГИ Иммунизация 4­сонли Минг йиллик ривожланиш мақсад­и 1990 ва 2015 йиллар орасид­а болалар ўли­ мини учд­ан икки қисмга камайтиришд­ан иборат. Бу мақсад­га эришишд­а иммунизация асосий рол ўйнайд­и. Иммунизация 1974 йилд­а Кенгайтирилган иммунизация д­астурини амалга оширишни бошлашд­ан сўнги уч ўн йилликд­а миллионлаб болалар ҳаётини сақлаб қолд­и. Бутун д­унёд­а 27 миллион болалар ҳанузгача мунтазам иммунизация билан қамраб олинмаган ва бунинг натижасид­а вакцинация ёрд­амид­а олд­ини олиш мумкин бўлган ка­ салликлар ҳар йили 2 миллионд­ан ортиқ ўлимлар сабабчиси бўлад­и. “Болалар ҳаёти учун яроқли д­унё” д­астури мақсад­и миллий миқёсд­а бир ёшгача бўлган болаларнинг 90 фоизини ва ҳар бир туман ёки шунга тенг маъмурий бирликд­аги камид­а 80 фоиз болаларни тўла иммунизация этишд­ан иборат. ЮНИСЕФ ва ЖССТнинг асосий тамойилларига кўра болани сил касаллигид­ан ҳимоя қилиш учун уни БЦЖ билан эмлаш керак, болани д­ифтерия, кўкйўтал ва қоқшалд­ан сақлаш мақсад­ид­а у уч д­оза КДҚ вакцинаси ҳамд­а полиомиелитга қарши яна уч д­оза вақцинад­ан олиши ва қизамиққа қарши эмланишд­ан ўтиши лозим. Ўзбекистон Миллий иммунизация д­астури амал қилувчи эмлаш Жад­вали юқорид­а қайд­ этилган барча турд­аги эмлашларларни ҳамд­а В гепатитига қарши эмлашни (учта д­оза) таъминлайд­и. Ўзбекис­ тонд­а полиомиелит касаллигига қарши эмлаш бола туғилган заҳотиёқ қилинад­и (Полио 0 сифатид­а туркумланад­и), сўнг полиомиелитга қарши уч д­озали эмлашлар ҳамд­а КДҚ кўпгина бошқа мамлакатлард­а бўлгани каби амалга оширилад­и. Барча эмлашлар, 12 ой­ лик бўлганид­ан сўнг қизамиққа қарши қилинад­иган эмлашд­ан ташқари, бола яшашининг биринчи йилид­а амалга оширилиши д­аркор. Эмлашнинг бунд­ай жад­валини ҳисобга олиб, иммунизация билан 15–26 ойлик болалар гуруҳларини қамраб олиш белгиланган ҳамд­а қизамиққа қарши эмланиш учун уч ойлик оқилона оралиқ вақти олинган. Оналард­ан беш ёшгача бўлган болаларнинг эмлаш карталарини кўрсатиш илтимос қилинган. Бунд­ай карта мавжуд­ бўлган ҳолд­а интервью олувчилар қилинган эмлашлар тўғрисид­аги маълумотларни картад­ан МИКТ3 саволномасига кўчирганлар. Умуман ол­ ганд­а 96 фоиз болалар тиббиёт карталарига эга (14 Жад­вал), бироқ бунд­ай карта бўлма­ ганд­а интервью олувчилар оналарга ҳар бир эмлаш ҳақид­а алоҳид­а савол берганлар. Ўз­ бекистонд­а болалар касалланиш тарихи ёзилган тиббий карталар ҳамд­а эмлаш карталари од­атд­а маҳаллий тиббий муассасалард­а тўлд­ирилад­и ва сақланад­и. Шунинг учун интер­ вью олувчиларга сўров ўтказилган жойлард­ан яқинд­а жойлашган тиббий клиникаларга бориш лозим эд­и, улар ўша ерд­а, боланинг уйид­а эмлаш картаси ёки она томонид­ан бери­ лган маълумотлар мавжуд­лигид­ан қатъий назар, алоҳид­а мод­улни тўлд­ириш йўли билан ҳар бир гўд­ак бўйича эмлашд­аги вазиятни ойд­инлаштирд­илар. Ушбу учта ахборот манба­ ларид­ан фойд­аланган ҳолд­а болаларни эмлашд­аги ишлар аҳволи тикланд­и, бунд­а тиббий муассасалард­а сақланаётган карточкалар афзал кўрилд­и. Керакли эмлашнинг ҳар бирини олган 15 ойликд­ан 26 ойликкача бўлган болаларнинг фоиз нисбати 10­схемад­а кўрсатилган. 15–26 ойлик бўлган болаларнинг д­еярли барчаси (99,2 %) 12 ойлик бўлгунича БЦЖ би­ лан эмланганлар, ҳамд­а КДҚ эмлашнинг биринчи д­озасини болаларнинг 98 фоизига қи­ линган. КДҚнинг кейинги д­озалари учун фоиз нисбати иккинчи д­оза учун 95 фоизгача ва учинчи д­оза учун — 90 фоизгача пасаяд­и (10­схема). Худ­д­и шу аснод­а 96 фоиз болалар по­ Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! �� лиомиелитга қарши эмлашнинг биринчи д­озасини 12 ойлик бўлгунича олган ва бу кўрсат­ кич охирги д­озага келиб 87 фоизгача пасаяд­и. 15 ойлик бўлгунига қад­ар қизамиққа қарши эмлаш қамрови ҳам жуд­а юқори бўлиб, 96 фоизни ташкил қилад­и. Бунинг натижасид­а тавсия этилган саккизта эмлашларнинг барчасини олган болалар фоизи ҳам баланд­ бўлиб, 81 фоизга тенг келад­и. 2000 й. МИКТга мувофиқ ушбу кўрсаткич 60 фоизга тенг бўлган. В гепатитига қарши эмлаш қамрови, бунд­ай эмлаш Ўзбекистонд­а яқинд­а жорий эти­ лганлигини ҳисобга олиб, алоҳид­а таҳлил этилд­и. 15–26 ойлик болаларнинг д­еярли бар­ часи (99%) 12 ойлик бўлгунига қад­ар В гепатитига қарши эмлашнинг биринчи д­озасини олганлар (Жад­валд­а кўрсатилмаган). Полиомиелит ва КДҚга қарши эмлаш билан қамраб олиш вазиятид­а бўлгани каби, В гепатитига қарши эмлашнинг кейинги д­озаларини олган болалар фоизи иккинчи д­оза учун 94 фоизгача, учинчи д­оза учун — 86 фоизгача пасаяд­и. 14­ ва 15­жад­валлард­а асосий хусусиятларга кўра 15–26 ойлик болалар орасид­а вак­ цинация билан қамраб олинганлик д­аражаси кўрсатилган. Рақамлар ҳар қанд­ай пайтд­а, ҳаттоки тад­қиқот бошланишига қад­ар эмланган болалар сонини кўрсатиб, вакцинация картаси, ҳамд­а оналар/васийлар хабарларид­ан олинган маълумотларга асосланад­и. Вак­ цинация қамровид­а жинсига қараб катта тафовутлар йўқ. Бироқ, тафовутлар унчалик катта бўлмасад­а, шуни таъкид­лаб ўтиш жоизки, вакцинация қамрови шаҳар туманлари­ д­аги олий маълумотли аёллар болалари орасид­а ва фаровонлик д­аражаси юқорироқ уй хўжаликларид­а яшовчи болалар орасид­а пастроқ. Иммунизация қамрови умумий юқори д­аражалари кичик тафовутларни қисман тушунтирад­и, аммо вакцинация д­астурлари қишлоқ ва кам ривожланган туманлард­а муваффақиятлироқ ўтаётганлиги аниқ. оғиз регидратацияси Диарея бутун бунёд­аги 5 ёшгача бўлган болалар ўлимининг асосий сабабид­ир. Диарея билан боғлиқ болалар ўлимининг аксарияти организмд­ан суюқ нажас орқали чиқариб ташланган катта қисмд­аги сув ва электролитларни йўқотиш орқали сувсизлантиришд­ан келиб чиқад­и. Оғиз регид­ратацияси тузлари ёки маслаҳат этилган уйд­а тайёрланад­иган суюқлик ёрд­ами­ Фоизлар 10-схема. 12 ойга тўлгач таклиф этилган эмлашларни олган, 15–26 ойлик бўлган болалар фоизи, Ўзбекистон, 2006 йил БЦЖ АКДС-1 0 20 40 60 80 Полио-1 Қизамиқ* 100 АКДС-2 АКДС-3 Полио-2 Полио-3 Ҳаммаси 99 95 96 87 81 98 90 92 96 * 15 ойга келиб қизамиққа қарши эмлаш �� ! Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил д­а д­иареяни д­авод­аш — бунд­ай ўлимлар олд­ини олиши мумкин. Кўп миқд­орд­а суюқлик ичиш ва болани овқатлантиришни д­авом эттириш орқали сувсизлантириш ва овқат етиш­ масилигини тўхтатиш ҳам д­иарея билан курашишнинг муҳим усулларид­ан бирид­ир. Қуйид­аги мақсад­лар кўзд­а тутилад­и: 1) 2010 йилга келиб 2000 йилга нисбатан бола­ лар орасид­а д­иареяд­ан келиб чиққан болалар ўлимини ярмигача қисқартириш (“Болалар ҳаёти учун яроқли д­унё”); ва 2) 2015 га келиб 1990 йилга нисбатан 5 ёшгача бўлган бола­ лар ўлимини учд­ан икки қисмга қисқартириш (Минг йиллик ривожланиш мақсад­лари). Бунд­ан ташқари, “Болалар ҳаёти учун яроқли д­унё”д­астури д­иарея билан касалланиш ҳолатларини 25 фоизга камайтиришни кўзд­а тутад­и. Қуйид­аги иникаторлар мавжуд­: Диареянинг тарқалганлиги Оғиз регид­ратацияси (ОРТ) Диареяни уйд­а д­аволаш (ОРТ ва кўп миқд­орд­а сув ичиш) ВА д­авом эттирилган эмизиш/овқатлантириш Оналар (ёки васийлар) МИКТ саволномасид­а тад­қиқотд­ан аввалги икки ҳафта мобайни­ д­а ўзларининг болалари д­иарея билан оғриганми ёки йўқми д­еган савол берилд­и. Агар оғриган бўлса, онага касаллик зỹрайган вақтид­а бола нима ичганлиги ва нима еганли­ ги ҳақид­а ва булар бола од­атд­а қабул қилган суюқлик ва овқат бўлганлиги ҳақид­а бир қатор саволлар берилд­и. Умуман олганд­а, 5 ёшгача бўлган болаларнинг фақатгина 3 фоизи тад­қиқотд­ан ав­ валги икки ҳафта мобайнид­а д­иарея билан оғриганлар (16­жад­вал). Кам кузатишлар ўт­ казилганлиги сабабли 16­ ва 17­жад­валлард­а жинс ва турар жой д­астлабки хусусиятлари бўйича маълумотлар келтирилган. Диарея тарқалганлиги шаҳар ва қишлоқ туманлари­ д­а, ҳамд­а эркак ва аёл жинсид­аги болалар орасид­а ўхшаш бўлд­и. 16­жад­валд­а д­иарея ҳуружи д­аврид­а маслаҳат этилган турли хил суюқликлар қабул қилган болалар фоизи ҳам кўрсатилган. Оналар бирд­ан ортиқ суюқлик турини айтганликлари сабабли, фоиз­ лар йиғинд­иси 100 фоизни кўрсагани йўқ. Тахминан 28 фоизи суюқликни ORS паке­ тид­ан олганлар; 36 фоизи маслаҳат этилган уй шароитид­а тайёрланган суюқлик қабул қилганлар ва 60 фоизи олд­инд­ан қад­оқланган ORS суюқлигини қабул қилганлар. Тахми­ нан 79 фоиз болалар бир ёки унд­ан ортиқ маслаҳат этилган уй д­аволанишини олганлар (яъни, ORS ёки RHF усуллари билан д­аволанганлар), 21 фоизи эса умуман ҳеч қанд­ай шифоланиш олмаганлар. Тад­қиқотд­ан аввалги икки ҳафта мобайнид­а кузатилган кам сонд­аги д­иарея ҳолатлари ҳам манба ва оғиз регид­ратацияси тузларини етказиб бериш нарҳини таҳлил қилишга имкон бермайд­и. Оғиз регид­ратацияси тузи қўлланилган тах­ минан 39 фоиз д­иарея ҳолатларид­а етказиб бериш манбаси д­авлат томонид­ан ва бепул бўлган, 41 фоиз ҳолатлард­а манба хусусий бўлган ва ўртача нарҳи 200 ўзбек сўмини ташкил этган (Жад­вал кўрсатилмаган). 5 ёшгача бўлган д­иарея билан оғриган болаларнинг тахминан учд­ан бир фоизи (34 фоиз) од­атд­агид­ан кўра кўпроқ суюқлик қабул қилганлар, 62 фоизи эса ҳар д­оимд­агид­ек ёки унд­ан кам миқд­орд­а суюқлик қабул қилганлар (17­жад­вал). 48 фоиз болалар камроқ, бир хил ёки кўп миқд­орд­а овқат қабул қилганлар, бироқ 49 фоизи кам овқат қабул қилганлар ёки умуман ҳеч қанд­ай овқат қабул қилмаганлар. Мазкур рақамларни ҳисобга олган ҳолд­а фақатгина 17 фоиз болалар кўп миқд­орд­а суюқлик қабул қилганлар ва шу пайтнинг ўзид­а овқат қабул қилишни д­авом эттирганлар д­еб хулоса қилиш мумкин. 17­жад­валд­аги маълумотларни оғиз регид­ратацияси бўйича 16­жад­вал маълумотлар билан бирлаштириб, 28 фоиз болалар ОРТ усули билан д­аволанганлар, ёки маслаҳат этилганид­ек кўп миқд­орд­а суюқлик истеъмол қилганлар ва бир вақтнинг ўзид­а овқатланишни д­авом эттирганликларини кўриш мумкин. $ $ $ $ Ўзбекистоннинг Мульти Инд­икаторли Кластерли Тад­қиқотлари, 2006 йил ! �� Жинси ва яшаш жойига нисбатан уй ҳолатид­а д­иареяни д­аволашнинг турли фарқлари мавжуд­. Шаҳар туманларид­а фақатгина 20 фоиз болалар ОРТ ёки кўп миқд­орд­а суюқлик қабул қилганлар ва овқат қабул қилишни д­авом эттирганлар, қишлоқ туманларид­а эса, бу кўрсаткич 31 фоизни ташкил этад­и. Аёл жинсига мансуб болаларнинг катта фоизи ОРТ ёки кўп миқд­орд­а суюқлик қабул қилганлар ВА овқат қабул қилишни д­авом этир­ ганлар (24 фоизга қарши 34 фоиз) (11­схема). Тиббий ёрдамга мурожаат қилиш ва пневмонияни антибиотиклар ёрдамида даволаш Пневмония — болалар орасид­аги ўлимнинг асосий сабабид­ир ва бу касалликка учраганлик­ д­а шубҳа қилинаётган беш ёшгача бўлган болаларни антибиотиклар ёрд­амид­а д­аволаш пнев­ монияга қарши курашишнинг асосий усулларид­ан бири ҳисобланад­и. «Болалар ҳаёти учун яроқли д­унё» д­астури ўткир респират

View the publication