Istraživanje višestrukih pokazatelja (MICS) za Bosnu i Hercegovinu 2011.–2012. završni izvještaj

Publication date: 2013

BOSNA I HERCEGOVINA ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. Završni izvještaj Februar, 2013. BOSNA I HERCEGOVINA ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. Izdavač UNICEF-ov ured za Bosnu i Hercegovinu Autori Aida Pilav Amela Lolić Ana Abdelbasit Dajana Mitrović Irena Jokić Miroslav Stijak Lektor Edin Tuzlak Dizajn Sandra Ozimica Naslovna fotografija Almir Panjeta Štampa Amos graf Tiraž 500 Štampano u februaru 2013. godine Istraživanje višestrukih pokazatelja (MICS) je međunarodni program istraživanja domaćinstava razvijen od strane Dječijeg fonda Ujedinjenih nacija (UNICEF), kojim se obezbjeđuju ažurne informacije o djeci i ženama te mjere ključni pokazatelji koji omogućavaju praćenje napretka u odnosu na Milenijumske razvojne ciljeve i druge međunarodne obaveze. MICS za Bosnu i Hercegovinu 2011.–2012. proveden je krajem 2011. i početkom 2012. godine. U provedbi su učestvovali Federalno ministarstvo zdravstva (FMZ), Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske (MZSZ RS) i Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine (ZZJZ FBiH: implementirajuća institucija za Federaciju Bosne i Hercegovine) a u saradnji s Agencijom za statistiku Bosne i Hercegovine (BHAS). Finansijsku i stručnu podršku pružili su UNICEF te Organizacija Ujedinjenih nacija za rodnu jednakost i osnaživanje žena (UN Women), koja je podržala aktivnosti pripreme glavnog okvira uzorka. Dodatnu finansijsku podršku obezbijedili su Populacijski fond Ujedinjenih nacija (UNFPA) i Visoki komesar Ujedinjenih nacija za izbjeglice (UNHCR). Istraživanje je provedeno kao dio četvrtog globalnog ciklusa MICS istraživanja (MICS4). Detaljne informacije o globalnom MICS programu mogu se naći na www.childinfo.org. Preporučeni način navođenja studije: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Federalno ministarstvo zdravstva, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine. (2013.). Istraživanje višestrukih pokazatelja (MICS) za Bosnu i Hercegovinu 2011.–2012.: završni izvještaj Sarajevo: UNICEF. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA iii Zbirna tabela rezultata1 Pokazatelji Istraživanja višestrukih pokazatelja (MICS) i Milenijumskih razvojnih ciljeva (MDG), Bosna i Hercegovina, 2011.–2012. Oblast MICS4 pokazatelj MDG pokazatelj Pokazatelj Vrijednost ISHRANA Stanje uhranjenosti Prevalenca pothranjenosti (manja težina u odnosu na uzrast): 2.1a 1.8 umjerena i ozbiljna pothranjenost (- 2 SD) 1,6 procenata 2.1b 1.8 ozbiljna pothranjenost (- 3 SD) 0,9 procenata Prevalenca niskog rasta (manja visina u odnosu na uzrast): 2.2a umjerena i ozbiljna zakržljalost (- 2 SD) 8,9 procenata 2.2b ozbiljna zakržljalost (- 3 SD) 3,8 procenata Prevalenca mršavosti (manja težina u odnosu na visinu): 2.3a umjerena i ozbiljna neuhranjenost (- 2 SD) 2,3 procenta 2.3b ozbiljna neuhranjenost (- 3 SD) 1,6 procenata Dojenje i ishrana novorođenčadi 2.4 Djeca ikada dojena 95,3 procenta 2.5 Rani početak dojenja 42,3 procenta 2.6 Isključivo dojenje do šestog mjeseca života 18,5 procenata 2.7 Nastavljeno dojenje nakon navršene prve godine života 12,4 procenta 2.8 Nastavljeno dojenje do druge godine života 12,2 procenta 2.9 Pretežno dojenje do šestog mjeseca života 45,8 procenata 2.10 Period trajanja dojenja 8,8 mjeseci 2.11 Hranjenje na flašicu s cuclom 79,5 procenata 2.12 Uvođenje čvrste, polučvrste ili meke/kašaste hrane 71,3 procenta 2.13 Minimalna učestalost hranjenja 72,2 procenta 2.14 Dojenje u skladu s uzrastom djeteta 18,2 procenta 2.15 Učestalost hranjenja mlijekom djece koja ne doje 90,7 procenata Mala porođajna težina 2.18 Niska porođajna težina (masa) novorođenčadi 3,1 procenat 2.19 Novorođenčad vagana nakon porođaja 97,8 procenata ZDRAVLJE DJECE Vakcinacije 3.1 Pokrivenost imunizacijom protiv tuberkuloze 97,8 procenata 3.2 Pokrivenost imunizacijom protiv dječije paralize (poliomijelitis) 85,1 procenat 3.3 Pokrivenost imunizacijom protiv difterije, tetanusa i velikog kašlja (DTP) 85,5 procenata 3.4 4.3 Pokrivenost imunizacijom protiv morbila, rubeole parotitisa (MRP) 79,9 procenata 3.5 Pokrivenost imunizacijom protiv hepatitisa B 83,9 procenata Njega tokom bolesti 3.8 Primjena oralne rehidracijske terapije uz nastavljeno hranjenje 54,6 procenta 3.9 Traženje pomoći u slučaju sumnje na upalu pluća 86,9 procenata 3.10 Antibiotsko liječenje u slučaju sumnje na upalu pluća 76,2 procenta Upotreba čvrstog goriva 3.11 Čvrsto gorivo (korišteno kao glavni energent za pripremanje hrane) 69,5 procenata VODA I SANITACIJA Voda i sanitacija 4.1 7.8 Korištenje poboljšanih izvora vode za piće 99,6 procenata 4.2 Pročišćavanje (kondicioniranje) vode za piće 8,5 procenata 4.3 7.9 Korištenje poboljšane sanitacije 94,3 procenta 4.4 Uklanjanje dječijih fekalija na siguran način 19,6 procenata 4.5 Mjesto za pranje ruku 97,9 procenata 4.6 Dostupnost sapuna 98,6 procenata 1 Vidjeti Dodatak E za definiciju pokazatelja. iv ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA v Oblast MICS4 pokazatelj MDG pokazatelj Pokazatelj Vrijednost HIV/AIDS, SEKSUALNO PONAŠANJE I DJECA BEZ RODITELJA Znanje i stavovi o HIV/AIDS-u 9.1 Sveobuhvatno znanje o prevenciji HIV-a: žene u dobi od 15 do 49 godina 43,4 procenta muškarci u dobi od 15 do 49 godina 44,9 procenata 9.2 6.3 Sveobuhvatno znanje o prevenciji HIV-a među osobama u dobi od 15 do 24 godine: žene u dobi od 15 do 24 godine 47,6 procenata muškarci u dobi od 15 do 24 godine 47,4 procenta 9.3 Znanje o prenošenju HIV-a s majke na dijete: žene u dobi od 15 do 49 godina 67,4 procenta muškarci u dobi od 15 do 49 godina 49,2 procenta 9.4 Pozitivni stavovi prema osobama koje žive s HIV-om: žene u dobi od 15 do 49 godina 15,1 procenat muškarci u dobi od 15 do 49 godina 17,5 procenata 9.5 Žene koje znaju gdje se mogu testirati na HIV 65,4 procenata Muškarci koji znaju gdje se mogu testirati na HIV 71,0 procenata 9.6 Žene koje su testirane na HIV i koje su upoznate s rezultatom testiranja 0,4 procenta Muškarci koji su testirani na HIV i koji su upoznati s rezultatom testiranja 0,8 procenata 9.7 Seksualno aktivne žene u dobi od 15 do 24 godine koje su testirane na HIV i koje su upoznate s rezultatom testiranja 0,1 procenat Seksualno aktivni muškarci u dobi od 15 do 24 godine koji su testirani na HIV i koji su upoznati s rezultatom testiranja 1,2 procenta 9.8 Savjetovanje o HIV-u tokom prenatalne zaštite 10,2 procenta 9.9 Testiranje na HIV tokom prenatalne zaštite 6,1 procenat Seksualno ponašanje 9.10 Žene u dobi od 15 do 24 godine koje nikada nisu imale spolni odnos 79,4 procenta Muškarci u dobi od 15 do 24 godine koji nikada nisu imali spolni odnos 52,8 procenata 9.11 Spolni odnos prije 15. godine života: žene u dobi od 15 do 24 godine 0,1 procenat muškarci u dobi od 15 do 24 godine 1,5 procenata 9.12 Dobna razlika među seksualnim partnerima: žene u dobi od 15 do 24 godine 4,1 procenat muškarci u dobi od 15 do 24 godine 0,6 procenata 9.13 Spolni odnosi osoba koje imaju više partnera: žene u dobi od 15 do 49 godina 0,9 procenata muškarci u dobi od 15 do 49 godina 6,5 procenata 9.14 Korištenje kondoma prilikom spolnog odnosa za osobe koje imaju više partnera: žene u dobi od 15 do 49 godina (64,4) procenta muškarci u dobi od 15 do 49 godina 60,9 procenata 9.15 Spolni odnosi s osobama koje nisu stalni partneri: žene u dobi od 15 do 24 godine 58,8 procenata muškarci u dobi od 15 do 24 godine 93,5 procenata 9.16 6.2 Korištenje kondoma tokom spolnih odnosa s osobama koje nisu stalni partneri: žene u dobi od 15 do 24 godine 71,4 procenta muškarci u dobi od 15 do 24 godine 71,0 procenata Djeca bez roditelja 9.17 Porodično okruženje u kojem žive djeca 0,4 procenta 9.18 Prevalenca djece bez jednog ili oba roditelja 3,0 procenata Oblast MICS4 pokazatelj MDG pokazatelj Pokazatelj Vrijednost REPRODUKTIVNO ZDRAVLJE Kontracepcija i nezadovoljene potrebe 5.1 5.4 Stopa rađanja među adolescenticama (žene u dobi od 15 do 19 godina) 8 promila 5.3 5.3 Stopa prevalence kontracepcije 45,8 procenata 5.4 5.6 Nezadovoljene potrebe 9,0 procenata Zdravlje majke i novorođenčeta Pokrivenost prenatalnom zaštitom: 5.5a 5.5 najmanje jednom od strane stručnog osoblja 87,0 procenata 5.5b 5.5 najmanje četiri puta od strane bilo koga 84,2 procenta 5.6 Sadržaj prenatalne zaštite 85,2 procenta 5.7 5.2 Prisustvo stručne osobe pri porođaju 99,9 procenata 5.8 Porođaji u zdravstvenim ustanovama 99,7 procenata 5.9 Porođaji carskim rezom 13,9 procenata RAZVOJ DJETETA Razvoj djeteta 6.1 Podrška učenju 95,1 procenat 6.2 Očeva podrška učenju 76,2 procenta 6.3 Podrška učenju: knjige za djecu 55,8 procenata 6.4 Podrška učenju: predmeti za igru 56,0 procenata 6.5 Neadekvatan nadzor djece 1,6 procenata 6.6 Indeks ranog rasta i razvoja djece 96,4 procenta 6.7 Pohađanje programa obrazovanja u ranom djetinjstvu 13,1 procenat OBRAZOVANJE Pismenost i obrazovanje 7.1 2.3 Pismenost među osobama dobi od 15 do 24 godine: žene u dobi od 15 do 24 godine 99,3 procenta muškarci u dobi od 15 do 24 godine 99,9 procenata 7.2 Spremnost za školu 16,3 procenta 7.3 Neto stopa prijema u osnovnu školu 83,2 procenta 7.4 2.1 Neto stopa pohađanja osnovne škole (prilagođeno) 97,6 procenata 7.5 Neto stopa pohađanja srednje škole (prilagođeno) 91,8 procenata 7.6 2.2 Djeca koja dostignu završni razred osnovne škole 99,5 procenata 7.7 Stopa završavanja osnovne škole 146,1 procenat Neto stopa završavanja osnovne škole 91,5 procenata 7.8 Stopa prelaska u srednju školu 96,9 procenata 7.9 Indeks rodnog pariteta (osnovna škola) 0,99 (omjer) 7.10 Indeks rodnog pariteta (srednja škola) 1,02 (omjer) ZAŠTITA DJECE Discipliniranje djece 8.5 Nasilno discipliniranje 55,2 procenta Rano stupanje u brak 8.6 Brak prije 15. godine života: žene u dobi od 15 do 49 godina 0,4 procenta muškarci u dobi od 15 do 49 godina 0,1 procenat 8.7 Brak prije 18. godine života: žene u dobi od 20 do 49 godina 9,5 procenata muškarci u dobi od 20 do 49 godina 0,6 procenata 8.8 Žene u dobi od 15 do 19 godina trenutno u braku/zajednici 0,6 procenata Muškarci u dobi od 15 do 19 godina trenutno u braku/zajednici 0,0 procenata Razlika u godinama između supružnika/partnera: 8.10a žene u dobi od 15 do 19 godina (*) procenat 8.10b žene u dobi od 20 do 24 godine 8,8 procenata Nasilje u porodici 8.14 Stavovi prema nasilju u porodici: žene u dobi od 15 do 49 godina 4,8 procenata muškarci u dobi od 15 do 49 godina 6,0 procenata vi ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. Oblast MICS4 pokazatelj MDG pokazatelj Pokazatelj Vrijednost PRISTUP MASOVNIM MEDIJIMA I KORIŠTENJE INFORMACIJSKO-KOMUNIKACIJSKIH TEHNOLOGIJA Pristup masovnim medijima MT.1 Izloženost masovnim medijima: žene u dobi od 15 do 49 godina 44,2 procenta muškarci u dobi od 15 do 49 godina 55,8 procenata Korištenje informacijsko- komunikacijskih tehnologija MT.2 Korištenje računara: žene u dobi od 15 do 24 godine 93,2 procenta muškarci u dobi od 15 do 24 godine 94,0 procenata MT.3 Korištenje interneta: žene u dobi od 15 do 24 godine 91,1 procenat muškarci u dobi od 15 do 24 godine 92,1 procenat SUBJEKTIVNO BLAGOSTANJE Subjektivno blagostanje SW.1 Zadovoljstvo životom: žene u dobi od 15 do 24 godine 53,5 procenata muškarci u dobi od 15 do 24 godine 49,5 procenata SW.2 Sreća: žene u dobi od 15 do 24 godine 90,5 procenata muškarci u dobi od 15 do 24 godine 91,1 procenat SW.3 Percepcija boljeg života: žene u dobi od 15 do 24 godine 32,7 procenata muškarci u dobi od 15 do 24 godine 35,7 procenata KONZUMIRANJE DUHANA I ALKOHOLA Konzumiranje duhana TA.1 Konzumiranje duhana: žene u dobi od 15 do 49 godina 27,3 procenta muškarci u dobi od 15 do 49 godina 39,9 procenata TA.2 Pušenje prije 15. godine života: žene u dobi od 15 do 49 godina 3,2 procenta muškarci u dobi od 15 do 49 godina 9,4 procenta Konzumiranje alkohola TA.3 Konzumiranje alkohola: žene u dobi od 15 do 49 godina 18,3 procenta muškarci u dobi od 15 do 49 godina 52,7 procenata TA.4 Konzumiranje alkohola prije 15. godine života: žene u dobi od 15 do 49 godina 1,4 procenta muškarci u dobi od 15 do 49 godina 8,4 procenta ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. ZBIRNA TABELA REZULTATA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .iii SADRŽAJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii PREGLED TABELA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .viii PREGLED GRAFIKONA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .xi SKRAćENICE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xii ZAHVALA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .xiii SAŽETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .xiv I UVOD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Karakteristike istraživanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Ciljevi istraživanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 II UZORAK I METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Dizajn uzorka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Upitnici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Obuka i terenski rad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Obrada podataka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Priprema Izvještaja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Upute za čitanje tabela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 III OBUHVAT UZORKA I KARAKTERISTIKE DOMAćINSTAVA I ISPITANIKA . . . . . . . . . . . . . . 7 Obuhvat uzorka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Karakteristike domaćinstava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Karakteristike muških i ženskih ispitanika u dobi od 15 do 49 godina i djece mlađe od pet godina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Porodično okruženje u kojem žive djeca . . . . . . 14 IV ISHRANA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Stanje uhranjenosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Dojenje i ishrana djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Mala težina pri rođenju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 V ZDRAVLJE DJECE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Imunizacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Liječenje oralnom rehidracijom . . . . . . . . . . . . . . . 34 Njega i liječenje upale pluća antibioticima . . . . 38 Upotreba čvrstog goriva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 VI VODA I SANITACIJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Korištenje poboljšanih izvora vode za piće . . . . 45 Korištenje poboljšane sanitacije . . . . . . . . . . . . . . 50 Pranje ruku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 VII REPRODUKTIVNO ZDRAVLJE . . . . . . . . . . . . . . 59 Fertilitet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Poznavanje metoda kontracepcije . . . . . . . . . . . . 59 Korištenje kontracepcije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Nezadovoljene potrebe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Prenatalna zaštita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Pomoć pri porođaju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Mjesto porođaja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 VIII RAZVOJ DJETETA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Obrazovanje i učenje u ranom djetinjstvu . . . . . 71 Rani rast i razvoj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 IX PISMENOST I OBRAZOVANJE . . . . . . . . . . . . . . 77 Pismenost među osobama dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Spremnost za školu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Pohađanje osnovne i srednje škole . . . . . . . . . . . 79 X ZAŠTITA DJETETA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Discipliniranje djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Rano stupanje u brak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Stavovi prema nasilju u porodici . . . . . . . . . . . . . . 92 XI HIV/AIDS I SEKSUALNO PONAŠANJE KOJE POVEćAVA RIZIK OD PRENOŠENJA HIV-a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Poznavanje načina prenošenja HIV-a i zablude o HIV/AIDS-u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Pozitivni stavovi prema osobama koje žive s HIV/AIDS-om . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103 Poznavanje mjesta za testiranje na HIV, savjetovanje o HIV-u i testiranje tokom prenatalne zaštite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 Seksualno ponašanje koje je povezano s rizikom prenošenja HIV-a . . . . . . . . . . . . . . . . . .111 XII PRISTUP MASOVNIM MEDIJIMA I KORIŠTENJE INFORMACIJSKO- KOMUNIKACIJSKIH TEHNOLOGIJA . . . . . . .120 Pristup masovnim medijima . . . . . . . . . . . . . . . . .120 Korištenje informacijsko-komunikacijskih tehnologija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122 XIII KONZUMIRANJE DUHANA I ALKOHOLA . . .125 Konzumiranje duhanskih proizvoda . . . . . . . . .125 Konzumiranje alkohola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 XIV SUBJEKTIVNO BLAGOSTANJE. . . . . . . . . . . . .132 DODATAK A. Dizajn uzorka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 DODATAK B. Spisak osoblja uključenog u istraživanje . . . . . . . . . . . . . . . . . .146 DODATAK C. Procjena nivoa uzoračkih grešaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149 DODATAK D. Tabele o kvaliteti podataka . . . . . . . .164 DODATAK E. Pokazatelji MICS4 u BiH: brojnici i nazivnici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174 DODATAK F. Upitnici za MICS4 u BiH . . . . . . . . . . . .181 DODATAK G. Stanje uhranjenosti djece (NCHS/CDC/SZO standard) . . . . . . . . . . . . . . . .244 DODATAK H. Tabele o obrazovanju prema ISCED klasifikaciji . . . . . . . . . . . . . . . . . .246 Sadržaj PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA vii Pregled tabela PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA ixviii ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. Tabela HH.1: Rezultati anketiranja za domaćinstva, žene, muškarce i djecu mlađu od pet godina . . . . . . . . . 7 Tabela HH.2: Raspodjela članova domaćinstava prema dobi i spolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Tabela HH.3: Sastav domaćinstava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Tabela HH.4: Osnovne karakteristike žena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Tabela HH.4M: Osnovne karakteristike muškaraca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Tabela HH.5: Osnovne karakteristike djece mlađe od pet godina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Tabela HH.6: Porodično okruženje u kojem žive djeca (djeca s oba roditelja, jednim roditeljem i siročad) . . . . 15 Tabela NU.1: Stanje uhranjenosti djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Tabela NU.2: Početak dojenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Tabela NU.3: Dojenje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Tabela NU.4: Period trajanja dojenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Tabela NU.5: Dojenje u skladu sa uzrastom djeteta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Tabela NU.6: Minimalna frekvencija hranjenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Tabela NU.7: Hranjenje na flašicu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Tabela NU.8: Novorođenčad s malom porođajnom težinom (masom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Tabela CH.1 (a): Vakcinacije u prvoj godini života, BiH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Tabela CH.1 (b): Vakcinacije u prvoj godini života, FBiH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Tabela CH.1 (c): Vakcinacije u prvoj godini života, RS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Tabela CH.2: Vakcinacije prema osnovnim karakteristikama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Tabela CH.3: Rastvori za oralnu rehidraciju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Tabela CH.4: Navike ishrane za vrijeme dijareje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Tabela CH.5: Oralna rehidracijska terapija s nastavljenom ishranom i drugim vidovima liječenja . . . . . . . . 38 Tabela CH.6: Prevalenca sumnje na upalu pluća prema osnovnim karakteristikama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Tabela CH.7: Poznavanje dva upozoravajuća znaka upale pluća . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Tabela CH.8: Upotreba čvrstog goriva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Tabela CH.9: Upotreba čvrstog goriva prema mjestu kuhanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Tabela WS.1: Korištenje poboljšanih izvora vode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Tabela WS.2: Pročišćavanje (kondicioniranje) vode u domaćinstvu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Tabela WS.3: Vrijeme potrebno da se dođe do izvora vode za piće . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Tabela WS.4: Osoba koja donosi vodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Tabela WS.5: Vrste toaleta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Tabela WS.6: Korištenje i zajedničko korištenje toaleta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Tabela WS.7: Uklanjanje dječijih fekalija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Tabela WS.8: Voda za piće i sanitarne „ljestve“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Tabela WS.9: Voda i sapun na mjestu namijenjenom pranju ruku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Tabela WS.10: Dostupnost sapuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Tabela RH.1: Stopa rađanja kod žena u dobi od 15 do 19 godina i ukupna stopa fertiliteta . . . . . . . . . . . . . . 59 Tabela RH.2: Poznavanje specifičnih metoda kontracepcije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Tabela RH.3: Poznavanje kontraceptivnih metoda prema osnovnim karakteristikama . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Tabela RH.4: Korištenje kontracepcije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Tabela RH.5: Nezadovoljene potrebe za kontracepcijom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Tabela RH.6: Pružatelj prenatalne zaštite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Tabela RH.7: Broj posjeta za prenatalnu zaštitu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Tabela RH.8: Sadržaj prenatalne zaštite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Tabela RH.9: Pomoć tokom porođaja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Tabela RH.10: Mjesto porođaja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Tabela CD.1: Obrazovanje u ranom djetinjstvu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Tabela CD.2: Porodična podrška učenju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Tabela CD.3: Materijali za učenje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Tabela CD.4: Neadekvatni nadzor djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Tabela CD.5: Indeks ranog rasta i razvoja djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Tabela ED.1: Pismenost među ženama dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Tabela ED.1M: Pismenost među muškarcima dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Tabela ED.2: Spremnost za školu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Tabela ED.3: Pohađanje prvog razreda osnovne škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Tabela ED.4: Pohađanje osnovne škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Tabela ED.5: Pohađanje srednje škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Tabela ED.6: Djeca koja su dospjela do završnog razreda osnovne škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Tabela ED.7: Završavanje osnovne škole i prelazak u srednju školu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Tabela ED.8: Rodni paritet u obrazovanju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Tabela CP.1: Discipliniranje djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Tabela CP.2: Rano stupanje u brak: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Tabela CP.2M: Rano stupanje u brak: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Tabela CP.3: Trendovi ranog stupanja u brak: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Tabela CP.3M: Trendovi ranog stupanja u brak: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Tabela CP.4: Razlika u dobi supružnika/partnera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Tabela CP.5: Stavovi prema nasilju u porodici: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Tabela CP.5M: Stavovi prema nasilju u porodici: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Tabela HA.1: Poznavanje načina za sprečavanje prenošenja HIV-a, zabluda o HIV-u/AIDS-u i sveobuhvatno znanje o prenošenju HIV-a: žene u dobi od 15 do 49 godina . . . . . . . . . . . . . . 96 Tabela HA.1M: Poznavanje načina za sprečavanje prenošenja HIV-a, zabluda o HIV-u/AIDS-u i sveobuhvatno znanje o prenošenju HIV-a: muškarci u dobi od 15 do 49 godina . . . . . . . . . . 97 Tabela HA.2: Poznavanje načina za sprečavanje prenošenja HIV-a, zabluda o HIV-u/AIDS-u i sveobuhvatno znanje o prenošenju HIV-a: žene u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . .100 Tabela HA.2M: Poznavanje načina za sprečavanje prenošenja HIV-a, zabluda o HIV-u/AIDS-u i sveobuhvatno znanje o prenošenju HIV-a: muškarci u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . .101 Tabela HA.3: Znanje o prenošenju HIV-a s majke na dijete: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102 Tabela HA.3M: Znanje o prenošenju HIV-a s majke na dijete: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103 Tabela HA.4: Stavovi prema ljudima koji žive s HIV-om: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104 Tabela HA.4M: Stavovi prema ljudima koji žive s HIV-om: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 Tabela HA.5: Znanje o ustanovi u kojoj se može vršiti testiranje na HIV: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 Tabela HA.5M: Znanje o ustanovi u kojoj se može vršiti testiranje na HIV: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108 Tabela HA.6: Znanje o ustanovi u kojoj se može vršiti testiranje na HIV među spolno aktivnim ženama dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109 Tabela HA.6M: Znanje o ustanovi u kojoj se može vršiti testiranje na HIV među spolno aktivnim muškarcima dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110 Tabela HA.7: Pokrivenost savjetovanjem i testiranje za HIV tokom prenatalne zaštite . . . . . . . . . . . . . . . . . .111 Tabela HA.8: Seksualno ponašanje koje povećava rizik od infekcije HIV-om: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112 Tabela HA.8M: Seksualno ponašanje koje povećava rizik od infekcije HIV-om: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 Tabela HA.9: Spolni odnos s više partnera: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114 Tabela HA.9M: Spolni odnos s više partnera: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 Tabela HA.10: Spolni odnos s više partnera: žene u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 Tabela HA.10M: Spolni odnos s više partnera: muškarci u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 Tabela HA.11: Spolni odnos s osobama koje nisu stalni partneri: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 Tabela HA.11M: Spolni odnos s osobama koje nisu stalni partneri: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 Pregled grafikona PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA xix ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. Tabela MT.1: Izloženost masovnim medijima: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 Tabela MT.1M: Izloženost masovnim medijima: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122 Tabela MT.2: Korištenje računara i interneta: žene u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123 Tabela MT.2M: Korištenje računara i interneta: muškarci u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 Tabela TA.1: Sadašnje i dosadašnje konzumiranje duhana: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126 Tabela TA.1M: Sadašnje i dosadašnje konzumiranje duhana: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 Tabela TA.2: Dob prilikom prvog konzumiranja cigareta i učestalost konzumiranja cigareta: žene. . . . . .128 Tabela TA.2M: Dob prilikom prvog konzumiranja cigareta i učestalost konzumiranja cigareta: muškarci . . .129 Tabela TA.3: Konzumiranje alkohola: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130 Tabela TA.3M Konzumiranje alkohola: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 Tabela SW.1: Domene zadovoljstva životom: žene u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 Tabela SW.1M: Domene zadovoljstva životom: muškarci u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134 Tabela SW.2: Zadovoljstvo životom i sreća: žene u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136 Tabela SW.2M: Zadovoljstvo životom i sreća: muškarci u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137 Tabela SW.3: Percepcija boljeg života: žene u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 Tabela SW.3M: Percepcija boljeg života: muškarci u dobi od 15 do 24 godine. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139 Tabela SD.1: Raspodjela klastera (primarnih jedinica uzorka) prema stratumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141 Tabela SD.2: Procenat izabranih PK-a u okviru uzorka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142 Tabela SD.3: Raspodjela izabranih PK-a, ažuriranih PK-a i PK-a koji su ušli u uzorak prema administrativnim jedinicama u BiH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142 Tabela SD.4: Raspodjela uzorka prema administrativnim jedinicama u BiH i stratumima druge etape . .143 Tabela SD.5: Vjerovatnoće izbora prve i druge etape prema stratumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Tabela SD.6: Prilagođeni (normalizirani) ponderi prema stratumu uzorka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145 Tabela SE.1: Izabrani pokazatelji za koje su izračunate uzoračke greške, BiH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 Tabela SE.2: Uzoračke greške: ukupni uzorak, BiH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152 Tabela SE.3: Uzoračke greške: gradske sredine, BiH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154 Tabela SE.4: Uzoračke greške: seoske sredine, BiH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156 Tabela SE.5: Uzoračke greške: FBiH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 Tabela SE.6: Uzoračke greške: RS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160 Tabela SE.7: Uzoračke greške: BD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162 Tabela DQ.1: Raspodjela članova domaćinstava prema dobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164 Tabela DQ.2: Raspodjela podobnih i anketiranih žena prema dobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165 Tabela DQ.2M: Raspodjela podobnih i anketiranih muškaraca prema dobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165 Tabela DQ.3: Raspodjela djece mlađe od pet godina u domaćinstvu i upitnika za djecu mlađu od pet godina prema dobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165 Tabela DQ.4: Stope anketiranja žena prema socioekonomskim karakteristikama domaćinstava . . . . . . . .166 Tabela DQ.4M: Stope anketiranja muškaraca prema socioekonomskim karakteristikama domaćinstava . .166 Tabela DQ.5: Stope anketiranja za djecu mlađu od pet godina prema socioekonomskim karakteristikama domaćinstava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167 Tabela DQ.6: Cjelovitost izvještavanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168 Tabela DQ.7: Cjelovitost podataka za antropometrijske pokazatelje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169 Tabela DQ.8: Gomilanje kod antropometrijskih vrijednosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170 Tabela DQ.9: Opservacija mjesta za pranje ruku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170 Tabela DQ.10: Opservacija kartona za vakcinaciju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171 Tabela DQ.11: Prisustvo majke u domaćinstvu i osoba s kojom je popunjavan Upitnik za djecu mlađu od pet godina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Tabela DQ.12: Izbor djece uzrasta od dvije do 14 godina za modul o discipliniranju djece . . . . . . . . . . . . . . .171 Tabela DQ.13: Pohađanje škole prema dobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172 Tabela NU.1 (a): Stanje uhranjenosti djece (NCHS/CDC/SZO standard) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .244 Tabela ED.1: ISCED: Pohađanje osnovne škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247 Tabela ED.2 (a): ISCED: Pohađanje nižeg nivoa srednje škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .248 Tabela ED.2 (b): ISCED: Pohađanje višeg nivoa srednje škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249 Tabela ED.3 ISCED: Rodni paritet u obrazovanju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250 Grafikon HH.1: Raspodjela članova domaćinstava prema dobi i spolu, BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Grafikon NU.1: Procenat djece mlađe od 5 godina koja su pothranjena, niskog rasta, mršava ili preuhranjena, BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Grafikon NU.2: Procenat majki koje su počele dojiti u roku od jednog sata i jednog dana nakon rođenja djeteta, BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Grafikon NU.3: Obrazac ishrane djece do dvije godine prema dobi, BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Grafikon CH.1: Procenat djece uzrasta 18 do 29 mjeseci koja su dobila preporučene vakcinacije do navršene godine dana života, a za MRP do navršenih 18 mjeseci života, BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Grafikon CH.2: Procenat djece mlađe od pet godina s dijarejom koja su dobila ORT s nastavljenom ishranom, BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Grafikon CH.3: Procenat djece mlađe od pet godina s dijarejom koja su dobile ORS ili povećani unos tečnosti, BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Grafikon WS.1: Procentualna raspodjela članova domaćinstva prema izvoru vode za piće, BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Grafikon HA.1: Procenat žena u dobi od 15 do 49 godina sa sveobuhvatnim znanjem o načinima prenošenja HIV-a, BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Grafikon HA.1M: Procenat muškaraca u dobi od 15 do 49 godina sa sveobuhvatnim znanjem o načinima prenošenja HIV-a, BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Grafikon DQ.1: Ukupan broj ženskog i muškog stanovništva u domaćinstvima prema dobi, BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173 xii ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA xiii Skraćenice AIDS Acquired Immune Deficiency Syndrome Sindrom stečene imunodeficijencije BCG Bacillis-Cereus-Geuerin Vakcina protiv tuberkuloze BD Brčko distrikt Bosne i Hercegovine BHAS Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine BiH Bosna i Hercegovina CDC Centers for Disease Control and Prevention Centri za kontrolu i prevenciju bolesti Sjedinjenih Američkih Država CEDAW Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena CRC Convention on the Rights of the Child Konvencija o pravima djeteta CSPro Census and Survey Processing System Softverski paket za obradu podataka iz popisa i istraživanja DPT (DTP) Diphteria Pertussis Tetanus Difterija, hripavac (veliki kašalj) i tetanus ECDI Early Childhood Development Index Indeks ranog rasta i razvoja djeteta FBiH Federacija Bosne i Hercegovine FMZ Federalno ministarstvo zdravstva FZS Federalni zavod za statistiku GAP Gender akcioni plan Bosne i Hercegovine GPI Gender Parity Index Indeks rodnog pariteta Hep B Hepatitis B (zarazna žutica) Hib Hemofilus influenca tip B HIV Human Immunodeficiency Virus Humani virus imunodeficijencije IUD Intrauterine Device Spirala IPV Inaktivna polio vakcina LAM Lactational Amenorrhea Method Metoda laktacione amenoreje MDG Millennium Development Goals Milenijumski razvojni ciljevi MICS Multiple Indicator Cluster Survey Istraživanje višestrukih pokazatelja MICS4 Četvrti globalni ciklus programa Istraživanja višestrukih pokazatelja MRP Morbili, rubeola i parotitis MZSZ RS Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske NCHS National Center for Health Statistics Nacionalni centar za zdravstvenu statistiku Sjedinjenih Američkih Država OPV Oralna polio vakcina ORS Oralne rehidracijske soli u obliku otopine ORT Oralna rehidracijska terapija PJU Primarna jedinica uzorka PK Popisni krug ppm Parts Per Million Dijelovi na milion RS Republika Srpska RZS RS Republički zavod za statistiku Republike Srpske SD Standard deviation Standardna devijacija SJU Sekundarna jedinica uzorka SPSS Statistical Package for Social Sciences Statistički računarski paket za društvene nauke SZO (WHO) World Health Organisation Svjetska zdravstvena organizacija UNAIDS Joint United Nations Programme on HIV/AIDS Program Ujedinjenih nacija za HIV/AIDS UNDP United Nations Development Programme Razvojni program Ujedinjenih nacija UNFPA United Nations Population Fund Populacijski fond Ujedinjenih nacija UNGASS United Nations General Assembly Special Session Specijalna sjednica Generalne skupštine Ujedinjenih nacija UNHCR United Nations High Commissioner for Refugees Visoki komesar Ujedinjenih nacija za izbjeglice UNICEF United Nations Children’s Fund Dječiji fond Ujedinjenih nacija UN Women United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment of Women Organizacija Ujedinjenih nacija za rodnu jednakost i osnaživanje žena WFFC World Fit For Children Svijet po mjeri djeteta ZZJZ FBiH Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine Zahvala Izvještaj koji je pred vama predstavlja rezultat zajedničkog rada brojnih institucija i pojedinaca, koji su svojim entuzijazmom i posvećenošću doprinijeli uspješnoj provedbi Istraživanja višestrukih pokazatelja (MICS) 2011.–2012. godine za Bosnu i Hercegovinu (BiH), kao dio četvrtog globalnog ciklusa MICS istraživanja (MICS4). Federalni zavod za statistiku (FZS) i Republički zavod za statistiku Republike Srpske (RZS RS) su, u saradnji s Agencijom za statistiku BiH (BHAS), omogućili provedbu istraživanja putem pripreme glavnog okvira uzorka za MICS4. Istraživački timovi, terensko osoblje i osoblje za unos podataka imali su poseban značaj u provođenju istraživanja te su svojim entuzijazmom i predanošću omogućili dobijanje podataka predstavljenih u ovom Izvještaju. Zahvaljujemo se globalnom timu za MICS pri Sektoru za politike i praksu UNICEF-a u Njujorku, Regionalnom uredu UNICEF-a za Srednju i Istočnu Evropu i Zajednicu nezavisnih država u Ženevi, a posebno koordinatoru MICS istraživanja za ovaj region i UNICEF-ovom uredu u BiH. Njihova kontinuirana stručna i logistička podrška je bila od ključnog značaja u svim fazama istraživanja. Provedba ovog istraživanja omogućena je zahvaljujući finansijskoj podršci UNICEF-a, organizacije UN Women, koja je podržala aktivnosti pripreme glavnog okvira uzorka, te UNFPA i UNHCR-a. Posebnu zahvalnost upućujemo svim domaćinstvima i pojedincima na strpljenju i vremenu koje su izdvojili. Njihova spremnost na učešće odražava prepoznavanje potrebe za prikazivanjem uslova u kojima žive, a sve u cilju unapređenja života djece u Bosni i Hercegovini. Nadamo se da će ovaj Izvještaj doprinijeti ispunjavanju tog cilja. xiv ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA xv Sažetak MICS4 za BiH 2011.–2012. godine je istraživanje provedeno na reprezentativnom uzorku čija je svrha obezbijediti procjenu velikog broja pokazatelja stanja djece, žena i muškaraca, kao i uslova u kojima žive domaćinstva na nivou BiH, za gradska i seoska (ostala) područja te za dva entiteta: Federaciju BiH (FBiH) i Republiku Srpsku (RS). Istraživanje je provedeno na reprezentativnom uzorku od 6.838 domaćinstava u BiH (od čega 4.107 u FBiH, 2.408 u RS i 323 u Brčko distriktu BiH (BD)), s ukupnom stopom odziva domaćinstava od 91 procenta (anketirano je ukupno 5.778 doma ćin stava). Rezultati se baziraju na podacima prikupljenim u periodu od novembra 2011. do marta 2012. godine. Istraživanje je provedeno kao dio četvrtog globalnog ciklusa MICS programa, od strane Federalnog ministarstva zdravstva (FMZ) i Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske (MZSZ RS) u saradnji sa Zavodom za javno zdravstvo FBiH (ZZJZ FBiH) i BHAS-om. Finansijsku i stručnu podršku pružio je UNICEF te UN Women za pripremu glavnog okvira uzorka, a dodatnu finansijsku podršku pružili su UNFPA i UNHCR. Osnovni cilj MICS-a je obezbijediti pokazatelje koji omogućavaju praćenje napretka u odnosu na Milenijumske razvojne ciljeve, Akcioni plan „Svijet po mjeri djeteta“ te druge međunarodne i domaće obaveze. Rezultati istraživanja su predsta- vljeni iz perspektive jednakopravnosti prikazivanjem razlika u odnosu na administrativne jedinice, spol, tip naselja, nivo obrazovanja ispitanika ili nositelja domaćinstva, imovinsko stanje članova domaćinstava te drugih karakteristika. Ishrana Stanje uhranjenosti U MICS4 istraživanju težina i visina sve djece mlađe od pet godina mjerene su uz pomoć antropometrijske opreme koju je preporučio UNICEF. Pokazatelji su izračunati na osnovu standarda Svjetske zdravstvene organizacije (SZO) za referentnu populaciju djece, koji je 2006. godine zamijenio standard Nacionalnog centra za zdravstvenu statistiku Sjedi njenih Američkih Država/Centra za  kontrolu i  prevenciju  bolesti Sjedinjenih Američkih Država/SZO (NCHS/ CDC/SZO) koji je korišten od 1978. godine. z Najizraženiji problem u oblasti uhranjenosti u BiH je preuhranjenost djece. Svako šesto dijete mlađe od pet godina u BiH, FBiH i RS je – preuhranjeno. z Osim preuhranjenosti, najizraženiji problem među djecom ovog uzrasta je niski rast (devet procenata). Četiri procenta djece ovog uzrasta ozbiljno zaostaje u rastu, što ukazuje na hroničnu pothranjenost (uglavnom zbog izostan ka adekvat ne ishrane tokom dužeg perioda te povratne ili hronične bolesti). Najveći procenat djece ovog uzrasta koja zaostaju u rastu je prisutan među djecom mlađom od šest mjeseci. z Prevalenca zaostajanja težine u odnosu na uzrast (mršavost) je niska te je prisutna kod dva procenta djece mlađe od pet godina, dok je skoro dvije trećine te djece ozbiljno mršavo. Mršavost ukazuje na mogući skoriji deficit u ishrani te ovaj pokazatelj može ispoljavati znatne sezonske varijacije. Najveći procenat mršave djece je prisutan među djecom mlađom od šest mjeseci. z Prevalenca pothranjenosti je, također, mala te iznosi dva procenta kod djece mlađe od pet godina u BiH, dok je polovina te djece ozbiljno pothranjena. Najveći procenat pothranjene djece je prisutan među djecom uzrasta od šest do 11 mjeseci. Dojenje i ishrana djece Dojenje u prvim godinama života štiti djecu od infekcija, obezbjeđuje idealan izvor hranjivih materija, ekonomično je i bezbjedno. Prema preporukama SZO i UNICEF-a, pravilnom ishranom dojenčadi mlađe od šest mjeseci se smatra isključivo dojenje, dok se za djecu u dobi od šest do 23 mjeseca smatra da su hranjena na odgovarajući način ako uz dojenje dobijaju dopunsku čvrstu, polučvrstu ili meku/kašastu hranu. z Manje od polovine najmlađih beba (42 procenta), rođenih u dvije godine koje su prethodile istraživanju, po prvi put je dojeno u roku od jednog sata nakon rođenja, dok je veći procenat (87 procenata) novorođenčadi započeo dojiti u roku od jednog dana nakon rođenja. z Jedna petina novorođenčadi je prije započetog dojenja dobila neku drugu hranu ili tečnost. z Oko 19 procenata djece mlađe od šest mjeseci u BiH je isključivo dojilo. Procenat djece u dobi od dva do tri mjeseca koja isključivo doje za polovinu je manji nego procenat novorođenčadi koja isključivo doje. Međutim, svako drugo dijete mlađe od sedam mjeseci je pretežno dojilo (46 procenata), dok svako osmo dijete još uvijek doji s godinu dana. z Približno jedna petina (18 procenata) djece mlađe od dvije godine je hranjena na odgovarajući način u skladu s uzra stom, što obuhvata isključivo dojenje do šestog mjeseca te dojenje uz dohranu od šestog mjeseca do druge godine života. Mala težina pri rođenju Mala porođajna težina (masa) djece (ispod 2.500 grama) sa sobom nosi čitav niz ozbiljnih zdravstvenih rizika za dijete i veoma je važno da se sva djeca izvagaju po rođenju. z Gotovo sva djeca rođena u periodu od dvije godine prije istraživanja su vagana nakon rođenja (98 procenata), pri čemu je tri procenta njih imalo težinu manju od 2.500 grama. Zdravlje djece Obuhvat imunizacijom Prema smjernicama UNICEF-a i SZO, do svog prvog rođendana dijete treba primiti BCG vakcinu (kako bi bilo zaštićeno od tuberkuloze), tri doze DTP vakcine (zaštita od difterije, hripavca/velikog kašlja i tetanusa), tri doze polio vakcine, tri doze vakcine protiv hepatitisa B te vakcinu protiv ospica (morbila). Cilj „Svijeta po mjeri djeteta“ je da se na nivou države u 90 procenata slučajeva osigura potpuni obuhvat imunizacijom djece mlađe od jedne godine, s najmanje 80 procenata pokrivenosti u svakoj teritorijalnoj jedinici. z Ukupno je 91 procenat djece mlađe od pet godina imalo dostupne vakcinacijske kartone ili zdravstvene knjižice za vrijeme istraživanja. z Do navršene godine dana života, 99 procenata djece je dobilo BCG vakcinu. z Prvu dozu vakcine protiv poliomijelitisa je primilo 95 procenata djece u dobi od 18 do 29 mjeseci. Obuhvat djece imunizacijom protiv poliomijelitisa opada sa sljedećim dozama vakcine (na 93 procenta djece za drugu i 85 procenata djece za treću dozu). Slično prethodnom, 95 procenata djece je primilo prvu dozu DTP vakcine do navršene godine dana života, a procenat opada na 86 procenata do treće doze. Prvu dozu vakcine protiv hepatitisa B, koja se daje po rođenju, primilo je 95 procenata djece. z Vakcina protiv ospica, rubeole i parotitisa (MRP) se u BiH dobija do navršenih 18 mjeseci života. Procenat djece koja su dobila MRP vakcinu je niži nego za ostale vakcine i iznosi 80. Kao rezultat toga, obuhvat djece u dobi od 18 do 29 mjeseci imunizacijom svim navedenim vakcinama je nešto manji i iznosi 68 procenata (procenat se odnosi na djecu ovog uzrasta koja su, za vrijeme dojenačkog perioda, primila BCG vakcinu, tri doze DTP vakcine i tri doze polio vakcine, kao i MRP vakcinu do navršenih 18 mjeseci života. Liječenje oralnom rehidracijom Cilj liječenja dijareje je da pomogne da se od 1990. do 2015. godine stopa smrtnosti djece mlađe od pet godina smanji za dvije trećine, dok „Svijet po mjeri djeteta“ poziva na smanjenje učestalosti dijareje za 25 procenata. z Ukupno šest procenata djece mlađe od pet godina je imalo dijareju tokom dvije sedmice koje su prethodile ovom istraživanju. z Oralne rehirdacijske soli (ORS), u obliku tečnosti iz ORS paketa ili fabrički pakovane tečnosti, dobilo je oko jedne trećine djece (36 procenata) ovog uzrasta koja su imala dijareju. Jedna četvrtina (25 procenata) djece je liječena lijekom protiv dijareje (pilule ili sirup), dok je oko četiri procenta djece liječeno antibioticima (pilule, sirup ili injekcije). Skoro jedna petina djece s dijarejom (19 procenata) liječena je narodnim lijekom/ljekovitim biljem. Kod 21 procenta djece nije primijenjen nijedan lijek niti drugi vid liječenja dijareje. z Skoro pola djece (45 procenata) je primilo više tečnosti nego obično tokom pojave dijareje, dok je šest procenata djece dato mnogo manje da pije. U 82 procenta slučajeva djeci s dijarejom je dato isto ili nešto manje da jedu, dok je u šest procenata slučajeva dato mnogo manje da jedu, a u pet procenata slučajeva ishrana je u potpunosti zaustavljena. z Dvije trećine djece (65 procenata) s dijarejom je dobilo ORS ili je pilo više tečnosti nego obično, dok je 55 procenata djece dobilo oralnu rehidracijsku terapiju (uz nastavljenu ishranu). xvi ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA xvii Njega i liječenje upale pluća antibioticima Cilj „Svijeta po mjeri djeteta“ je smanjenje smrtnosti uzrokovane akutnim respiratornim infekcijama za jednu trećinu. z Oko tri procenta djece mlađe od pet godina je imalo simptome upale pluća u periodu od dvije sedmice prije ovog istraživanja. Osamdeset sedam procenata njh je odvedeno odgovarajućem pružatelju usluga. Najviše djece sa sumnjom na upalu pluća je pregledano u javnom sektoru, od čega je skoro polovina njih (48 procenata) odvedeno u dom zdravlja i oko jedne četvrtine njih u bolnicu (24 procenta). Antibioticima je tokom dvije sedmice uoči istraživanja liječeno 76 procenata djece sa sumnjom na upalu pluća. z Jedna od sedam majki (15 procenata) prepoznaje dva opasna znaka upale pluća (ubrzano i otežano disanje). Najveći procenat majki, njih 88 procenata, navelo je povišenu temperaturu kao simptom zbog kojeg bi dijete odmah odvele u zdravstvenu ustanovu. Za razliku od toga, manje majki bi odvelo dijete u zdravstvenu ustanovu u slučaju da ono diše otežano (39 procenata) ili ubrzano (20 procenata). Upotreba čvrstog goriva Priprema hrane i grijanje na čvrsta goriva u domaćinstvu dovode do stvaranja visoke koncentracije dima u zatvorenom prostoru koji sadrži složenu mješavinu zagađivača opasnih po zdravlje. z Nešto više od dvije trećine (70 procenata) domaćinstava u BiH koristi čvrsta goriva za pripremanje hrane, od čega većina koristi – drva. Korištenje čvrstih goriva za kuhanje je predominantno u seoskim sredinama (83 procenta), ali nije rijetko ni i u gradskim sredinama, gdje dvije petine domaćinstava (43 procenta) koristi čvrsta goriva. Korištenje čvrstih goriva za kuhanje nije uobičajeno među najbogatijim domaćinstvima, što će reći da je korištenje istih direktno proporcionalno pogoršanju imovinskog stanja, ali i obrnuto proporcionalno nivou obrazovanja nositelja domaćinstva. z Više od polovine domaćinstava u BiH (59 procenata) ima posebnu prostoriju za kuhanje, od čega najmanje domaćinstava najsiromašnijeg imovinskog stanja. Voda i sanitacija Jedan od Milenijumskih razvojnih ciljeva je da se između 1990. i 2015. godine za jednu polovinu smanji broj ljudi koji nemaju održiv pristup higijenski ispravnoj vodi za piće i osnovnim sanitarnim uslovima. Korištenje poboljšanih izvora vode za piće Higijenski ispravna voda za piće je osnovni uslov dobrog zdravlja. Onečišćena voda za piće može biti značajan prenosnik mnogih bolesti. z Pristup poboljšanim izvorima vode za piće ima gotovo kompletno stanovništvo u BiH, što uključuje pristup vodi iz vodovoda (u stambenom objektu, dvorištu, na imanju, kod komšije, javna česma/hidrant.), bušenog bunara/ bušotine, zaštićenog bunara, zaštićenog izvora, kišnice i u određenim situacijama flaširanu vodu. z Od 89 procenata stanovništva koji imaju pristup vodi iz vodovoda, četiri procenta stanovništva ga ima izvan stambenog objekta. Pristup vodi iz vodovoda je nešto rjeđi u seoskim (86 procenata) u odnosu na gradske sredine (93 procenta) te među stanovništvom u najsiromašnijim domaćinstvima (71 procenat) u odnosu na stanovništvo u najbogatijim domaćinstvima (92 procenta). z Šest procenata stanovništva u BiH nema vodu za piće u stambenom objektu. Ovaj procenat raste s pogoršanjem imovinskog stanja. Među stanovništvom koje nema vodu u stambenom objektu, u skoro dvije trećine slučajeva, vodu donosi odrasla muška osoba (62 procenta) te u manjoj mjeri odrasla ženska osoba (32 procenta). U tri procenta slučajeva po vodu idu djeca mlađa od 15 godina. Korištenje poboljšane sanitacije Korištenje poboljšanih toaleta može smanjiti bolesti praćene dijarejom za više od trećinu te može značajno smanjiti druge negativne uticaje na zdravlje ljudi. z Poboljšanu sanitaciju za uklanjanje fekalija u domaćinstvima koristi 94 procenta stanovništva u BiH, pri čemu nešto više u gradskim (99 procenata), nego u seoskim sredinama (92 procenta). Od ovih domaćinstava, 92 procenta koristi toalet s vodokotlićem, pri čemu stanovnici u seoskim sredinama najviše koriste septičke jame (58 procenata), dok u gradskim sredinama stanovnici najčešće koriste toalete s vodokotlićem uvezanim na kanalizacioni sistem (83 procenta). z Poboljšane izvore vode za piće i poboljšanu sanitaciju koristi 94 procenta stanovništva u BiH, a procenat opada s pogoršanjem imovinskog stanja članova domaćinstva. z Kod 20 procenata djece mlađe od tri godine, fekalije su uklonjene na siguran način. Najčešće se to radi odlaganjem fekalija u smeće (79 procenata djece ovog uzrasta), što nije higijenski način uklanjanja. Pranje ruku Pranje ruku vodom i sapunom je najisplativija zdravstvena intervencija kada je riječ o smanjenju pojave dijareje i upale pluća kod djece mlađe od pet godina. z Većina domaćinstava u BiH ima određeno mjesto za pranje ruku (98 procenata). U 98 procenata slučajeva, kada su anketari vidjeli mjesto za pranje ruku, na tom mjestu su bili dostupni i voda i sapun. Iako nema velikih razlika prema osnovnim karakteristikama domaćinstava, procenat najsiromašnijih domaćinstava koja imaju vodu i sapun na mjestu za pranje ruku je za šest procentualnih poena manji od procenta najbogatijih domaćinstava koja imaju vodu i sapun na mjestu za pranje ruku. Reproduktivno zdravlje Fertilitet Ukupna stopa fertiliteta označava prosječan broj djece koju će žena imati do kraja reproduktivnog perioda života, ukoliko sadašnje stope fertiliteta ostanu iste. z Ukupna stopa fertiliteta iznosi 1,3 porođaja na jednu ženu u dobi od 15 do 49 godina. Stopa rađanja među adolesce n ticama (žene u dobi od 15 do 19 godina) iznosi osam promila za period od godinu dana prije istraživanja. Poznavanje metoda kontracepcije i korištenje kontracepcije Poznavanje dostupnih metoda kontracepcije je značajan faktor za primjenu odgovarajuće kontracepcije te, ujedno, omogućava i planiranje porodice. z Skoro sve žene u dobi od 15 do 49 godina poznaju barem jednu metodu kontracepcije (što uključuje moderne i tradicionalne metode). Žene u prosjeku znaju 9,4 različitih metoda kontracepcije. z Najpoznatija moderna metoda kontracepcije je muški kondom (98 procenata), dok je od tradicionalnih najpoznatija metoda – prekid snošaja (93 procenta). z Kontracepciju trenutno koristi 46 procenata žena koje su u braku ili u zajednici, pri čemu žene prednost daju tradi- cionalnim metodama (34 procenta u odnosu na 12 procenata). Najčešća metoda kontracepcije je prekinuti snošaj, koju koristi jedna trećina udatih žena. Nakon čega slijedi muški kondom, koju koristi šest procenata žena. Od ostalih metoda kontracepcije, četiri procenta žena koristi spiralu, četiri procenta prakticira periodičnu apstinenciju i dva procenta koristi pilulu. z Više od polovine žena u dobi od 15 do 49 godina u RS koristi bilo koju metodu kontracepcije (54 procenta), dok je taj procenat nešto manji u FBiH (43 procenta). Prevalenca korištenja kontracepcije je približna u gradskim i seoskim sredinama. Broj djece koje je žena rodila, kao i njeno obrazovanje, usko je povezano s prevalencom korištenja kontracepcije. Tako procenat žena koje koriste bilo koju metodu raste: od 37 procenata kod žena koje su rodile jedno dijete, na 53 procenta kod žena koje su rodile četvero ili više djece; kao i s 45 procenata među ženama s osnovnim obrazovanjem, na 55 procenata među ženama s višim ili visokim obrazovanjem. Prevalenca primjene modernih metoda kontracepcije raste proporcionalno napretku imovinskog stanja domaćinstva. Nezadovoljene potrebe Nezadovoljena potreba za kontracepcijom se odnosi na žene u reproduktivnoj dobi koje ne koriste nijednu metodu kontracepcije, ali koje žele napraviti vremenski razmak između trudnoća (ili koje žele potpuno prekinuti rađati). z Ukupna nezadovoljena potreba za kontracepcijom u BiH je niska i prisutna je kod devet procenata žena u dobi od 15 do 49 godina. Nezadovoljena potreba za kontracepcijom je veća među ženama u dobi od 20 do 24 godine (24 procenta) i među ženama u dobi od 25 do 29 godina (21 procenat). z Jedna od tri žene ima zadovoljenu potrebu za ograničenjem porođaja, dok jedna od devet žena ima zadovoljenu potrebu za vremenskim raspoređivanjem porođaja. xviii ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA xix Prenatalna zaštita Tokom perioda trudnoće ženama se mogu obezbijediti brojne intervencije koje mogu biti od vitalnog značaja za njihovo zdravlje, kao i za zdravlje njihovih beba. SZO preporučuje najmanje četiri prenatalna pregleda te specifični sadržaj pregleda trudnica: mjerenje krvnog pritiska, testiranje urina, testiranje krvi i mjerenje težine/visine. z Osamdeset sedam procenata žena u dobi od 15 do 49 godina u BiH, koje su rodile u periodu od dvije godine prije istraživanja, dobile su prenatalnu zaštitu od strane stručnog osoblja. U RS su skoro sve žene dobile prenatalnu zaštitu od strane stručnog osoblja, dok je u FBiH taj procenat manji i iznosi 82 procenta. Prenatalnu zaštitu su u najvećoj mjeri pružali doktori medicine (86 procenata). z Oko 84 procenta žena u dobi od 15 do 49 godina je imalo četiri ili više posjeta u okviru prenatalne zaštite. z Tri osnovna pregleda u okviru prenatalne zaštite (mjerenje krvnog pritiska, analiza mokraće i analiza krvi) su izvršena kod 85 procenata žena u dobi od 15 do 49 godina, a koje su rodile u periodu od dvije godine prije istraživanja. Pomoć pri porođaju i mjesto porođaja Tri četvrtine smrtnih slučajeva majki u svijetu dešava se tokom porođaja i netom nakon porođaja. Značajan cilj „Svijeta po mjeri djeteta“ jeste da je ženama, prilikom porođaja, osigurana pomoć stručnog osoblja. z Gotovo svi porođaji u periodu od dvije godine prije istraživanja su obavljeni uz pomoć stručnog osoblja, i to u javnim zdravstvenim ustanovama. z Jedna od sedam žena se porodila uz pomoć medicinske sestre/babice, a ostale su se porodile uz pomoć doktora medicine. z Jedna od sedam žena (14 procenata) se porodila carskim rezom. Procenat žena koje su se porodile carskim rezom je najviši među ženama u najbogatijim domaćinstvima (21). Razvoj djeteta Obrazovanje i učenje u ranom djetinjstvu Tokom prve tri do četiri godine života odvija se ubrzan razvoj mozga, tako da i učenje u tom periodu, uz odgovarajuću njegu od strane odraslih, predstavlja odlučujući faktor razvoja djeteta. Stoga je angažiranost odraslih u aktivnostima s djecom, prisutnost dječijih knjiga u kući i drugih preduslova neophodnih za pravilan rast i razvoj važni pokazatelji kvalitetne brige o djetetu u kući. z Kod većine djece mlađe od pet godina (95 procenata) odrasla osoba je bila angažirana u najmanje četiri aktivnosti koje promoviraju učenje i spremnost za školu, u periodu od tri dana prije istraživanja. Prosječan broj aktivnosti iznosio je šest, dok su očevi u prosjeku bili angažirani u tri aktivnosti. z Nešto više od polovine djece mlađe od pet godina (56 procenata) žive u domaćinstvima s najmanje tri knjige za djecu te dvije ili više vrsta igračaka (56 procenata). z Približno dva procenta djece, uzrasta mlađe od pet godina, je tokom sedmice koja je prethodila istraživanju ostavlje no pod neadekvatnim nadzorom, što uključuje djecu koja su ostavljena na čuvanje drugoj djeci mlađoj od deset godina ili ostavljena sama kod kuće. z Neku vrstu organiziranog programa obrazovanja u ranom djetinjstvu pohađa 13 procenata djece uzrasta od 36 do 59 mjeseci u BiH. U poređenju s gradskim sredinama, gdje svako peto dijete pohađa organizirani program obrazovanja u ranom djetinjstvu, u seoskim sredinama svako trinaesto dijete pohađa takvu vrstu obrazovanja. Djeca u najsiromašnijim domaćinstvima, kao i ona čije majke ili staratelji imaju osnovno obrazovanje, puno rjeđe pohađaju obrazovanje u ranom djetinjstvu. Indeks ranog rasta i razvoja Rani rast i razvoj djeteta se definira kao uređeni/sistematski i predvidljiv proces koji se odvija u kontinuitetu. Indeks ranog rasta i razvoja djeteta predstavlja procenat djece s očekivanim nivoom razvoja u najmanje tri od sljedećih četiri oblasti: pismenost i poznavanje brojeva, fizički razvoj, socijalni i emocionalni razvoj i učenje. z Očekivani nivo razvoja dostiglo je 96 procenata djece uzrasta od 36 do 59 mjeseci u BiH (96 procenata u FBiH i 98 procenata u RS). Ne postoje velike razlike prema spolu, tipu naselja i drugim osnovnim karakteristikama. z Nivo razvoja u domenu fizičkog, socijalnog i emocionalnog razvoja i učenja je veći od 90 procenata, dok je nivo razvoja u domenu pismenosti i poznavanja brojeva očekivano manji među djecom uzrasta od 36 do 59 mjeseci i iznosi 25 procenata. Pismenost i obrazovanje Pismenost među osobama dobi od 15 do 24 godine Pismenost mladih je značajan pokazatelj Milenijumskih razvojnih ciljeva. z Stopa pismenosti žena i muškaraca u dobi od 15 do 24 godine je veća od 99 procenata, a manja je samo među ženama sa završenom samo osnovnom školom (88 procenata). Spremnost za školu Spremnost djece za osnovnu školu može biti poboljšana kroz učestvovanje u programima obrazovanja u ranom djetinj stvu ili kroz predškolsko obrazovanje. z Jedno od šestero djece (16 procenata) u BiH koja trenutno pohađaju prvi razred osnovne škole je pohađalo predškolsku ustanovu u prethodnoj godini. Taj procenat je veći među djevojčicama (25 procenata), nego među dječacima (deset procenata), te među djecom koja žive u gradskim sredinama (25 procenata) u odnosu na djecu iz seoskih sredina (13 procenata). Pohađanje osnovne i srednje škole Univerzalan pristup osnovnom obrazovanju i postizanje osnovnog obrazovanja djece u cijelom svijetu jedan je od najvažnijih ciljeva Programa „Svijet po mjeri djeteta“ i Milenijumskih razvojnih ciljeva. z Od ukupnog broja djece koja su odgovarajućeg uzrasta za upis u osnovnu školu u BiH, prvi razred pohađa njih 83 procenta, pri čemu je 93 procenta djece odgovarajućeg uzrasta u RS, a 80 procenata u FBiH. Djeca odgovarajućeg uzrasta koja žive u gradskim sredinama u manjem procentu polaze u osnovnu školu (77 procenata), u odnosu na djecu u seoskim sredinama (86 procenata). Neto stopa završetka osnovne škole iznosi 92 procenta u BiH. z Skoro sva djeca osnovnoškolskog uzrasta u BiH pohađaju školu (98 procenata), pri čemu ih je 99 procenata u RS, a 97 procenata u FBiH. Većina djece koja su upisala prvi razred osnovne škole dospije do osmog razreda osnovne škole. z Od djece koja su prethodne godine pohađala posljednji razred osnovne škole, 97 procenata je u školskoj godini u kojoj se provodilo istraživanje pohađalo prvi razred srednje škole. z Oko 92 procenta djece uzrasta od 15 do 18 godina pohađa srednju školu u BiH, kako u FBiH, tako i u RS. Za djecu iz najsiromašnijih domaćinstava manje je vjerovatno da će pohađati srednju školu ili visoko obrazovanje (84 procenta), u odnosu na djecu iz najbogatijih domaćinstava. z Indeks rodnog pariteta u BiH je 0,99 za osnovnu školu i 1,02 za srednju školu. U FBiH indeks je 0,99 za osnovnu i 1,00 za srednju školu, a u RS 1,00 za osnovnu i 1,06 za srednju školu. Zaštita djeteta Discipliniranje djece „Svijet po mjeri djeteta“ navodi da djeca moraju biti zaštićena od svakog čina nasilja. Milenijumska deklaracija, također, poziva na zaštitu djece od zloupotrebe, izrabljivanja i nasilja. z Svako drugo dijete uzrasta od dvije do 14 godina u BiH bilo je izloženo nekom od oblika psihičkog ili fizičkog kažnjavanja od strane odrasle osobe u domaćinstvu u periodu od mjesec dana prije istraživanja (55 procenata). Psihičkom kažnjavanju kao metodi discipliniranja bilo je izloženo 42 procenta djece, dok je sličan procenat djece (40) bio izložen fizičkom kažnjavanju. Dalje, jedno od dvadesetero djece tog uzrasta je bilo izloženo teškoj fizičkoj kazni, dok je jedna trećina djece samo disciplinirana nenasilnim metodama. z Dječaci su u većoj mjeri bili izloženi bilo kojoj nasilnoj metodi discipliniranja, u odnosu na djevojčice (60 procenata u odnosu na 50 procenata). Djeca u domaćinstvima čiji je nositelj bez obrazovanja pet puta češće iskuse teško fizičko nasilje kao oblik discipliniranja, u odnosu na djecu u domaćinstvima čiji nositelj ima osnovno, srednje, više ili visoko obrazovanje. xx ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA xxi Rano stupanje u brak Pravo na „slobodan i potpuni“ pristanak na brak je priznato Univerzalnom deklaracijom o ljudskim pravima, u kojoj se navodi da pristanak ne može biti „slobodan i potpun“ kada jedna od strana nije dovoljno zrela da može donijeti promišljenu odluku o životnom partneru. Sklapanje braka s maloljetnicima predstavlja kršenje ljudskih prava, može ugroziti zdravlje djevojčica i rezultira društvenom izolacijom te dodatno pospješuje rodno utemeljenu prirodu siromaštva. z Pojava ranog stupanja u brak češća je među ženama, nego muškarcima. Udio žena i muškaraca u dobi od 15 do 49 godina koji su stupili u brak prije njihove petnaeste godine je veoma nizak (manje od jednog procenta). Međutim, udio se povećava na deset procenata kod žena u dobi od 20 do 49 godina života koje su stupile u brak prije njihove osamnaeste godine (dok kod muškaraca i dalje ostaje ispod jednog procenta). Praksa ranog stupanja u brak među ženama u dobi od 20 do 49 godina je češća u seoskim sredinama i među ženama s osnovnim obrazovanjem. z Manje od jednog procenta žena u dobi od 15 do 19 godina je bilo u braku ili zajednici u periodu istraživanja, dok kod muškaraca nije bilo takvih slučajeva. z Jedna od jedanaest žena u dobi od 20 do 24 godine u BiH je udata ili živi s partnerom koji je deset ili više godina stariji od nje, dok je najveći procenat žena ove dobi (48 procenata) trenutno udato za osobu koja je do pet godina starija od njih. Stavovi prema nasilju u porodici Pretpostavka je da su žene koje smatraju da muškarac ima pravo udariti ili tući svoju ženu u stvarnosti često zlostavljane od strane svojih muževa/partnera, a da muškarci koji misle isto u stvarnosti često zlostavljaju svoje žene ili partnerke. z Pet procenata žena i šest procenata muškaraca u BiH smatra da muž/partner ima pravo udariti ili tući svoju ženu/ partnerku zbog najmanje jednog od različitih razloga navedenih u istraživanju. z Žene i muškarci najčešće opravdavaju nasilno ponašanje muževa u slučaju kada žena zanemaruje djecu (četiri procenta žena i pet procenata muškaraca). Opravdavanje nasilja muža nad ženom je prisutnije među manje obrazovanim ženama i muškarcima te onima koji žive u siromašnijim domaćinstvima. HIV/AIDS i seksualno ponašanje koje povećava rizik od prenošenja HIV-a Poznavanje načina prenošenja HIV-a i zablude o HIV/AIDS-u Jedan od najvažnijih preduslova za smanjenje stepena infekcije HIV-om je poznavanje načina njegovog prenošenja i poznavanje strategija za prevenciju prenosa. Na specijalnoj sjednici Generalne skupštine Ujedinjenih nacija o HIV/ AIDS-u države su pozvane da unaprijede znanje i sposobnost mladih ljudi kako bi se zaštitili od HIV-a. z U BiH su skoro sve žene i muškarci u dobi od 15 do 49 godina čuli za HIV/AIDS (oko 99 procenata), pri čemu manji procenat žena (82 procenta) i muškaraca (88 procenata) zna oba glavna načina sprečavanja prenosa HIV-a (imati samo jednog vjernog i neinficiranog partnera i koristiti kondom prilikom svakog spolnog odnosa). Procenti za osobe u dobi od 15 do 24 su slični. z Manje od polovine žena (43 procenta) i muškaraca (45 procenata) u dobi od 15 do 49 godina je posjedovalo sveobuhvatno znanje o načinima prevencije i prenosa HIV-a, dok je znanje među osobama u dobi od 15 do 24 godine nešto veće (48 procenata za oba spola). z Četrdeset osam procenata žena i muškaraca u dobi od 15 do 49 godina odbacuje dvije najčešće zablude u vezi s HIV-om/AIDS-om, (da se HIV može prenijeti ujedom komarca i da se može prenijeti ako se dijeli hrana s osobom koja ima AIDS) i znaju da osoba koja izgleda zdravo može biti zaražena HIV-om. Među osobama u dobi od 15 do 24 godine procenat je nešto veći, i iznosi 54 procenta za žene i 52 procenta za muškarce. z U BiH 85 procenata žena i 75 procenata muškaraca u dobi od 15 do 49 godina zna da se HIV može prenijeti s majke na dijete. Jedna od osam žena i jedan od četiri muškarca ne zna nijedan od mogućih načina prenosa HIV-a s majke na dijete. Procenat žena i muškaraca s relevantnim znanjem po ovom pitanju raste s nivoom obrazovanja i imovinskim stanjem. Stavovi prema osobama koje žive s HIV-om/AIDS-om Pokazatelji o stavovima prema osobama koji žive s HIV-om/AIDS-om ukazuju na ozbiljnost problema stigmatizacije i diskriminacije u zajednici. z U BiH 15 procenata žena i 18 procenata muškaraca u dobi od 15 do 49 godina ispoljava pozitivan stav za sva četiri pokazatelja prema ljudima koji žive s HIV-om/AIDS-om. Pozitivan stav je češći među ženama koje žive u gradskim sredinama, dok kod muškaraca nije bilo razlika prema tipu naselja. I žene i muškarci s visokim obrazovanjem u većoj mjeri ispoljavaju pozitivan stav o ovom pitanju. z Najzastupljeniji pozitivni stavovi su izraženi prema članovima njihove porodice. Tako je više od 90 procenata žena i muškaraca iskazalo spremnost brinuti se o članu porodice koji živi sa HIV-om u vlastitom domaćinstvu, dok nešto manje od polovine žena (45 procenata) i muškaraca (49 procenata) ne bi krilo činjenicu da je član njihove porodice zaražen HIV-om. Poznavanje mjesta za testiranje na HIV, savjetovanje o HIV-u i testiranje tokom prenatalne zaštite Da bi zaštitili sebe i spriječili inficiranje drugih, važno je da pojedinci znaju svoj HIV status. Znanje o tome gdje se može izvršiti testiranje na HIV i korištenje usluga testiranja na HIV je presudan faktor pri donošenju odluke o traženju zdravstvene njege. z Nešto više muškaraca (71 procenat), nego žena (65 procenata), u dobi od 15 do 49 godina u BiH zna mjesto gdje se mogu testirati na HIV, ali, jednako kao i žene, veoma malo njih se ikada testiralo na HIV (tri procenta žena i pet procenata muškaraca). Nešto više spolno aktivnih žena (79 procenata) i muškaraca (78 procenata) u dobi od 15 do 24 godine zna mjesto gdje se mogu testirati na HIV, dok ih se testirao približno jednak procenat kao i kod ukupne populacije žena i muškaraca u dobi od 15 do 49 godina. Više osoba u dobi od 15 do 24 godine u RS (92 procenta žena i 88 procenata muškaraca) zna mjesto gdje se mogu testirati, u odnosu na FBiH (72 procenta žena i 73 procenta muškaraca). z Među ženama u dobi od 15 do 49 godina koje su rodile u periodu od dvije godine prije istraživanja, svega deset procenata je dobilo savjetovanje o HIV-u tokom prenatalne zaštite. Tokom prenatalnog perioda je u šest procenata slučajeva test na HIV ponuđen te su žene testirane i saopšteni su im rezultati testa. U RS je veći procenat žena ove populacije kojima je ponuđen test i koje su testirane tokom prenatalnog perioda i upoznate s rezultatom (12 proce- nata), u odnosu na FBiH (tri procenta). Seksualno ponašanje koje je u vezi s prenošenjem HIV-a U većini zemalja više od polovine novih HIV infekcija se javlja među osobama u dobi od 15 do 24 godine te je, shodno tome, promjena u ponašanju ove dobne grupe od naročitog značaja za smanjenje novih infekcija, a od posebne važnosti u tom pogledu je upotreba kondoma prilikom svakog spolnog odnosa. z Procenat žena i muškaraca u dobi od 15 do 24 godine koji su imali spolni odnos prije petnaeste godine je veoma nizak (manje od jednog procenta za žene i dva procenta za muškarce). z Spolni odnos s muškarcem koji je od njih stariji deset i više godina je tokom posljednjih 12 mjeseci imalo četiri procenta žena u dobi od 15 do 24 godine u BiH, dok je manje od jednog procenta muškaraca te dobi imalo spolne odnose sa ženom koja je od njih starija deset i više godina. z Spolne odnose s više partnera tokom posljednjih 12 mjeseci je imalo jedan procenat žena i sedam procenata muškaraca u dobi od 15 do 49 godina u BiH, pri čemu je nešto manje od dvije trećine ovih muškaraca navelo da je tokom posljednjeg spolnog odnosa koristilo kondom (61 procenat). z Pedeset tri procenta žena u dobi od 20 do 24 godine i 73 procenta muškaraca ove dobi navelo je da je imalo spolni odnos u posljednjih 12 mjeseci, dok je dva procenta žena i 17 procenata muškaraca ove dobi u posljednjih 12 mjeseci imalo spolne odnose s više partnera. Oko dvije trećine ovih muškaraca je navelo da je tokom posljednjeg spolnog odnosa koristilo kondom (66 procenata). z Sedam od deset žena i muškaraca u dobi od 15 do 24 godine u BiH je tokom posljednjeg spolnog odnosa s osobom koja im nije bračni drug/stalni partner koristilo kondom. xxii ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 1 Pristup masovnim medijima i korištenje informacijsko-komunikacijskih tehnologija MICS4 istraživanjem ispitana je izloženost žena i muškaraca u dobi od 15-49 godina novinama, radiju i televiziji, kao i korištenje računara i interneta među osobama u dobi od 15 do 24 godine. z Štampanim i elektronskim (TV i radio) medijima na sedmičnoj osnovi izloženo je 44 procenta žena i 56 procenata muškaraca u dobi od 15 do 49 godina, dok bilo kojem od ta tri medija najmanje jednom sedmično nije izloženo manje od jednog procenta žena i muškaraca. z Izloženost oba spola televiziji je gotovo univerzalna, dok izloženost štampanim medijima i kod žena i muškaraca u dobi od 15 do 49 godina raste s povećanjem nivoa obrazovanja i poboljšanjem imovinskog stanja te je veća među onima koji žive u gradskim naseljima. z Većina žena i muškaraca u dobi od 15 do 24 godine je koristilo računar tokom života (97 procenata), dok je nešto manje njih koristilo računar najmanje jednom sedmično u posljednjih mjesec dana (84 procenta žena i 87 procenata muškaraca). Kod oba spola je obrazac korištenja interneta sličan obrascu korištenja računara. Konzumiranje duhana i alkohola Brojna istraživanja su dokazala da konzumiranje duhanskih proizvoda značajno povećava rizik obolijevanja i smrti od kardiovaskularnih i respiratornih bolesti. Prekomjerno i dugoročno konzumiranje alkohola, također, može dovesti do kardiovaskularnih problema, kao i neuroloških poteškoća, bolesti jetre te društvenih problema. z Konzumiranje duhanskih proizvoda u BiH je učestalija među muškarcima, nego ženama: tako je dvije trećine muškaraca u dobi od 15 do 49 godina i nešto manje od polovine žena iste dobi izjavilo da su nekada, tokom života, koristili neki duhanski proizvod. z Dvadeset sedam procenata žena i 40 procenata muškaraca u BiH je izjavilo da je pušilo cigarete ili koristilo duhanske proizvode za pušenje, ili one koji nisu za pušenje, tokom jednog ili više dana u posljednjih mjesec dana. z Sedamdeset procenata muškaraca koji trenutno puše cigarete je u 24 sata prije istraživanja ispušilo više od 20 cigareta, dok je među ženama koje trenutno puše u istom periodu najviše njih ispušilo od deset do 19 cigareta (41 procenat). z Najmanje jedno alkoholno piće prije svoje petnaeste godine je konzumirao veći procenat muškaraca u dobi od 15 do 49 godina (osam procenata), u odnosu na žene (jedan procenat). Kod oba spola alkohol su prije svoje petnaeste godine najviše konzumirale osobe najmlađe dobi obuhvaćene istraživanjem (od 15 do 19 godina). z Najmanje jedno alkoholno piće je tokom jednog ili više dana u periodu od mjesec dana prije istraživanja konzumiralo više muškaraca (53 procenta), nego žena (18 procenata). Alkohol su najviše konzumirale žene u dobi od 20 do 24 godine (27 procenata). Konzumiranje alkohola među ženama raste uz poboljšanje imovinskog stanja i nivoa obrazovanja, dok su te razlike kod muškaraca u manjoj mjeri izražene. Subjektivno blagostanje Razumijevanje zadovoljstva mladih različitim oblastima ili aspektima njihovog života, kao i osjećaja sreće, može pomoći u dobijanju sveobuhvatne slike njihovih životnih uslova. z Više od polovine žena (54 procenta) i polovina muškaraca (50 procenata) u dobi od 15 do 24 godine su zadovoljni životom. Udio osoba oba spola koji su zadovoljni životom je veći među onima s višim ili visokim nivoom obrazovanja, u odnosu na one sa srednjim ili osnovnim obrazovanjem. z Za razliku od zadovoljstva životom, sreća je kratkotrajna emocija na koju utiču razni, svakodnevni faktori. Jednak procenat žena i muškaraca u dobi od 15 do 24 godine je izjavilo da je veoma sretno ili sretno (91 procenat). z Oko trećine žena i muškaraca u dobi od 15 do 24 godine u BiH smatra da im je život bolji u poređenju sa situacijom prije godinu dana i očekuju da će im se život poboljšati za godinu dana. Ovako smatra veći procenat osoba oba spola u dobi od 15 do 24 godine koji su trenutno u braku/zajednici ili su to bili (42 procenta žena i 64 procenta muškaraca), u odnosu na one koji nikada nisu bili u braku/zajednici (31 procenat žena i 35 procenata muškaraca). I Uvod Karakteristike istraživanja Ovaj Izvještaj predstavlja rezultate dobijene na osnovu pokazatelja za oblasti obuhvaćene MICS istraživanjem u BiH, koje provedeno u 2011. i 2012. godini od strane Federalnog ministarstva zdravstva, Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske i Zavoda za javno zdravstvo FBiH (kao implementirajuće institucije za FBiH pod pokroviteljstvom FMZ) te Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine, uz stručnu i finansijsku podršku UNICEF-a te finansijsku podršku UN Women,2 UNFPA i UNHCR-a. U Federaciji Bosne i Hercegovine, Republici Srpskoj i za Brčko distrikt BiH je primije njen istovjetan metodološki pristup te istovjetan pristup u terenskom radu, unosu, obradi i analizi podataka. Istraživanje pruža dragocjene informacije o stanju djece, žena i muškaraca u BiH, a velikim dijelom se temelji na potrebama za praćenjem napretka u postizanju ciljeva koji proizlaze iz aktuelnih međunarodnih sporazuma: Milenijumska deklaracija, koja je usvojena u septembru 2000. godine od strane 191 države-članice Ujedinjenih nacija te Akcioni plan pod nazivom „Svijet po mjeri djeteta“, koji je usvojen na Posebnoj sjednici Ujedinjenih nacija o djeci u maju 2002. godine od strane 189 zemalja-članica. Obaveze preuzete ovim dokumentima nadovezuju se na obećanja međunarodne zajednice data na Svjetskom samitu za djecu održanom 1990. godine. Potpisavši ove međunarodne sporazume, države su se obavezale da će poboljšati uslove života djece i da će pratiti napredak u postizanju tog cilja. UNICEF-u je u ostvarenju ovog zadatka dodijeljena uloga pružanja podrške. Obaveza preduzimanja akcije: domaće i međunarodne obaveze izvještavanja Države koje su potpisale Milenijumsku deklaraciju, deklaraciju „Svijet po mjeri djeteta“ kao i Akcioni plan, obavezuju se da će pratiti napredak u postizanju ciljeva koji su u njima sadržani: „Redovno ćemo na domaćem, a gdje je potrebno, i na regionalnom nivou pratiti i ocjenjivati napredak u ostvarivanju ciljeva zacrtanih ovim Akcionim planom na domaćem, regionalnom i globalnom nivou. Shodno tome, ojačat ćemo domaće statističke kapacitete za prikupljanje, analiziranje i raščlanjivanje podataka prema spolu, dobi i ostalim relevantnim faktorima koji mogu doprinijeti razlikama te ćemo podržati veliki broj raznovrsnih istraživanja fokusiranih na djecu. Povećat ćemo saradnju kako bismo podržali napore u pravcu izgradnje statističkih kapaciteta i izgradili kapacitete zajednice za praćenje, procjenu i planiranje.“ („Svijet po mjeri djeteta“, paragraf 60) „.Vršit ćemo periodične provjere napretka na svim domaćim nivoima u cilju efikasnijeg prevazilaženja prepreka i bržeg djelovanja.“ („Svijet po mjeri djeteta“, paragraf 61) Akcioni plan (paragraf 61) također poziva na posebnu uključenost UNICEF-a u pripremu periodičnih izvještaja o napretku: „. Od Dječijeg fonda Ujedinjenih nacija, kao vodeće svjetske agencije za djecu, se traži da, u bliskoj saradnji s vla dama, relevantnim fondovima, programima i specijalizovanim agencijama sistema Ujedinjenih nacija i svim ostalim relevantnim akterima (prema potrebi), nastavi raditi na pripremi i distribuciji informacija o napretku ostvarenom u implementaciji Deklaracije i Akcionog plana.“ Slično tome, i Milenijumska deklaracija (paragraf 31) poziva na periodično izvještavanje o napretku: „. Zahtijevamo od Generalne skupštine da vrši redovan pregled napretka u implementaciji odredbi ove Deklaracije, a od Generalnog sekretara tražimo da objavljuje periodične izvještaje koje bi razmatrala Generalna skupština i koji bi služili kao osnova za buduće aktivnosti.“ 2 Organizacija UN Women podržala je pripremu glavnog okvira uzorka za MICS4. 2 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 3 Rezultati MICS4 istraživanja su od posebne važnosti za procjenu stanja na putu ka ispunjavanju ciljeva Milenijumske deklaracije postavljenih za 2015. godinu i Akcionog plana „Svijet po mjeri djeteta“ te u tu svrhu dopunjavaju dostupne administrativne podatke i zvanične statistike. MICS4 istraživanje, također, predstavlja važan izvor podataka za praćenje provođenja Konvencije o pravima djeteta, Konvencije o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena i Gender akcionog plana Bosne i Hercegovine te drugih obaveza koje proizlaze iz procesa evropskih integracija i principa o ljudskim pravima iz Ustava Bosne i Hercegovine, Ustava Fede racije Bosne i Hercegovine i Ustava Republike Srpske. Krajem 2011. i početkom 2012. godine Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice BiH, u saradnji s Agencijom za statistiku BiH,  provelo je MICS4 istraživanje o romskoj populaciji u BiH. Za istraživanje romske populacije primijenjena je istovjetna metodologija kao i za istraživanje ukupnog stanovništva te su korišteni slični anketni instrumenti. Rezultati ovog istraživanja bit će dostupni u posebnom izvještaju za MICS4 o romskoj populaciji. U ovom Izvještaju su predstavljeni pokazatelji i rezultati prema oblastima obuhvaćenim MICS4 istraživanjem. Ciljevi istraživanja Istraživanje višestrukih pokazatelja za BiH u 2011.–2012. godini kao osnovne ciljeve ima: z obezbijediti osnovne podatke za procjenu stanja djece, žena i muškaraca u BiH, z obezbijediti podatke neophodne za praćenje napretka u ostvarivanju ciljeva zacrtanih u Milenijumskoj deklaraciji te drugih ciljeva oko kojih je postignuta međunarodna saglasnost, koji bi služili kao osnova za buduće djelovanje, z doprinijeti unapređenju sistema praćenja u BiH i stručnog znanja u izradi, implementaciji i analizi takvih sistema, z obezbijediti podatke o stanju djece, žena i muškaraca, uključujući identifikaciju ranjivih grupa i razlika u uslovima života, kako bi se obezbijedili podaci za razvoj politika i intervencija u oblasti zdravstvene i socijalne zaštite te smanjenja siromaštva. II Uzorak i metodologija istraživanja Dizajn uzorka Uzorak za MICS4 istraživanje u BiH je dizajniran tako da obezbijedi procjenu velikog broja pokazatelja o stanju djece, žena i muškaraca na nivou BiH, FBiH i RS (glavne geografske domene uzorkovanja) i za gradske i seoske sredine.3 Službena procjena broja stanovnika u BiH je 3,8 miliona stanovnika, koji žive u oko milion domaćinstava4. FBiH pokriva oko 51 procenat teritorije BiH i obuhvata oko 62 procenta stanovništva. RS pokriva oko 49 procenata teritorija i obuhvata oko 36 procenata stanovništva, a BD pokriva manje od jednog procenta teritorija i oko dva procenta stanovništva. Posljednji popis stanovništva u BiH proveden je 1991. godine. Stoga se reprezentativni uzorci za društvene ankete biraju primjenom metode pripreme Glavnog (master) uzorka. Za izbor glavnog okvira uzorka MICS4 za BiH korišten je Glavni uzorak za BiH iz 2009. godine, koji je djelomično ažuriran za tu svrhu od strane BHAS-a, FZS-a i RZS RS-a u decembru 2010. godine.5 Klasterski uzorak je izabran u dvije etape. Primarne jedinice uzorkovanja su bili popisni krugovi (PK-i) iz popisa 1991. godine. PK-i su stratificirani prema trima administrativnim jedinicama u BiH (FBiH, RS i BD), a potom je izabran uzorak s 500 PK-a kojeg je bilo neophodno ažurirati za potrebe MICS4 BiH.6 Niska stopa rođenja, tipična za region i susjedne zemlje, kao i mala veličina domaćinstava u BiH su osnovni izazovi koji podrazumijevaju potrebu za stratifikacijom uzorka u BiH. Iskustva iz prethodnih ciklusa MICS-a ukazuju da postoji potreba da se prezastupi stanovništvo RS i BD. Tokom procesa odabira primijenjena je viša stopa uzorkovanja PK-a za RS i BD. Nakon ažuriranja glavnog okvira uzorka, uočeno je da postoji velika varijabilnost u broju domaćinstava po PK-u.7 Uzorak domaćinstava za MICS4 je izabran s liste koja se sastojala od 22.619 domaćinstava8 popisanih u ukupno 484 PK-a9 u BiH u kojima je ažuriranje uspješno provedeno. Da bi se poboljšala učinkovitost uzorka za procjenu pokazatelja koji se odnose na djecu mlađu od pet godina i osobe u dobi od pet do 24 godine, lista domaćinstava je podijeljena u tri stratuma druge etape.10 domaćinstva s djecom mlađom od pet godina (tip 1), domaćinstva s članovima u dobi od pet do 24 godine (tip 2) i sva ostala domaćinstva bez članova u dobi do 24 godine (tip 3). Prvo su izabrana sva domaćinstva s djecom mlađom od pet godina, potom su sa preostale liste domaćinstava izabrana sva domaćinstva sa članovima u dobi od pet do 24 godine. Lista domaćinstava u svakom stratumu druge etape je kombinirana kroz sve uzorkovane PK-e, poredana prema FBiH/RS/BD, kantonima u FBiH, opštinama i gradskim/seoskim sredinama (kako bi se obezbijedila implicitna stratifikacija). Uzorkovana domaćinstva u svakom stratumu druge etape su izabrana sistematski s jednakom vjerovatnoćom iz kombinirane liste. Na ovaj način izabrano je ukupno 6.800 domaćinstava u 474 PK-a na nivou BiH:11 2.441 domaćinstvo s djecom mlađom od pet godina, 1.788 domaćinstava s članovima u dobi od pet do 24 godine i 2.571 domaćinstvo bez članova u dobi do 24 godine. Prilikom implementacije procedure izbora uzorka nije izabrano deset PK-a koja su imala samo jedno domaćinstvo. Tokom terenskog rada u uzorkovanim domaćinstvima pronađeno je dodatnih 38 domaćinstava,12 čineći krajnji uzorak od 6.838 domaćinstava. Uzorak je stratificiran prema tipu domaćinstva i nije samoponderirajući. U izvještaju za BiH korišteni su ponderi. Detaljniji opis dizajna uzorka priložen je u Dodatku A. 3 Zbog budžetskih ograničenja, BD je zastupljen na isti način kao i opštine u BiH. 4 Procjena Agencije za statistiku BiH od 30.06.2011. godine. 5 Deset mjeseci prije provedbe terenskog rada MICS4. 6 Ažuriranje je provedeno u 490 PK-a, budući da je deset popisnih krugova bilo nedostupno zbog poplava (pet u FBiH i pet u RS). Dodatnih šest popisnih krugova je isključeno zbog loše kvalitete popisivanja (tri u FBiH i tri u RS). 7 Zbog velike varijabilnosti u broju popisanih domaćinstava u uzorkovanim PK-ima, broj domaćinstava odabranih u PK-ima u svim stratumima druge etape varira u velikoj mjeri kao rezultat procedura uzorkovanja. Nasuprot tome, strategija uzorkovanja smanjuje varijabilnost pondera uzorkovanih domaćinstava u svakom od kombiniranih stratuma prve i druge etape. 8 13.394 domaćinstva u FBiH, 8.155 u RS i 1.070 u BD. Šest domaćinstava je isključeno iz okvira uzorka za MICS4 iz 2010. godine (kojeg su prvobitno činila 22.625 domaćinstava), budući da su nedostajali podaci o dobi za sve članove tih domaćinstava. 9 255 PK-a u FBiH, 204 u RS i 25 u BD. 10 PK-i nisu odabrani s vjerovatnoćom jednakom veličini zbog zastarjelosti podataka iz Popisa i promjenama u veličini PK-a od perioda provedbe Popisa. 11 251 PK-a u FBiH, 198 u RS i 25 u BD. 12 Više domaćinstava je pronađeno u istoj stambenoj jedinici. 4 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 5 Upitnici U istraživanju su korištena četiri standardna MICS upitnika: 1) upitnik za domaćinstvo, koji je korišten za prikupljanje podataka o svim de jure članovima13 domaćinstva, o domaćinstvu i o stambenoj jedinici, 2) upitnik za žene, koji se popunjava u svakom domaćinstvu sa svim ženama u dobi od 15 do 49 godina, uključujući 49. godinu, 3) upitnik za muškarce, koji se popunjava u svakom domaćinstvu sa svim muškarcima u dobi od 15 do 49 godina, uključujući 49. godinu, 4) upitnik za djecu do pet godina života, koji se popunjava s majkama ili starateljima sve djece mlađe od pet godina koja žive u domaćinstvu. U istraživanju su dodatno korištena dva upitnika, specifična za BiH, koja nisu sastavni dio standardnih anketnih instrumenata za MICS4: 1) Obrazac za procjenu konzumiranja opojnih sredstava (upitnik za samopopunjavanje za žene i muškarce u dobi od 15 do 49 godina) i 2) Upitnik o boravišnom statusu (rađen s osobom koja je odgovarala na Upitnik za domaćinstvo ili drugom odraslom osobom). Podaci prikupljeni ovim upitnicima nisu predstavljeni u ovom Izvještaju i bit će analizirani odvojeno. Upitnik za domaćinstvo uključio je sljedeće module: z obrazac za popisivanje članova domaćinstva z obrazovanje z voda i sanitacija z karakteristike domaćinstva z discipliniranje djece z pranje ruku Upitnik za žene se popunjavao sa svim ženama s navršenih 15, do navršenih 49 godina, koje žive u domaćinstvu, a uključio je sljedeće module: z podaci za ženu z pristup masovnim medijima i korištenje informacijsko-komunikacijskih tehnologija z smrtnost djece14 z da li je posljednji porod bio željeni z zdravlje majki i novorođenčeta z simptomi bolesti z kontracepcija15 z nezadovoljene potrebe z stavovi prema nasilju u porodici z brak/zajednica z seksualno ponašanje z HIV/AIDS z pušenje i konzumiranje alkohola z zadovoljstvo životom z zdravstvena zaštita16 13 Osobe koje stalno borave u domaćinstvu. 14 Samo pitanja o ukupnom broju živorođene djece i datumu posljednjeg porođaja te pitanja koja nisu standardni dio MICS programa, a koja se odnose na izgubljene trudnoće. 15 U okviru ovog modula, dodano je pitanje koje nije standardni dio MICS programa, a koje se odnosi na poznavanje metoda kontracepcije. 16 Dodatni modul koji nije dio standardnog MICS programa i koji se koristio samo u okviru istraživanja o romskoj populaciji. Upitnik za muškarce se popunjavao sa svim muškarcima s navršenih 15, do navršenih 49 godina, koji žive u domaćinstvu, a uključio je sljedeće module: z podaci za muškarca z pristup masovnim medijima i korištenje informacijsko-komunikacijskih tehnologija z stavovi prema nasilju u porodici z brak/zajednica z seksualno ponašanje z HIV/AIDS z pušenje i konzumiranje alkohola z zadovoljstvo životom z zdravstvena zaštita17 Upitnik za djecu mlađu od pet godina18 se popunjavao s majkama ili starateljima djece tog uzrasta koja žive u domaćinstvu. Razgovor je obično vođen s majkama djece mlađe od pet godina; u slučajevima kada majka nije navedena na spisku članova domaćinstva, identificiran je i anketiran primarni staratelj djeteta. Upitnik je uključivao sljedeće module: z dob djeteta z rani rast i razvoj z dojenje z njega tokom bolesti z imunizacija z antropometrijski podaci Upitnici se temelje na modelu upitnika MICS4.19 Standardne engleske verzije MICS4 upitnika su prevedene na lokalne jezike u BiH. Testiranje upitnika obavljeno je u FBiH i RS tokom septembra 2011. godine (na području grada Banja Luka i Kantona Sarajevo). Planom je predviđeno anketiranje u 48 domaćinstava u FBiH i 24 domaćinstva u RS, koja su dobijena slučajnim izborom iz glavnog okvira uzorka (od toga 50 procenata gradskih i seoskih domaćinstava). Na osnovu rezultata navedenih testiranja, izvršene su izmjene u formulaciji teksta i prevodu upitnika. Primjeri upitnika korištenih u MICS4 za BiH, priloženi su u Dodatku F ovog Izvještaja. Paralelno s provedbom MICS4 istraživanja na uzorku za ukupno stanovništvo, na kojem su radili FMZ, MZSZ RS, ZZJZ FBiH te BHAS, Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice BiH, u saradnji s BHAS-om, provelo je istraživanje na uzorku romske populacije u BiH. Za istraživanje romske populacije primijenjena je istovjetna metodologija kao i za istraživanje ukupnog stanovništva te su korišteni slični anketni instrumenti. Dodatak F ovog Izvještaja sadržava anketne instrumente za oba istraživanja (osim Upitnika o posjedovanju dokumenata – dodatni obrazac koji nije sastavni dio standardnih MICS programa). Rezultati ovog istraživanja bit će dostupni u posebnom izvještaju za MICS4 o romskoj populaciji. Obuka i terenski rad Obuka za terenski rad je trajala 12 dana20 tokom oktobra 2011. godine za timove koji su pokrivali FBiH, i novembra 2011. godine za timove koji su pokrivali RS i BD. Obuka je uključivala predavanja o tehnikama anketiranja i o sadržaju upitnika, kao i praktični rad kako bi se stekla rutina u postavljanju pitanja. Pri kraju obuke, polaznici su proveli dvodnevno pilot-anketiranje u gradskim i seoskim naseljima na području grada Banja Luka i Kantona Sarajevo. Rad na terenu vršilo je osam timova u FBiH i četiri tima u RS.21 Timovi su se većinom sastojali od tri anketara (dvije žene i jedan muškarac), jednog kontrolora, mjerača i supervizora. U FBiH je u nekim kantonima veličina timova zavisila od broja domaćinstava koje je trebalo anketirati na terenu. Rad na terenu u FBiH je počeo u novembru 2011. godine i završio u februaru 2012., a u RS je počeo u novembru 2011. godine i završio u martu 2012. godine. 17 Dodatni modul koji nije dio standardnog MICS programa i koji se koristio samo u okviru istraživanja o romskoj populaciji. 18 Termin „djeca mlađa od 5“ i dobne granice za djecu uzrasta „0–4 godine“ i „0–59 mjeseci“, prikazane u tabelama, u ovom Izvještaju koriste se u istom značenju. 19 Standardni MICS4 upitnici se mogu naći na www.childininfo.org/mics4_questionnaire.html. 20 U okviru dvanaestodnevne obuke, kao vježba provedena je dvodnevna pilot-anketa. 21 Jedan tim iz RS je bio zadužen za provođenje terenskog rada u BD. 6 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 7 Obrada podataka Unos i obrada podataka su vršeni odvojeno za FBiH, za RS i za BD. Podaci su uneseni uz pomoć CSPro softvera. Uneseni su na ukupno 11 mikroračunara od strane osam operatera za unos podataka u FBiH i šest osoba u RS, a proces su nadzirali supervizori za unos podataka. U FBiH je unos podataka počeo četiri sedmice nakon početka prikupljanja podataka (decembar 2011. godine) i završen je u aprilu 2012. godine. U RS je unos podataka za RS i BD počeo sedmicu dana nakon početka prikupljanja podataka (decembar 2011. godine) i završen je u maju 2012. godine. Podaci su analizirani uz pomoć softverskog programa SPSS (Statistički paket za društvene znanosti), verzija 18, te su u tu svrhu korišteni predlošci programskog koda i tabela koje je razvio UNICEF. Kako bi se osigurala kontrola kvalitete, svi upitnici su uneseni dva puta i izvršene su interne provjere konzistentnosti podataka. Tokom cijelog istraživanja korištene su procedure i standardni programi koji su razvijeni u okviru globalnog projekta MICS4 i prilagođeni upit- nicima za BiH. Priprema Izvještaja Ustav Bosne i Hercegovine, koji je integralni dio Dejtonskog mirovnog sporazuma (Aneks 4), definira administrativnu strukturu BiH, kao državu koju čine dva entiteta, Federacija BiH i Republika Srpska, te treća administrativna jedinica, Brčko distrikt BiH. Federacija BiH, Republika Srpska i Brčko distrikt BiH imaju svoje vlasti i sve nadležnosti i odgovorno sti koje Ustavom Bosne i Hercegovine nisu date u nadležnost institucija Bosne i Hercegovine. To uključuje zakonodavne i izvršne nadležnosti nad zdravstvenom i socijalnom zaštitom, koje su u Federaciji BiH dodatno prenesene na deset federalnih jedinica (kantona). Proces pripreme Izvještaja u BiH uključivao je pripremu izvještaja za RS, za FBiH i za BiH. Zbog administrativne strukture zemlje i nadležnosti BiH, FBiH i RS nad strategijama usmjerenim ka blagostanju i razvoju djece, podaci i analize sadržani u Izvještaju MICS4 predstavljeni su na takav način da odražavaju podatke za BiH, FBiH i RS. Zbog relativno male veličine uzorka u BD u ovom Izvještaju nije bilo moguće predstaviti validne podatke za sve pokazatelje koji se odnose na BD. Podaci za BD prikazani su u tabelama u ovom Izvještaju gdje god je to moguće. Upute za čitanje tabela Sljedeći podaci, prikupljeni u istraživanju, nisu prikazani u tabelama u ovom Izvještaju: z podaci izračunati na osnovu malog broja slučajeva (manje od 25 neponderisanih slučajeva) za kategoriju „bez obrazovanja“, kada se ista ne odnosi na obrazovanje nositelja domaćinstva – osim u tabelama HH.4, HH.4M i HH.5 (podaci za kategoriju „bez obrazovanja“ koji se odnose na nositelja domaćinstva prikazani su u tabelama), z podaci disagregirani prema maternjem jeziku nositelja domaćinstva, z podaci iz oblasti koje nisu dio standardnog globalnog MICS okvira, osim podataka o poznavanju metoda kontracepcije (oblasti koje su specifične za MICS4 BiH, a za koje podaci nisu prikazani u Izvještaju su: konzumiranje opojnih sredstava, boravišni status, izgubljene trudnoće i zdravstvena zaštita). Napomena: z (M) — slovo M nakon oznake tabele/grafikona označava da se podaci odnose na mušku populaciju z (*) — zvjezdica u tabelama predstavlja procenat ili proporciju koja nije prikazana zato što je izračunata na osnovu manje od 25 neponderisanih slučajeva z (broj) — vrijednosti u zagradama predstavljaju procente ili proporcije izračunate na osnovu 25–49 neponderisanih slučajeva te označavaju da takve vrijednosti nije moguće tumačiti sa sigurnošću z U okviru dobnih grupa predstavljenih u Izvještaju, obuhvaćene su i osobe koje su navršile dob predstavljenu gornjom granicom. Tako, na primjer, ispitanici/ce u dobi od 15 do 49 godina uključuju i one s navršenih 49 godina, a djeca uzrasta od 20 do 23 mjeseca uključuju onu sa navršena 23 mjeseca. III Obuhvat uzorka i karakteristike domaćinstava i ispitanika Obuhvat uzorka Od 6.838 domaćinstava u uzorku, 6.334 je bilo dostupno u trenutku posjete. Od ovog broja je uspješno anketirano 5.778 domaćinstava, što čini stopu odgovora od 91 procenat. U anketiranim domaćinstvima je identificirano 4.645 žena u dobi od 15 do 49 godina, među kojima je uspješno anketirano 4.446, sa stopom odgovora od 96 procenata. Osim toga, u upitniku za domaćinstvo je među članovima domaćinstva evidentirano 4.718 muškaraca u dobi od 15 do 49 godina. Popunjeno je 4.353 upitnika za podobne muškarce, što odgovara stopi odgovora od 92 procenta u anketiranim domaćinstvima. Među članovima domaćinstava je upisano 2.332 djece mlađe od pet godina. Upitnici su popunjeni za 2.297 djece, što odgovara stopi odgovora od 99 procenata u anketiranim domaćinstvima. Ukupne stope odgovora na intervjue za žene, muškarce i djecu iznosile su 87 procenata, 84 procenta i 90 procenata (Tabela HH.1). U FBiH je od 4.107 uzorkovanih domaćinstava uspješno anketirano 3.618 domaćinstava, što odražava stopu odgovora od 93 procenta. U anketiranim domaćinstvima identificirano je 3.152 žene i 3.133 muškaraca u dobi od 15 do 49 godina. Među njima je anketirano 3.067 žena, uz stopu odgovora od 97 procenata, i 2.960 muškaraca, uz stopu odgovora od 95 procenata. Od 1.531 podobnog djeteta u FBiH, upitnici su popunjeni za 1.518 djece, što odgovara stopi odgovora od 99 procenata. U RS je od 2.408 uzorkovanih domaćinstava uspješno anketirano 1.945 domaćinstava, što odražava stopu odgovora od 90 procenata. U anketiranim domaćinstvima identificirano je 1.360 žena i 1.435 muškaraca u dobi od 15 do 49 godina. Među njima su anketirane 1.252 žene, uz stopu odgovora od 92 procenta, i 1.258 muškaraca, uz stopu odgovora od 88 procenata. Od 725 podobne djece u RS, upitnici su popunjeni za njih 704, što odgovara stopi odgovora od 97 procenata. Tabela HH.1: Rezultati anketiranja za domaćinstva, žene, muškarce i djecu mlađu od pet godina Broj domaćinstava, žena, muškaraca i djece mlađe od pet godina prema rezultatu anketiranja domaćinstava, žena, muškaraca i djece mlađe od pet godina i stope odziva za domaćinstva, žene, muškarce i djecu mlađu od pet godina, BiH, 2011.–2012. Tip naselja Administrativne jedinice Ukupno Gradsko Seosko FBiH RS BD Domaćinstva Uzorkovana domaćinstva 2.708 4.130 4.107 2.408 323 6.838 Pronađena (nastanjena) domaćinstva 2.451 3.883 3.895 2.157 282 6.334 Anketirana domaćinstva 2.156 3.622 3.618 1.945 215 5.778 Stopa odziva domaćinstava 88,0 93,3 92,9 90,2 76,2 91,2 Žene Podobne žene 1.649 2.996 3.152 1.360 133 4.645 Anketirane žene 1.576 2.870 3.067 1.252 127 4.446 Stopa odziva žena 95,6 95,8 97,3 92,1 95,5 95,7 Ukupna stopa odziva žena 84,1 89,4 90,4 83,0 72,8 87,3 Muškarci Podobni muškarci 1.619 3.099 3.133 1.435 150 4.718 Anketirani muškarci 1.489 2.864 2.960 1.258 135 4.353 Stopa odziva muškaraca 92,0 92,4 94,5 87,7 90,0 92,3 Ukupna stopa odziva muškaraca 80,9 86,2 87,8 79,0 68,6 84,2 Djeca mlađa od pet godina Podobna djeca 812 1.520 1.531 725 76 2.332 Anketirana majka/staratelj 802 1.495 1.518 704 75 2.297 Stopa odziva djece 98,8 98,4 99,2 97,1 98,7 98,5 Ukupna stopa odziva djece 86,9 91,7 92,1 87,6 75,2 89,9 8 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 9 Kao što je i očekivano, razlike u stopama odgovora karakteriziraju niže stope u gradskim u odnosu na seoska područja (88 procenata u odnosu na 93 procenta) te niže stope za muškarce u odnosu na žene i djecu u FBiH, RS i BD, kao i oba tipa naselja. Stopa odgovora za domaćinstva u BD (76 procenata) je dodatno smanjenja u odnosu na FBiH i RS, zbog nemogućnosti anketiranja u dva klastera (iz sigurnosnih razloga). Karakteristike domaćinstava Ponderisana dobna i spolna raspodjela anketiranog stanovništva prikazana je u tabeli HH.2. Raspodjela je, također, korištena za pripremu piramide stanovništva koja je prikazana u grafikonu HH.1. U 5.778 uspješno anketiranih domaćinstava u ovom istraživanju, popisano je 20.221 član domaćinstva, od čega približno jednak broj muškaraca (10.036) i žena (10.185). Tabela HH.2: Raspodjela članova domaćinstava prema dobi i spolu Procentualna raspodjela članova domaćinstava prema petogodišnjim dobnim grupama i dobnim grupama izdržavanih članova porodice i broj djece mlađe od 18 godina, prema spolu, BiH, 2011.–2012. Muškarci Žene Ukupno Broj Procenat Broj Procenat Broj Procenat Dob (u godinama) 0-4 437 4,4 454 4,5 891 4,4 5-9 706 7,0 546 5,4 1.252 6,2 10-14 871 8,7 794 7,8 1.665 8,2 15-19 817 8,1 763 7,5 1.580 7,8 20-24 895 8,9 824 8,1 1.719 8,5 25-29 644 6,4 593 5,8 1.237 6,1 30-34 559 5,6 662 6,5 1.222 6,0 35-39 710 7,1 734 7,2 1.443 7,1 40-44 740 7,4 802 7,9 1.542 7,6 45-49 856 8,5 847 8,3 1.703 8,4 50-54 814 8,1 744 7,3 1.558 7,7 55-59 637 6,3 609 6,0 1.246 6,2 60-64 427 4,3 460 4,5 887 4,4 65-69 236 2,4 376 3,7 613 3,0 70-74 323 3,2 436 4,3 759 3,8 75-79 237 2,4 325 3,2 562 2,8 80-84 91 0,9 142 1,4 233 1,2 85+ 31 0,3 68 0,7 99 0,5 Nedostaje/ne zna 4 0,0 5 0,1 9 0,0 Dobne grupe izdržavanih članova porodice (u godinama) 0-14 2.014 20,1 1.794 17,6 3.809 18,8 15-64 7.099 70,7 7.038 69,1 14.138 69,9 65+ 918 9,1 1.347 13,2 2.265 11,2 Nedostaje/ne zna 4 0,0 5 0,1 9 0,0 Populacija djece i odraslih Djeca mlađa od 18 godina 2.522 25,1 2.333 22,9 4.855 24,0 Odrasli 18+ 7.510 74,8 7.847 77,0 15.357 75,9 Nedostaje/ne zna 4 0,0 5 0,1 9 0,0 Ukupno 10.036 100,0 10.185 100,0 20.221 100,0 Raspodjela anketiranog stanovništva prema dobi i spolu u MICS4 ne odstupa u velikoj mjeri od procjena statističkih institucija u BiH i odražava veoma sličnu raspodjela dobijenu iz drugih anketnih istraživanja domaćinstava22 i iz MICS3. Učešće djece mlađe od 15 godina u ukupnom stanovništvu je skoro dvostruko veće od učešća stanovništva u dobi od 65 i više godina (19 procenata u odnosu na 11 procenata), što ukazuje na relativno mlado stanovništvo. Međutim, srednje vrijednosti broja članova po domaćinstvu i nisko učešće djece mlađe od pet godina potvrđuje trenutne i relativno nega- tivne populacione trendove. Podjela stanovništva prema spolu ne ukazuje na velike razlike, ali je važno napomenuti da je kod stanovništva u dobi od pet do 29 godina i 45 do 59 godina veće učešće muške u odnosu na žensku populaciju. 22 Anketa o potrošnji domaćinstava u BiH za 2007. godinu: konačni rezultati, BHAS, FZS, RZS RS, Banja Luka/Sarajevo, 2008. U FBiH je u 3.618 anketiranih domaćinstava identificirano 13.373 člana. Od ovog broja, 6.737 su bili ženskog, a 6.636 muškog spola. Raspodjela anketiranog stanovništva pokazuje da je istraživanje obuhvatilo 19 procenata djece mlađe od 15 godina (od čega je pet procenata djece mlađe od pet godina), 72 procenta osoba u dobi od 15 do 64 godine i devet procenata osoba od 65 i više godina. Procenat djece mlađe od 18 godina iznosio je 25 procenata. Ova raspodjela ne odstupa u velikoj mjeri od procjene Federalnog zavoda za statistiku, dobijene na osnovu posljednjih anketnih istraživanja. U RS je u 2.157 uspješno anketiranih domaćinstava identificirano 6.524 člana. Od ovog broja 3.299 su bili ženskog, a 3.225 muškog spola. Raspodjela anketiranog stanovništva pokazuje da je istraživanje obuhvatilo 18 procenata djece mlađe od 15 godina (od čega je četiri procenta djece mlađe od pet godina), 66 procenata osoba u dobi od 15 do 64 godine i 16 procenata osoba od 65 i više godina. Procenat djece mlađe od 18 godina iznosio je 22 procenta. Ova raspodjela ne odstupa u velikoj mjeri od procjene Republičkog zavoda za statistiku Republike Srpske, dobijene na osnovu posljednjih anketnih istraživanja domaćinstava. Ukupna stopa izdržavanih lica, to jest, procentualni omjer neaktivne populacije (mlađe od pet godina i 65 i više godina) i aktivne populacije (od 15 do 64 godine) iznosi 43 procenta, što znači da na svakih 100 aktivnih dolaze 43 neaktivna lica. Grafikon HH.1 prikazuje suženu bazu dobne piramide, što ukazuje na malo učešće stanovništva mlađeg od pet godina u populaciji te korespondira s niskom stopom nataliteta. Grafikon HH.1: Raspodjela članova domaćinstava prema dobi i spolu, BiH, 2011.–2012. Tabele HH.3 do HH.5 prikazuju osnovne informacije o domaćinstvima, ženskim i muškim ispitanicima u dobi od 15 do 49 godina i djeci mlađoj od pet godina, kroz neponderisane i ponderisane podatke. Informacije o osnovnim karakte- ristikama domaćinstava, ženama, muškarcima i djeci mlađoj od pet godina, koja su obuhvaćena istraživanjem, su od ključnog značaja za tumačenje rezultata predstavljenih u nastavku Izvještaja. Podaci, također, mogu pružiti indikaciju reprezentativnosti istraživanja. U ostalim tabelama u Izvještaju su predstavljeni samo ponderisani podaci. Detaljnije informacije o ponderima date su u Dodatku A. Tabela HH.3 prikazuje osnovne informacije o domaćinstvima. U tabeli su prikazani spol nositelja domaćinstva, FBiH, RS i BD, tip naselja, broj članova domaćinstva i obrazovanje nositelja domaćinstva. Ove osnovne karakteristike su korištene u narednim tabelama u ovom Izvještaju; podaci u tabeli, također, imaju za cilj pokazati broj opservacija po glavnim kate- gorijama analize u Izvještaju. Podaci o osnovnim karakteristikama anketiranih članova domaćinstava u FBiH, RS i BD nisu prikazani u tabelarnom prikazu podataka u sklopu ovog Izvještaja, ali su predstavljeni u izvještajima za FBiH i RS. 8 6 4 2 0 2 4 6 8 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85+ 10 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 11 Tabela HH.3: Sastav domaćinstava Procentualna raspodjela domaćinstava prema odabranim karakteristikama, BiH, 2011.–2012. Ponderisani procenat Broj domaćinstava Ponderisani Neponderisani Spol nositelja domaćinstva Muški 81,1 4.686 4.669 Ženski 18,9 1.092 1.109 Administrativne jedinice FBiH 64,2 3.710 3.618 RS 34,1 1.968 1.945 BD 1,7 100 215 Tip naselja Gradsko 36,7 2.118 2.156 Seosko 63,3 3.660 3.622 Broj članova domaćinstva 1 11,5 664 760 2 17,0 982 1.078 3 20,1 1.160 1.088 4 28,0 1.618 1.367 5 13,6 784 750 6 6,5 375 459 7 2,3 134 183 8 0,6 33 54 9 0,3 19 23 10+ 0,2 9 16 Nivo obrazovanja nositelja domaćinstva Bez obrazovanja 4,4 256 291 Osnovno 31,2 1.805 1.895 Srednje 53,9 3.114 2.995 Više ili visoko 10,4 601 594 Bez odgovora/ne zna 0,0 2 3 Ukupno 100,0 5.778 5.778   Domaćinstva s najmanje jednim djetetom mlađim od pet godina 13,2 5.778 5.778 jednim djetetom mlađim od 18 godina 50,4 5.778 5.778 jednom ženom u dobi od 15 do 49 godina 66,1 5.778 5.778 jednim muškarcem u dobi od 15 do 49 godina 66,9 5.778 5.778   Prosječna veličina domaćinstva 3,5 5.778 5.778 Ponderisani i neponderisani brojevi domaćinstava su jednaki, s obzirom na to da su ponderisani uzorci normalizirani (vidjeti Dodatak A). Tabela, također, prikazuje procentualni udio domaćinstava sa barem jednim djetetom životne dobi do 18 godina, barem jednim djetetom životne dobi do pet godina, barem jednom ženom životne dobi od 15 do 49 godina i barem jednim muškarcem životne dobi od 15 do 49 godina. Tabela, također, prikazuje ponderisani prosjek veličine domaćinstva za ovo istraživanje. Spolna struktura nositelja domaćinstava ne odstupa u velikoj mjeri od podataka anketnih istraživanja provedenih u okviru statističkog sistema u BiH.23 U 19 procenata slučajeva u ovom istraživanju su nositelji domaćinstva – žene. Najveći procenat domaćinstava živi u seoskim područjima (63 procenta) i ima nositelja sa srednjoškolskim obrazovanjem (54 procenta). Najčešća su domaćinstva s četiri člana (28 procenata), dok domaćinstva s dva do tri člana čine 37 procenata ukupne populacije domaćinstava (procjena prosječne veličine domaćinstva iznosi 3,5 člana). Većina domaćinstava ima najmanje jednu ženu i jednog muškarca u dobi od 15 do 49 godina (66 procenata), polovina ih ima dijete mlađe od 18 godina, dok najmanje domaćinstava ima dijete mlađe od pet godina (13 procenata). 23 Skoro 80 procenata nositelja domaćinstva u BiH su muškarci. Anketa o potrošnji domaćinstava u BiH za 2007. godinu: konačni rezultati, BHAS, FZS, RZS RS, Banja Luka/Sarajevo, 2008. str. 21., dobijen je podatak da je u 80 procenata slučajeva nositelj domaćinstva – muškarac. Karakteristike muških i ženskih ispitanika u dobi od 15 do 49 godina i djece mlađe od pet godina Tabele HH.4, HH.4M i HH.5 pružaju informacije o osnovnim karakteristikama anketiranih žena i muškaraca u dobi od 15 do 49 godina, kao i djece mlađe od pet godina. U sve tri tabele prezentirani su brojevi ponderisanih i neponderisanih opservacija. Osim ovoga, tabele prikazuju broj opservacija po osnovnim kategorijama. Ove kategorije su korištene u tabelarnim prikazima u ovom Izvještaju. Tabela HH.4: Osnovne karakteristike žena Procentualna raspodjela žena u dobi od 15 do 49 godina prema osnovnim karakteristikama, BiH, 2011.–2012. Ponderisani procenat Broj žena Ponderisani Neponderisani Administrativne jedinice FBiH 71,5 3.180 3.067 RS 27,2 1.210 1.252 BD 1,3 56 127 Tip naselja Gradsko 34,8 1.548 1.576 Seosko 65,2 2.898 2.870 Dob (u godinama) 15-19 14,4 642 424 20-24 15,2 677 632 25-29 11,2 498 881 30-34 12,8 568 860 35-39 14,5 646 643 40-44 15,5 690 494 45-49 16,3 724 512 Bračno stanje Trenutno udata/u zajednici 62,2 2.764 3.237 Udovica 2,6 116 83 Razvedena 2,3 101 90 Žive razdvojeno 1,0 43 49 Nije bila udata/u zajednici 32,0 1.422 986 Bez odgovora 0,0 0 1 Majčinstvo Rađala 64,4 2.862 3.303 Nikada nije rađala 35,6 1.581 1.139 Porođaji u posljednje dvije godine Rađala u posljednje dvije godine 6,7 298 718 Nije rađala u posljednje dvije godine 93,3 4.148 3.728 Nivo obrazovanja žene Bez obrazovanja 0,4 16 20 Osnovno 23,9 1.064 1.044 Srednje 58,6 2.604 2.628 Više ili visoko 17,1 762 754 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 14,0 620 689 Drugi kvintil 19,1 847 846 Srednji kvintil 21,9 976 975 Četvrti kvintil 22,9 1.020 929 Najbogatiji 22,1 983 1.007 Ukupno 100,0 4.446 4.446 12 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 13 Tabela HH.4 prikazuje osnovne karakteristike anketiranih žena u dobi od 15 do 49 godina. Tabela uključuje informacije o raspodjeli žena u FBiH, RS i BD, te prema tipu naselja, dobi, bračnom stanju, majčinstvu, porođajima tokom posljednje dvije godine, obrazovanju24 i imovinskom stanju (kvintilima blagostanja).25 Raspodjela žena prema dobi u BiH pokazuje najviše žena reproduktivne dobi u dobnoj grupi od 45 do 49 godina. U FBiH najveći procenat žena je, također, u dobnoj grupi od 45 do 49 godina, dok je u RS najveći procenat u dobi od 35 do 39 godina, zatim u dobnoj grupi od 45 do 49 godina. Evidentne su razlike u odnosu na nivo obrazovanja. Većina žena ima srednje obrazovanje (59 procenata), zatim osnovno (24 procenta), dok najmanje žena ima više ili visoko obrazovanje (17 procenata). Raspodjela žena prema bračnom stanju i majčinstvu je veoma slična (62 procenta žena je udato ili živi u zajednici, a 64 procenta žena je rađalo tokom života). Samo sedam procenata žena je rađalo u periodu od dvije godine prije istraživanja. Gotovo dvije trećine žena živi u seoskim domaćinstvima, a nešto više od polovine (55 procenata) ih živi u tri najsiromašnija kvintila stanovništva. 24 Ako nije drugačije naznačeno, kada se termin „obrazovanje“ u Izvještaju koristi kao osnovna varijabla, odnosi se na dostignuti nivo obrazovanja ispitanica. 25 Analiza osnovnih komponenti je urađena korištenjem informacija o vlasništvu nad potrošnim dobrima (imovinom), karakteristikama stambene jedinice, vodi i sanitaciji i drugim karakteristikama koje su u vezi s imovinskim stanjem domaćinstva, kako bi se dodijelili ponderi (faktorske vrijednosti) svakoj stavci koja se smatra imovinom domaćinstva. Na osnovu ovih pondera i imovine koju domaćinstvo posjeduje, svakom domaćinstvu je, potom, dodijeljena vrijednost za imovinsko stanje. Populacija domaćinstava uključenih u istraživanje je, potom, rangirana prema vrijednosti imovinskog stanja domaćinstva u kojoj živi i nakon toga je podijeljena na pet jednakih grupa (kvintila), s rasponom od najnižeg (najsiromašnijeg) do najvišeg (najbogatijeg). Imovinska dobra korištena u ovim kalkulacijama su: • izvor vode za piće, • vrsta sanitarije (toaleta), • broj soba za spavanje, • materijal poda, krova i vanjskih zidova stambenog objekta, • vrsta energenta korištenog za kuhanje, • posjedovanje električne energije, radioaparata, televizije, mobilnog i fiksnog telefona, frižidera, kreveta, električnog šporeta, računara/ laptopa, internet priključka, klima uređaja, digitalnog fotoaparata, mašine za veš, mašine za sušenje veša, mašine za suđe, usisivača, DVD aparata, džakuzi kade, sistema za videonadzor, • posjedovanje ručnog sata, bicikla, motora/skutera, zaprežnih kola, automobila/kamiona, traktora, • posjedovanje bankovnog računa. Indeks imovinskog stanja treba obuhvatiti osnovno dugoročno imovinsko stanje kroz informacije o imovini domaćinstva i njegova namjena je rangirati domaćinstva po imovinskom stanju, od najsiromašnijih do najbogatijih. Indeks imovinskog stanja ne pruža informacije o apsolutnom siromaštvu, trenutnim prihodima i nivou potrošnje. Izračunate vrijednosti za imovinsko stanje su primjenjive samo za one grupe podataka na kojima se temelje. Više informacija o izradi indeksa imovinskog stanja možete pronaći u Filmer, D. i Pritchett, L., 2001. “Estimating wealth effects without expen- diture data – or tears: An application to educational enrolments in states of India”. Demography 38(1): 115-132. Gwatkin, D.R., Rutstein, S., Johnson, K., Pande, R. i Wagstaff. A., 2000. Socio-Economic Differences in Health, Nutrition, and Population. HNP/Poverty Thematic Group, Washington, DC: World Bank. Rutstein, S.O. i Johnson, K., 2004. The DHS Wealth Index. DHS Comparative Reports No. 6. Calverton, Maryland: ORC Macro Tabela HH.4M: Osnovne karakteristike muškaraca Procentualna raspodjela muškaraca u dobi od 15 do 49 godina prema osnovnim karakteristikama, BiH, 2011.–2012. Ponderisani procenat Broj muškaraca Ponderisani Neponderisani Administrativne jedinice FBiH 69,2 3.010 2.960 RS 29,2 1.271 1.258 BD 1,6 71 135 Tip naselja Gradsko 32,7 1.422 1.489 Seosko 67,3 2.931 2.864 Dob (u godinama) 15-19 15,7 684 442 20-24 17,1 743 465 25-29 12,3 534 700 30-34 10,5 459 837 35-39 13,7 597 809 40-44 14,2 617 577 45-49 16,5 719 523 Bračno stanje Trenutno oženjen/u zajednici 51,7 2.252 2.779 Udovac 0,1 4 4 Razveden 1,3 57 57 Žive razdvojeno 0,5 24 27 Nije bio oženjen/u zajednici 46,3 2.017 1.486 Nivo obrazovanja muškaraca Bez obrazovanja 0,2 10 10 Osnovno 12,5 543 584 Srednje 71,6 3.117 3.123 Više ili visoko 15,7 683 636 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 15,7 685 750 Drugi kvintil 19,5 848 852 Srednji kvintil 22,7 989 961 Četvrti kvintil 20,5 893 840 Najbogatiji 21,5 938 950 Ukupno 100,0 4.353 4.353 Na sličan način, tabela HH.4M prikazuje osnovne karakteristike anketiranih muškaraca u dobi od 15 do 49 godina. Tabela uključuje informacije o raspodjeli muškaraca u FBiH, RS i BD, te prema tipu naselja, dobi, bračnom stanju, obrazovanju i imovinskom stanju (kvintilima blagostanja). Za razliku od žena, najviše muškaraca u BiH i FBiH je u dobnoj grupi od 20 do 24 godine, dok je u RS najveći procenat muškaraca u dobnoj grupi od 15 do 19 godina. Kao i kod žena, raspodjela muškaraca prema dobi pokazuje trend opadanja nakon 20. godine, s tendencijom rasta kod žena dobi od 30 godina i više i kod muškaraca dobi od 35 godina i više. Većina muškaraca (72 procenta) ima srednje obrazovanje, i to u većem procentu u odnosu na žene (59 procenata). Više muškaraca ima više ili visoko obrazovanje (16 procenata), nego osnovno obrazovanje (13 procenata), dok više žena ima osnovno (24 procenta), nego više ili visoko obrazovanje (17 procenata). Dvije trećine muškaraca živi u seoskim sredinama i nešto više od polovine (52 procenta) ih je oženjeno ili živi u zajednici. Nešto manje od dvije trećine muškaraca (64 procenta) živi u tri najsiromašnija kvintila stanovništva. Određene osnovne karakteristike djece mlađe od pet godina života prikazane su u tabeli HH.5. One uključuju raspodjelu djece prema određenim karakteristikama: FBiH, RS i BD, spol i tip naselja, dob, obrazovanje majke ili staratelja te imovinsko stanje. Ukupna spolna raspodjela djece je ujednačena (49 procenata dječaka i 51 procenat djevojčica). Kao i kod žena i muškaraca, dvije trećine djece mlađe od pet godina živi u seoskim područjima. Većina majki djece mlađe od pet godina ima srednje obrazovanje (62 procenta), dok ih manji procenat ima osnovno (23 procenta) i više ili visoko obrazovanje (14 procenata). Bez obrazovanja je manje od jednog procenta majki ili staratelja. Nešto više od polovine djece (58 procenata) živi u tri najsiromašnija kvintila stanovništva. 14 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 15 Tabela HH.5: Osnovne karakteristike djece mlađe od pet godina Procentualna raspodjela djece mlađe od pet godina prema osnovnim karakteristikama, BiH, 2011.–2012. Ponderisani procenat Broj djece mlađe od pet godina Ponderisani Neponderisani Spol Muški 48,9 1.124 1.131 Ženski 51,1 1.173 1.166 Administrativne jedinice FBiH 70,1 1.611 1.518 RS 28,1 646 704 BD 1,8 40 75 Tip naselja Gradsko 33,7 774 802 Seosko 66,3 1.523 1.495 Dob (u mjesecima) 0-5 10,3 236 117 6-11 10,0 231 126 12-23 19,8 454 509 24-35 20,0 459 514 36-47 21,1 485 556 48-59 18,8 432 475 Nivo obrazovanja majke* Bez obrazovanja 0,9 21 16 Osnovno 22,9 526 507 Srednje 62,1 1.426 1.416 Više ili visoko 14,1 324 358 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 16,9 388 398 Drugi kvintil 21,0 482 464 Srednji kvintil 19,8 455 483 Četvrti kvintil 20,4 469 427 Najbogatiji 21,9 502 525 Ukupno 100,0 2.297 2.297 * Nivo obrazovanja majke se odnosi na najviši nivo obrazovanja majki i staratelja djece mlađe od pet godina. Porodično okruženje u kojem žive djeca Djeca bez roditeljskog staranja predstavljaju vulnerabilnu grupu čije praćenje omogućava pripremu strateških odgovora i plana djelovanja u skladu s njihovim potrebama. Tabela HH.6 prikazuje podatke o porodičnom okruženju djece mlađe od 18 godina. Prema ovim podacima, 91 procenat djece mlađe od 18 godina u BiH živi s oba roditelja (91 procenat u FBiH i 92 procenta u RS). Samo s jednim roditeljem živi sedam procenata djece, dok bez oba biološka roditelja živi manje od jednog procenta djece. Bez jednog ili oba roditelja je u BiH ostalo tri procenta djece (tri procenta u FBiH i četiri procenta u RS). Starija djeca su u nešto većem procentu izgubila jednog ili oba roditelja, u odnosu na najmlađu djecu (sedam procenata najstarije i manje od jednog procenta najmlađe djece). Tabela HH.6, također, prikazuje da, u odnosu na imovinsko stanje, najmanje djece živi s oba roditelja u najsiromašnijim domaćinstvima. Ta be la H H .6 : P or od ič no o kr už en je u k oj em ž iv e dj ec a (d je ca s o ba ro di te lja , j ed ni m ro di te lje m i si ro ča d) Pr oc en tu al na ra sp od je la d je ce m la đe o d 18 g od in a pr em a po ro di čn om o kr už en ju u k oj em ž iv e, p ro ce na t d je ce m la đe o d 18 g od in a ko ja n e ži ve u d om ać in st vi m a s bi ol oš ki m ro di te lje m i pr oc en at dj ec e be z je dn og il i o ba ro di te lja , B iH , 2 01 1. –2 01 2. Ži ve s ob a ro di te lja N e ži ve n i s je dn im ro di te lje m Ži ve s am o s m aj ko m Ži ve s am o s oc em N em og uć e od re di ti U ku pn o N e ži ve s bi ol oš ki m ro di te lje m 1 Je da n ili o ba ro di te lja ni su ž iv a2 Br oj d je ce m la đe o d 18 g od in a Sa m o je m aj ka ži va O ba ro di te lja su ž iv a O ba ro di te lja ni su ž iv a O ta c ži v O ta c ni je ž iv M aj ka ži va M aj ka ni je ži va Sp ol M uš ki 91 ,0 0, 0 0, 3 0, 3 2, 8 2, 6 1, 0 0, 6 1, 5 10 0, 0 0, 6 3, 5 2. 52 2 Že ns ki 91 ,5 0, 0 0, 1 0, 0 3, 9 2, 3 0, 6 0, 2 1, 3 10 0, 0 0, 2 2, 5 2. 33 3 A dm in is tr at iv ne je di ni ce FB iH 90 ,8 0, 0 0, 2 0, 2 3, 7 2, 1 0, 7 0, 3 1, 9 10 0, 0 0, 4 2, 7 3. 34 5 RS 92 ,2 0, 0 0, 3 0, 0 2, 5 3, 3 1, 0 0, 5 0, 2 10 0, 0 0, 3 3, 9 1. 43 3 BD 95 ,9 0, 0 0, 2 0, 0 3, 3 0, 4 0, 2 0, 0 0, 0 10 0, 0 0, 2 0, 4 77 Ti p na se lja G ra ds ko 88 ,7 0, 0 0, 1 0, 1 5, 4 2, 7 0, 8 0, 8 1, 4 10 0, 0 0, 3 3, 6 1. 53 6 Se os ko 92 ,4 0, 0 0, 3 0, 1 2, 4 2, 4 0, 8 0, 2 1, 4 10 0, 0 0, 4 2, 7 3. 31 9 D ob (u g od in am a) 0- 4 95 ,1 0, 0 0, 0 0, 0 3, 5 0, 2 0, 7 0, 0 0, 4 10 0, 0 0, 0 0, 2 89 1 5- 9 95 ,2 0, 0 0, 2 0, 0 2, 4 1, 2 0, 5 0, 0 0, 5 10 0, 0 0, 2 1, 2 1. 25 2 10 -1 4 90 ,3 0, 0 0, 1 0, 1 4, 2 2, 7 1, 1 0, 8 0, 6 10 0, 0 0, 2 3, 7 1. 66 5 15 -1 7 84 ,8 0, 0 0, 6 0, 5 2, 9 5, 5 0, 8 0, 5 4, 4 10 0, 0 1, 0 6, 5 1. 04 6 Kv in ti li in de ks a im ov in sk og s ta nj a N aj si ro m aš ni ji 86 ,0 0, 0 0, 6 0, 0 4, 4 5, 6 2, 1 0, 0 1, 3 10 0, 0 0, 6 5, 6 79 5 D ru gi k vi nt il 89 ,4 0, 0 0, 5 0, 0 3, 8 3, 3 0, 9 0, 3 1, 7 10 0, 0 0, 5 3, 6 97 3 Sr ed nj i k vi nt il 93 ,1 0, 0 0, 1 0, 0 2, 3 2, 0 0, 7 0, 5 1, 4 10 0, 0 0, 1 2, 5 1. 00 6 Če tv rt i k vi nt il 92 ,7 0, 0 0, 0 0, 4 2, 9 1, 0 0, 1 0, 6 2, 3 10 0, 0 0, 4 2, 1 1. 06 8 N aj bo ga tij i 93 ,8 0, 0 0, 0 0, 2 3, 5 1, 2 0, 6 0, 5 0, 2 10 0, 0 0, 2 1, 9 1. 01 3   U ku pn o 91 ,3 0, 0 0, 2 0, 1 3, 3 2, 5 0, 8 0, 4 1, 4 10 0, 0 0, 4 3, 0 4. 85 5 1 M IC S po ka za te lj 9. 17 2 M IC S po ka za te lj 9. 18 16 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 17 Istraživanje je utvrdilo da se dva procenta djece mlađe od pet godina u BiH klasificiraju kao pothranjena (dva procenta u FBiH i manje od jednog procenta u RS), dok je manje od jednog procenta djece ozbiljno pothranjeno (jedan procenat u FBiH i manje od jednog procenta u RS). Svako jedanaesto dijete ovog uzrasta (devet procenata) je niskog rasta (deset procenata u FBiH i šest procenata u RS), dok četiri procenta djece ozbiljno zaostaje u rastu (pet procenata u FBiH i dva procenta u RS). Podaci pokazuju da dva procenta djece zaostaje u težini u odnosu na visinu (tri procenta u FBiH i dva procenta u RS). Posmatrano prema tipu naselja, ne postoje velike razlike u procentu djece koja su pothranjena ili mršava (zaostala u težini u odnosu na visinu). Najveći procenat djece koja zaostaju u rastu (16 procenata) i koja zaostaju u težini u odnosu na visinu (devet procenata) je prisutan među djecom mlađom od šest mjeseci, dok je najveći procenat pothranjene djece (pet procenata) prisutan kod djece uzrasta od šest do 11 mjeseci. Tabela NU.1 prikazuje da je skoro svako šesto dijete mlađe od pet godina u BiH (17 procenata) preuhranjeno. Preuhra- njenost raste s nivoom obrazovanja majke i imovinskim stanjem članova domaćinstva te je najčešće kod djece čije majke imaju više ili visoko obrazovanje (22 procenta), kao i kod djece koja žive u domaćinstvima u dva najbogatija kvintila imovinskog stanja (po 21 procenat). Preuhranjenost je prisutna u svim dobnim grupama, i raste od najmlađe dobne grupe dok ne dostigne najveći procenat kod djece uzrasta od 12 do 23 mjeseca (25 procenata), nakon čega opada (Grafikon NU.1). Grafikon NU.1: Procenat djece mlađe od 5 godina koja su pothranjena, niskog rasta, mršava ili preuhranjena, BiH, 2011.–2012. U svrhu poređenja podataka o stanju uhranjenosti djece s podacima iz MICS3 (istraživanje iz 2005.–2006. godine) i MICS2 (istraživanje iz 2000. godine) za BiH te za potrebe globalnog izvještavanja, pripremljena je tabela NU.1 (a) – (vidjeti Dodatak G). Tabela prikazuje stanje uhranjenosti djece prema NCHS/CDC/SZO standardu koji je korišten od 1978. godine, a koju je 2006. godine zamijenio novi standard SZO-a. IV Ishrana Stanje uhranjenosti Stanje uhranjenosti djece odraz je njihovog cjelokupnog zdravlja. Djeca dosežu svoj potencijal rasta i smatraju se dobro uhranjenim ukoliko im je dostupna adekvatna ishrana, ako nisu izložena čestim oboljenjima i ako su adekvatno zbrinuta. Prema Milenijumskim razvojnim ciljevima, procenat ljudi koji pate od gladi u periodu od 1990. do 2015. godine treba smanjiti za pola, čime će se uticati i na smanjenje stope smrtnosti djece. Pothranjenost se smatra uzrokom smrti više od polovine umrle djece u svijetu. Tri četvrtine djece koja umru zbog komplikacija koje su u vezi s pothranjenošću samo su blago ili umjereno pothranjena i ne pokazuju spoljne znakove koji ukazuju na ozbiljnost njihovog stanja. Također, pothranjena djeca češće obolijevaju od dječijih bolesti te češće zaostaju u rastu i razvoju. Kod dobro uhranjene populacije postoji referentna raspodjela visine i težine za djecu mlađu od pet godina. Referentna populacija korištena u MICS istraživanju za BiH u 2011.–2012. godini se zasniva na standardima dječijeg rasta SZO.26 Sva tri pokazatelja stanja uhranjenosti djece prikazana su u jedinicama standardne devijacije (z-vrijednosti) od medijane referentne populacije. Težina (masa) u odnosu na uzrast (to jest, dob djeteta) predstavlja mjeru i akutne i hronične pothranjenosti. Djeca čija je težina u odnosu na dob više od dvije standardne devijacije ispod medijane referentne populacije, smatraju se umjereno ili ozbiljno pothranjena, pri čemu se ona kod kojih je težina u odnosu na uzrast više od tri standardne devijacije ispod medijane klasificiraju kao ozbiljno pothranjena. Visina u odnosu na uzrast je mjera linearnog rasta. Djeca čija je visina u odnosu na uzrast više od dvije standardne devi- jacije ispod medijane referentne populacije, smatraju se umjereno ili ozbiljno niskog rasta. Djeca čija je visina u odnosu na uzrast više od tri standardne devijacije ispod medijane, klasificiraju se kao ozbiljno niskog rasta. Zaostalost u rastu je odraz hronične pothranjenosti kao rezultat izostanka adekvatne ishrane tokom dužeg perioda te povratne ili hronične bolesti. Djeca čija je težina u odnosu na visinu više od dvije standardne devijacije ispod medijane referentne populacije klasificiraju se kao umjereno ili ozbiljno mršava, to jest, zaostala u težini u odnosu na svoju visinu. Djeca kod kojih je težina u odnosu na visinu više od tri standardne devijacije ispod medijane, klasificiraju se kao ozbiljno mršava, to jest, ozbiljno zaostala u težini u odnosu na svoju visinu. Zaostatak u težini u odnosu na visinu je obično rezultat skorijeg deficita u ishrani. Ovaj pokazatelj može ispoljavati znatne sezonske varijacije, zavisno od promjena u dostupnosti hrane ili prevalence bolesti. U ovom istraživanju su težina i visina sve djece mlađe od pet godina mjerene uz pomoć antropometrijske opreme koju je preporučio UNICEF (www.childinfo.org). Nalazi prikazani u ovom dijelu se temelje na rezultatima ovih mjerenja.27 Tabela NU.1 prikazuje procenat djece mlađe od pet godina u odnosu na tri antropometrijska pokazatelja: težina u odnosu na uzrast, visina u odnosu na uzrast i težina u odnosu na visinu – na osnovu antropometrijskih mjerenja koja su vršena za vrijeme terenskog rada. Tabela, također, uključuje i procenat preuhranjene djece, to jest, djece čija je težina u odnosu na visinu viša od dvije standardne devijacije u odnosu na medijanu referentne populacije, kao i z-vrijednosti sva tri pokazatelja. 26 http://www.who.int/childgrowth/standards/second_set/technical_report_2.pdf 27 Poznato je da veliki broj podataka koji nedostaju može prouzrokovati pristrasnost rezultata. Za kvalitetu istraživanja je od posebnog značaja obim antropometrijskih podataka i podataka o dobi djeteta. Tako su iz tabele NU.1 isključena djeca čije se vrijednosti nalaze izvan realnih raspona te djeca bez kompletnog datuma rođenja (mjesec i godina). Djeca se ne uključuju u jedan ili više antropometrijskih pokazatelja kada im težina i visina nisu izmjerene, u zavisnosti od vrijednosti koja nedostaje. Na primjer, ako je dijete izvagano, ali njegova/njena težina nije izmjerena, dijete se uzima u obračun za pothranjenost, ali se ne uzima u obračun za pokazatelj niskog rasta ili mršavosti. Procenti djece po dobi, kao i razlozi za isključene, prikazani su u tabelama o kvaliteti podataka (DQ.6 i DQ.7). Tako, na primjer, prema tabeli DQ.6, kod djece mlađe od pet godina za četiri procenta djece nije izmjerena samo težina, kao ni težina i visina, dok kod šest procenata djece nije izmjer- ena visina. Tabela DQ.7 prikazuje da je zbog nepotpunih datuma rođenja, podataka za visinu i/ili težinu koji nedostaju ili nisu validni, iz obračuna za pokazatelj težine u odnosu na uzrast isključeno četiri procenta djece, za pokazatelj visine u odnosu na dob isključeno šest procenata djece, dok je za pokazatelj težine u odnosu na visinu isključeno devet procenata djece. Procenat Dob (u mjesecima) Pothranjena Niskog rasta Mr ava Preuhranjena 0 5 10 15 20 25 30 0 6 12 18 24 30 36 42 48 54 60 18 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 19 Tabela N U .1: Stanje uhranjenosti djece Procenat djece m lađe od pet godina prem a stanju uhranjenosti u skladu s tri antropom etrijska pokazatelja: težina u odnosu na uzrast, visina u odnosu na uzrast i težina u odnosu na visinu, BiH , 2011.–2012. Težina u odnosu na uzrast Broj djece m lađe od pet godina Visina u odnosu na uzrast Broj djece m lađe od pet godina Težina u odnosu na visinu Broj djece m lađe od pet godina Pothranjenost Srednja z-vrijed- nost (SD ) Zaostalost u rastu Srednja z-vrijed- nost (SD ) Zaostalost u težini u odnosu na visinu Preuhranjenost Srednja z-vrijed- nost (SD ) Procenat ispod Procenat ispod Procenat ispod Procenat iznad - 2 SD 1 - 3 SD 2 - 2 SD 3 - 3 SD 4 - 2 SD 5 - 3 SD 6 + 2 SD Spol M uški 1,8 0,9 0,7 1.083 8,9 4,2 0,3 1.054 2,3 1,8 16,7 0,8 1.017 Ženski 1,3 0,9 0,7 1.116 8,9 3,5 0,2 1.083 2,4 1,4 18,0 0,8 1.061 A dm inistrativne jedinice FBiH 2,0 1,2 0,8 1.577 9,9 4,6 0,3 1.553 2,6 2,0 17,7 0,8 1.499 RS 0,4 0,1 0,6 592 6,4 1,7 0,1 554 1,7 0,6 16,4 0,8 550 BD 0,0 0,0 1,0 29 1,4 1,4 0,8 29 1,3 0,0 17,3 0,9 30 Tip naselja G radsko 1,9 0,9 0,8 734 10,8 5,8 0,2 710 1,8 0,9 21,1 0,9 675 Seosko 1,4 0,9 0,7 1.465 7,9 2,9 0,3 1.427 2,6 1,9 15,6 0,7 1.403 D ob (u m jesecim a) 0-5 2,7 0,4 0,2 226 15,8 8,4 0,1 210 8,8 7,3 8,3 -0,1 207 6-11 4,7 3,9 0,8 209 9,8 2,4 0,5 201 1,7 0,0 16,8 1,0 192 12-23 1,1 0,4 1,0 438 13,8 6,1 0,2 416 1,2 0,6 24,7 1,1 398 24-35 0,4 0,0 0,8 446 7,8 3,9 0,1 439 1,4 0,7 17,9 0,9 435 36-47 0,7 0,3 0,8 468 5,0 1,6 0,4 462 1,8 0,7 18,2 0,8 454 48-59 2,1 1,9 0,6 411 5,4 2,3 0,3 409 2,2 2,2 13,5 0,6 393 N ivo obrazovanja m ajke* O snovno 1,2 0,7 0,6 514 9,4 3,6 0,1 501 2,7 1,7 15,9 0,7 498 Srednje 1,7 1,1 0,8 1.350 9,1 4,0 0,3 1.310 2,4 1,8 17,2 0,8 1.263 Više ili visoko 1,4 0,3 0,8 316 7,4 3,6 0,4 306 1,3 0,3 21,8 0,9 298 Kvintili indeksa im ovinskog stanja N ajsirom ašniji 0,9 0,2 0,5 373 10,1 2,2 0,0 361 1,9 0,9 13,6 0,8 357 D rugi kvintil 1,5 1,0 0,6 457 9,6 3,3 0,3 449 2,9 2,0 15,4 0,6 436 Srednji kvintil 0,7 0,2 0,8 432 6,8 2,9 0,4 421 2,6 1,8 15,7 0,7 422 Četvrti kvintil 0,4 0,2 0,9 449 7,6 4,8 0,3 433 1,5 0,8 20,7 0,9 415 N ajbogatiji 3,9 2,7 0,8 488 10,3 5,5 0,2 473 2,7 2,2 20,7 0,8 449 U kupno 1,6 0,9 0,7 2.199 8,9 3,8 0,2 2.137 2,3 1,6 17,4 0,8 2.078 1 M ICS pokazatelj 2.1a i M D G pokazatelj 1.8 2 M ICS pokazatelj 2.1b 3 M ICS pokazatelj 2.2a 4 M ICS pokazatelj 2.2b 5 M ICS pokazatelj 2.3a 6 M ICS pokazatelj 2.3b * Podaci za kategoriju „bez obrazovanja“ su bazirani na m anje od 25 neponderisanih slučajeva te nisu prikazani u tabeli. Dojenje i ishrana djece Dojenje u prvih nekoliko godina života štiti djecu od infekcija, obezbjeđuje idealan izvor hranjivih materija, ekonomično je i bezbjedno. No, mnoge majke prerano prestaju dojiti djecu i često su pod raznim pritiscima da pređu na vještačku ishranu djeteta (mlijeko za bebe/formula). Ovo, međutim, može doprinijeti nedovoljnom unosu neophodnih hranjivih materija i zaostajanju djece u rastu, posebno u slučajevima kada na raspolaganju nema čiste vode. SZO/UNICEF daju sljedeće preporuke u vezi s ishranom djece: z isključivo dojenje tokom prvih šest mjeseci života, z produženo dojenje tokom dvije ili više godina, z uvođenje sigurne dohrane u skladu s uzrastom djeteta (počevši sa šest mjeseci), z učestalost dohrane: dva puta dnevno za djecu uzrasta od šest do osam mjeseci, tri puta dnevno za djecu uzrasta od devet do 11 mjeseci, z dojenje treba započeti u roku od jednog sata nakon rođenja djeteta. Pokazatelji preporučene prakse ishrane djece su sljedeći: z blagovremeni početak dojenja (u roku od jednog sata nakon rođenja), z stopa isključivog dojenja (do šestog mjeseca života), z stopa pretežnog dojenja (do šestog mjeseca života), z stopa kontinuiranog dojenja (s godinu i s dvije godine života), z trajanje dojenja u mjesecima (isključivo, pretežno i bilo kakvo dojenje), z odgovarajuće dojenje u skladu s uzrastom djeteta (djeca mlađa od dvije godine), z stopa blagovremene dopunske ishrane čvrste, polučvrste i meke/kašaste hrane (od šest do osam mjeseci), z minimalna učestalost obroka (od šest mjeseci do 23 mjeseca), z učestalost obroka mlijeka za djecu koja ne doje (od šest mjeseci do 23 mjeseca), z hranjenje na flašicu (djeca mlađa od dvije godine). Tabela NU.2 prikazuje udio djece, rođene u periodu od dvije godine prije istraživanja, koja su nekada dojena, djece koja su prvi put dojena u roku od jednog sata i jednog dana nakon rođenja i djece kojoj je prije započetog dojenja data bilo kakva hrana osim majčinog mlijeka. Iako proces uspostavljanja laktacije, kao važan korak, podrazumijeva i uspostavljanje fizičke i emocionalne veze između bebe i majke, manje od polovine beba u BiH (42 procenta) je po prvi put dojilo u roku od jednog sata po rođenju, dok je 87 procenata novorođenčadi započelo dojiti u roku od jednog dana po rođenju (skoro svi porođaji su se odvijali u javnim zdravstvenim ustanovama). Procenat djece koja su prije započetog dojenja dobila neku hranu ili tečnost, osim majčinog mlijeka, iznosi 21 procenat. Nema velikih razlika u procentu djece koja su nekada dojena (po 95 procenata), kao ni u procentu djece koja su započela dojiti u roku od jednog dana od rođenja (oko 87 procenata) i djece koja su dobila neku hranu ili tečnost prije započetog dojenja (oko 21 procenat) u FBiH i RS. U roku od sat vremena po rođenju djeteta dojiti dijete je započela svaka druga žena u FBiH (52 procenta), dok je u RS to bio slučaj sa svakom petom ženom (21 procenat). (Grafikon NU.2) 20 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 21 87 88 85 88 87 52 21 36 45 42 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 FBiH RS Gradsko Seosko BiH Procenat U roku od jednog dana U roku od jednog sata Tabela NU.2: Početak dojenja Procenat djece, rođene u periodu od dvije godine prije istraživanja, koja su ikad dojila, procenat djece koja su dojila u roku od sat vremena nakon rođenja i jedan dan nakon rođenja i procenat djece koja su prije započetog dojenja dobila neku hranu ili tečnost osim majčinog mlijeka, BiH, 2011.–2012. Procenat djece koja su nekada dojila1 Procenat djece koja su prvo dojena, i to: Procenat djece koja su dobila hranu ili tečnost prije započetog dojenja Ukupan broj djece rođene u periodu od dvije godine prije istraživanja U roku od jednog sata nakon rođenja2 U roku od jednog dana nakon rođenja Administrativne jedinice FBiH 95,2 51,5 87,3 20,5 211 RS 95,3 20,9 87,6 21,5 82 BD (97,7) (7,0) (70,9) (41,8) 6 Tip naselja Gradsko 94,3 36,4 85,4 19,2 94 Seosko 95,7 45,0 87,8 22,0 204 Mjeseci od posljednjeg porođaja 0-11 97,6 48,4 89,6 22,5 146 12-23 92,9 35,9 84,2 19,9 149 Pomoć pri porođaju Stručno osoblje 95,3 42,2 87,0 21,2 298 Drugo (*) (*) (*) (*) 0 Nivo obrazovanja majke* Osnovno 93,4 53,3 89,0 10,1 66 Srednje 95,5 39,1 86,8 23,1 187 Više ili visoko 97,0 39,8 85,3 29,2 45 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 97,6 40,3 91,1 18,7 45 Drugi kvintil 96,6 34,3 91,5 18,5 69 Srednji kvintil 94,5 37,3 81,8 27,3 58 Četvrti kvintil 97,0 51,4 88,9 22,3 61 Najbogatiji 91,4 48,0 82,5 19,1 65 Ukupno 95,3 42,3 87,1 21,1 298 1 MICS pokazatelj 2.4 2 MICS pokazatelj 2.5 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. * Podaci za kategoriju „bez obrazovanja“ su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva te nisu prikazani u tabeli. Procenat djece koja su dobila neku hranu ili tečnost, osim majčinog mlijeka, raste s nivoom obrazovanja majke (s deset procenata kod majki s osnovnim obrazovanjem, na 29 procenata kod majki s višim ili visokim obrazovanjem). Interesantno je da je nešto više od pola majki s osnovnim obrazovanjem počelo dojiti u roku od jednog sata nakon rođenja (53 procenta), dok je ta pojava rjeđa kod majki sa srednjim ili višim i visokim obrazovanjem (oko 39 procenata). Grafikon NU.2: Procenat majki koje su počele dojiti u roku od jednog sata i jednog dana nakon rođenja djeteta, BiH, 2011.–2012. Tabela NU.3 prikazuje isključivo dojenje28 u toku prvih šest mjeseci života, produženo dojenje djece od 12 do 15 mjeseci, kao i od 20 mjeseci do 23 mjeseca života. Podaci se temelje na izjavama majki/staratelja o tome koliko je hrane i tečnosti dijete dobilo tokom dana/noći koja je prethodila intervjuu. Približno 19 procenata djece mlađe od šest mjeseci u BiH je isključivo dojilo, dok je pretežno dojilo skoro polovina djece ove dobi u BiH (46 procenata). U FBiH je isključivo dojeno 15 procenata djece, a u RS procenat iznosi oko 32 procenta, pri čemu je pretežno dojeno 42 procenta djece mlađe od šest mjeseci u FBiH i 63 procenta u RS. Oko 12 procenata djece uzrasta od 12 do 15 mjeseci i od 20 mjeseci do 23 mjeseca u BiH još uvijek doji. S godinu dana još uvijek doji približan procenat djece u FBiH (13 procenata) i RS (11 procenata), dok među djecom uzrasta od 20 mjeseci do 23 mjeseca još uvijek doji 15 procenata djece u FBiH i šest procenata djece u RS. Nema velike razlike u procentu isključivog dojenja između djevojčica i dječaka. Dječaci su, međutim, u većem procentu pretežno dojeni (61 procenat), nego djevojčice (33 procenta). 28 „Isključivo dojena djeca“ su dojenčad kojima se daje samo majčino mlijeko (te, prema potrebi, vitamini, mineralni dodaci ili lijekovi). „Pretežno dojena djeca“ su dojenčad kojima se daje majčino mlijeko i određene tečnosti (voda, sokovi bazirani na vodi, voćni sokovi, oralni rehidratacioni rastvori, kapi, vitamini, minerali i lijekovi), ali kojima se ne daje ništa drugo (posebno ne: drugo mlijeko, tečnosti bazirane na hrani, polučvrsta i čvrsta hrana.). 22 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 23 Tabela NU.3: Dojenje Procenat žive djece prema statusu dojenja u svakoj dobnoj grupi, BiH, 2011.–2012. Djeca mlađa od šest mjeseci Djeca uzrasta od 12 do 15 mjeseci Djeca uzrasta od 20 do 23 mjeseca Procenat isključivo dojene djece1 Procenat pretežno dojene djece2 Broj djece Procenat dojene djece (nastavljeno dojenje s godinu dana)3 Broj djece Procenat dojene djece (nastavljeno dojenje s dvije godine)4 Broj djece Spol Muški 18,1 60,9 110 13,0 74 15,1 74 Ženski 18,9 32,6 126 11,9 74 9,7 83 Administrativne jedinice FBiH 15,1 41,8 181 13,2 104 15,3 106 RS (31,7) (62,8) 51 (11,4) 41 6,2 50 BD (*) (*) 3 (*) 3 (*) 2 Tip naselja Gradsko (7,1) (31,1) 55 5,5 57 7,0 58 Seosko 22,0 50,3 180 16,8 91 15,2 100 Nivo obrazovanja majke* Osnovno (*) (*) 50 (18,8) 21 (19,1) 34 Srednje 13,2 44,7 149 12,0 100 11,5 104 Više ili visoko (*) (*) 30 (9,1) 26 (*) 19 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 25,5 52,4 149 14,7 87 15,8 86 Najbogatijih 40 procenata 6,4 34,3 86 9,1 62 7,9 71 Ukupno 18,5 45,8 236 12,4 148 12,2 157 1 MICS pokazatelj 2.6 2 MICS pokazatelj 2.9 3 MICS pokazatelj 2.7 4 MICS pokazatelj 2.8 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. * Podaci za kategoriju „bez obrazovanja“ su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva te nisu prikazani u tabeli. Grafikon NU.3 prikazuje detaljan obrazac dojenja prema uzrastu djece izražene u mjesecima. Šezdeset i sedam procenata djece bilo je odviknuto od dojenja prije jedanaestog mjeseca života. Podaci za djecu u dobi od jednog mjeseca, dva do tri mjeseca, četiri do pet mjeseci, šest do sedam mjeseci i osam do devet mjeseci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva te se trebaju tumačiti s oprezom. Grafikon NU.3: Obrazac ishrane djece do dvije godine prema dobi, BiH, 2011.–2012. Tabela NU.4 prikazuje medijanu dužine dojenja u mjesecima među djecom mlađom od tri godine. Djeca ovog uzrasta u prosjeku doje 8,8 mjeseci (9,5 mjeseci dječaci i 6,9 mjeseci djevojčice). Prosječno trajanje isključivog dojenja je 1,1 mjesec, dok je prosječno trajanje pretežnog dojenja 3,2 mjeseca (3,6 mjeseci kod dječaka i 0,7 kod djevojčica). Medijana dužine bilo kakvog dojenja u mjesecima je nešto veća u FBiH (8,6) u odnosu na RS (7,1), dok je obrazac kod medijane dužine pretežnog dojenja suprotan (4,0 mjeseca za RS i 1,6 mjeseci za FBiH). Među djecom čije majke imaju više ili visoko obrazovanje medijana bilo kakvog dojenja u mjesecima je kraća (4,2 mjeseca), u odnosu na djecu čije majke imaju osnovno ili srednje obrazovanje (oko 8 mjeseci za oba slučaja). Medijana pretežnog dojenja u mjesecima opada, iako ne uniformno, s poboljšanjem imovinskog stanja članova domaćinstva (s 5,2 za najsiromašnija, na 0,4 mjeseca za najbogatija domaćinstva). 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 0-1 2-3 4-5 6-7 8-9 10-11 12-13 14-15 16-17 18-19 20-21 22-23 Odviknuto od dojenja (ne doji) Odviknuto od dojenja (ne doji) Dojenje i dodatna hrana Dojenje i drugo miljeko / formula Dojenje i tečnosti koje nisu mliječne Dojenje i samo obična voda Isključivo dojenje Procenat Dob (u mjesecima) Dojenje i dodatna hrana Isključivo dojenje 24 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 25 Tabela NU.4: Period trajanja dojenja Medijana perioda trajanja bilo kakvog tipa dojenja, isključivog dojenja i pretežnog dojenja među djecom mlađom od tri godine, BiH, 2011.–2012. Medijana perioda trajanja (u mjesecima) Broj djece mlađe od tri godine Bilo kakvo dojenje1 Isključivo dojenje Pretežno dojenje Spol Muški 9,5 0,6 3,6 668 Ženski 6,9 0,5 0,7 712 Administrativne jedinice FBiH 8,6 0,5 1,6 976 RS 7,1 0,6 4,0 376 BD (7,9) – – 28 Tip naselja Gradsko 7,7 0,4 0,5 456 Seosko 8,2 0,6 2,5 924 Nivo obrazovanja majke* Osnovno 7,5 1,8 3,3 300 Srednje 8,0 0,5 1,1 863 Više ili visoko 4,2 1,4 2,0 202 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 8,5 0,7 5,2 237 Drugi kvintil 7,9 0,6 3,2 298 Srednji kvintil 7,8 1,2 1,6 283 Četvrti kvintil 10,9 0,4 2,2 272 Najbogatiji 4,8 0,4 0,4 291   Medijana 8,0 0,5 1,9 1.380   Prosječna vrijednost za svu djecu (0-35 mjeseci) 8,8 1,1 3,2 1.380 1 MICS pokazatelj 2.10 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. * Podaci za kategoriju „bez obrazovanja“ su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva te nisu prikazani u tabeli. Pravilna ishrana u skladu s uzrastom za djecu mlađu od dvije godine prikazana je u tabeli NU.5. Korišteni su različiti kriteriji za određivanje pravilne ishrane, zavisno od dobi djeteta. Pravilnom ishranom u skladu s uzrastom za dojenčad mlađu od šest mjeseci se smatra isključivo dojenje, dok se za djecu uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca smatra da su hranjena na pravilan način u skladu s uzrastom ako uz dojenje dobijaju dopunsku, čvrstu, polučvrstu ili meku/kašastu hranu. U odnosu na navedene kriterije, na odgovarajući način se hrani nešto manje od petine djece mlađe od šest mjeseci, djece uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca te djece mlađe od dvije godine. Prevalenca pravilnog dojenja je jednaka za dječake i djevojčice mlađe od šest mjeseci, a veća je za djecu u seoskim sredinama. Pravilna dopunska ishrana djece uzrasta od šest mjeseci do dvije godine je od posebne važnosti za rast i razvoj te prevenciju pothranjenosti. Nastavak dojenja nakon šestog mjeseca života treba da prati i unos nutritivno adekvatne, bezbjedne i odgovarajuće dopunske hrane koja doprinosi da se ispune nutritivni zahtjevi kada samo majčino mlijeko više nije dovoljno. Kada su u pitanju dojene bebe, neophodno je da imaju dva ili više obroka u vidu čvrste, polučvrste ili meke/ kašaste hrane ako su u uzrastu od šest do osam mjeseci, a tri ili više obroka ako imaju od devet do 23 mjeseca. Za djecu uzrasta od šest do 23 mjeseca i stariju djecu koja se ne doje potrebna su četiri ili više obroka u vidu čvrste, polučvrste ili meke/kašaste hrane ili mliječnog obroka. Sedamdeset i tri procenta dojenčadi uzrasta od šest do osam mjeseci dobija čvrstu, polučvrstu ili meku/kašastu hranu (MICS pokazatelj 2.12). Kod dojenčadi koja su dojena u periodu istraživanja, taj procenat iznosi 64, dok je to slučaj kod 79 procenata dojenčadi koja nisu dojena. Procenti za dojenčad koja su dojena i onu koja nisu dojena u periodu istraživanja su bazirani na 25-49 neponderisanih slučajeva te se trebaju tumačiti s oprezom.29 29 Tabela o uvođenju čvrste, polučvrste ili meke/kašaste hrane nije prikazana u Izvještaju s obzirom na to da se procenti za pravilnu dopunsku ishranu, prikazani prema spolu i tipu naselja, baziraju na manje od 25 neponderisanih slučajeva. Tabela NU.5: Dojenje u skladu sa uzrastom djeteta Procenat djece mlađe od dvije godine koja su dojena u skladu s uzrastom tokom prethodnog dana, BiH, 2011.–2012. Djeca mlađa od šest mjeseci Djeca uzrasta od šest do 23 mjeseca Djeca mlađa od dvije godine Procenat isključivo dojene djece1 Broj djece Procenat djece koja trenutno doje i hrane se čvrstom, polučvrstom i mekom/kašastom hranom Broj djece Procenat djece koja su dojena u skladu s uzrastom2 Broj djece Spol Muški 18,1 110 20,8 327 20,1 437 Ženski 18,9 126 15,6 358 16,5 484 Administrativne jedinice FBiH 15,1 181 21,6 474 19,8 655 RS (31,7) 51 10,3 195 14,8 246 BD (*) 3 (7,3) 16 (6,0) 20 Tip naselja Gradsko (7,1) 55 12,3 238 11,3 294 Seosko 22,0 180 21,2 447 21,4 627 Nivo obrazovanja majke* Osnovno (*) 50 23,9 153 25,6 203 Srednje 13,2 149 17,0 425 16,0 574 Više ili visoko (*) 30 14,5 107 17,5 137 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji (*) 26 18,1 113 19,6 139 Drugi kvintil (28,8) 72 20,0 142 23,0 214 Srednji kvintil (*) 52 14,3 126 16,2 177 Četvrti kvintil (4,4) 55 24,8 135 18,9 190 Najbogatiji (*) 32 13,9 169 13,2 200 Ukupno 18,5 236 18,1 685 18,2 921 1 MICS pokazatelj 2.6 2 MICS pokazatelj 2.14 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. * Podaci za kategoriju „bez obrazovanja“ su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva te nisu prikazani u tabeli. Tabela NU.6 prikazuje udio djece uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca koja su dobila polučvrstu ili meku/kašastu hranu najmanje onoliko puta koliko je preporučeno (ili više tokom dana ili noći prije intervjua).30 Rezultati istraživanja pokazuju da je blizu tri četvrtine djece uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca (72 procenta) dobilo dopunsku hranu najmanje onoliko puta koliko je preporučeno (73 procenta u FBiH i 70 procenata u RS). Procenat djece koja dobijaju odgovarajuće obroke najmanje onoliko puta koliko je preporučeno raste s nivoom obrazovanja majke (sa 68 procenata za djecu čije majke imaju osnovno, na 78 procenata za djecu čije majke imaju više ili visoko obrazovanje). Među djecom ovog uzrasta koja trenutno doje, približno jedna trećina njih je dobila dohranu najmanje onoliko puta koliko je preporučeno (34 procenta). Među djecom ovog uzrasta koja trenutno ne doje, 91 procenat njih je dobilo mliječnu ishranu najmanje dva puta tokom dana ili noći prije intervjua, dok je 84 procenta dobilo čvrstu, polučvrstu i meku/kašastu hranu ili mliječnu ishranu najmanje četiri ili više puta tokom dana ili noći prije intervjua. 30 Vidjeti napomenu kod tabele NU.6 za definiciju minimalnog preporučenog broja za različite dobne grupe. 26 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 27 Tabela NU.6: Minimalna frekvencija hranjenja Procenat dojenčadi uzrasta od šest do 23 mjeseca koja su jela čvrstu, polučvrstu ili meku/kašastu hranu (i mliječnu ishranu za djecu koja ne doje) najmanje onoliko puta koliko je minimalno preporučeno ili više puta tokom prethodnog dana, prema statusu dojenja, BiH, 2011.–2012. Trenutno doje Trenutno ne doje Svi Procenat djece koja su jela čvrstu, polučvrstu i meku/kašastu hranu onoliko puta koliko je minimalno preporučeno Broj djece uzrasta od šest do 23 mjeseca Procenat djece koji su dobili mliječnu ishranu najmanje dva puta1 Procenat djece koja su jela čvrstu, polučvrstu i meku/kašastu hranu ili mliječnu ishranu najmanje četiri ili više puta Broj djece uzrasta od šest do 23 mjeseca Procenat s minimalnom frekvencijom obroka2 Broj djece uzrasta od šest do 23 mjeseca Spol Muški 29,1 97 93,4 88,1 230 70,5 327 Ženski 42,6 62 88,5 80,3 296 73,8 358 Dob (u mjesecima) 6-8 (40,6) 51 (100,0) (69,8) 51 55,2 102 9-11 (21,6) 55 (98,9) (94,0) 74 63,3 129 12-17 (41,7) 28 92,1 83,3 191 78,0 219 18-23 (40,9) 26 84,2 83,9 210 79,2 236 Administrativne jedinice FBiH 36,8 126 90,6 85,7 348 72,7 474 RS (23,0) 30 90,1 78,0 165 69,5 195 BD (*) 3 (*) (*) 14 (91,7) 16 Tip naselja Gradsko (31,7) 39 87,8 80,7 199 72,6 238 Seosko 35,2 120 92,5 85,5 327 72,0 447 Nivo obrazovanja majke* Osnovno (15,7) 51 92,1 93,7 101 67,5 153 Srednje 46,5 90 90,1 79,4 335 72,4 425 Više ili visoko (*) 18 91,1 88,4 89 78,0 107 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji (*) 35 91,9 90,1 78 67,0 113 Drugi kvintil (*) 35 91,8 82,5 107 71,6 142 Srednji kvintil (30,3) 22 92,4 83,2 103 73,8 126 Četvrti kvintil (*) 35 92,1 88,9 100 76,9 135 Najbogatiji (43,5) 31 86,9 77,7 138 71,5 169 Ukupno 34,3 159 90,7 83,7 526 72,2 685 1 MICS pokazatelj 2.15 2 MICS pokazatelj 2.13 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. * Podaci za kategoriju „bez obrazovanja“ su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva te nisu prikazani u tabeli. Među djecom uzrasta od šest do osam mjeseci koja trenutno doje, minimalna frekvencija obroka definira se kao djeca koja su dobila čvrstu, polučvrstu ili meku/kašastu hranu dva puta ili više. Među djecom uzrasta od devet do 23 mjeseca koja trenutno doje, dobijanje čvrste, polučvrste ili meke/kašaste hrane najmanje tri puta čini minimalnu frekvenciju obroka. Za djecu uzrasta od šest do 23 mjeseca koja trenutno ne doje, minimalna frekvencija obroka definira se kao djeca koja dobijaju čvrstu, polučvrstu ili meku/kašastu hranu i mliječnu ishranu najmanje četiri puta tokom prethodnog dana. Praksa hranjenja djece na flašicu s cuclom je zabrinjavajuća zbog više faktora, među kojima je i moguća kontaminacija onečišćenom vodom i lošom higijenom tokom pripreme. Tabela NU.7 ukazuje da se veliki procenat djece mlađe od dvije godine u BiH hrani na flašicu s cuclom (80 procenata), pri čemu je približan procenat djece u FBiH (79 procenata) i RS (80 procenata), a nešto veći djece u gradskim (85 procenata), nego u seoskim sredinama (77 procenata). Dok se samo jedna petina djece mlađe od dvije godine ne hrani na flašicu s cuclom, zabrinjavajuće je da se na istu hrani više od polovine djece mlađe od šest mjeseci (60 procenata). Tabela NU.7: Hranjenje na flašicu Procenat djece mlađe od dvije godine koja su hranjena na flašicu s cuclom tokom prethodnog dana, BiH, 2011.–2012. Procenat djece mlađe od dvije godine koja su hranjena na flašicu s cuclom1 Broj djece mlađe od dvije godine Spol Muški 76,9 437 Ženski 81,8 484 Dob (u mjesecima) 0-5 60,3 236 6-11 88,6 231 12-23 84,8 454 Administrativne jedinice FBiH 78,8 655 RS 80,0 246 BD (94,0) 20 Tip naselja Gradsko 84,8 294 Seosko 77,0 627 Nivo obrazovanja majke* Osnovno 73,6 203 Srednje 81,0 574 Više ili visoko 80,9 137 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 67,6 139 Drugi kvintil 76,8 214 Srednji kvintil 84,8 177 Četvrti kvintil 79,3 190 Najbogatiji 86,0 200 Ukupno 79,5 921 1 MICS pokazatelj 2.11 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. * Podaci za kategoriju „bez obrazovanja“ su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva te nisu prikazani u tabeli. 28 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 29 Mala težina pri rođenju Težina bebe pri rođenju (porođajna masa) je dobar pokazatelj ne samo majčinog zdravlja i stanja uhranjenosti, nego i mogućnosti preživljavanja novorođenčeta, njegovog rasta te dugoročnog zdravstvenog stanja i psihosocijalnog razvoja. Mala porođajna težina djece (ispod 2.500 grama) sa sobom nosi čitav niz ozbiljnih zdravstvenih rizika za dijete. Bebe koje su bile pothranjene, izložene su znatno većem riziku od obolijevanja i umiranja tokom prvih mjeseci i godina života. Mala težina djece pri rođenju se najčešće dovodi u vezu s lošim zdravljem i nepravilnom ishranom same majke te konzumiranjem cigareta, posebno tokom trudnoće. Adolescentice koje se porađaju dok im je tijelo još uvijek u razvoju, rizikuju da na svijet donesu bebe s malom težinom. Budući da se mnoga novorođenčad u zemljama u razvoju ne vagaju po rođenju, a ona koja jesu vagana mogu pred- stavljati nepouzdan uzorak svih rođenih, navedene težine pri rođenju se, obično, ne mogu koristiti za procjenu preva- lence male porođajne težine među svom djecom. Stoga se procenat rođenih čija je težina ispod 2.500 grama u MICS-u izračunava na osnovu dvije stavke: majčine ocjene veličine djeteta nakon rođenja (to jest, veoma malo, manje od prosjeka, prosječno, veće od prosjeka, veoma veliko) i majčinog sjećanja djetetove težine, odnosno težine zabilježene u zdravstvenom kartonu (ukoliko je dijete bilo vagano po rođenju).31 Rezultati ovog istraživanja, prikazani tabelom NU.8, su pokazali da je nakon rođenja ukupno vagano 98 procenata novorođenčadi, od čega je svega tri procenta novorođenčadi težilo manje od 2.500 grama. Procenat djece s malom porođajnom težinom ne varira mnogo između FBiH i RS, u odnosu na tip naselja, kao ni u odnosu na imovinsko stanje članova domaćinstva. Tabela NU.8: Novorođenčad s malom porođajnom težinom (masom) Procenat živorođene djece3, rođene u periodu od dvije godine prije istraživanja, koja su po rođenju imala manje od 2.500 grama i procenat živorođene djece vagane po rođenju, BiH, 2011.–2012. Procenat živorođene djece: Broj živorođene djece u periodu od dvije godine prije istraživanja3ispod 2.500 grama1 vagane po rođenju2 Administrativne jedinice FBiH 3,2 97,3 211 RS 2,8 99,4 82 BD (4,5) (97,7) 6 Tip naselja Gradsko 3,4 96,2 94 Seosko 3,0 98,6 204 Nivo obrazovanja majke* Osnovno 4,2 98,6 66 Srednje 3,0 97,1 187 Više ili visoko 2,4 100,0 45 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 3,9 97,9 45 Drugi kvintil 3,2 99,2 69 Srednji kvintil 2,8 97,2 58 Četvrti kvintil 2,7 95,4 61 Najbogatiji 3,3 99,2 65 Ukupno 3,1 97,8 298 1 MICS pokazatelj 2.18 2 MICS pokazatelj 2.19 3 Podaci se odnose na najmlađe dijete u porodici rođeno u periodu od dvije godine prije istraživanja. ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. * Podaci za kategoriju „bez obrazovanja“ su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva te nisu prikazani u tabeli. 31 Za detaljan opis metodologije, pogledati Boerma, J. T., Weinstein, K. I., Rutstein, S.O. I Sommerfelt, A. E., 1996. Data on Birth Weight in Developing Countries: Can Surveys Help? Bulletin of the World Health Organization, 74(2), 209-16. V Zdravlje djece Imunizacija Milenijumski razvojni cilj broj četiri odnosi se na smanjenje smrtnosti djece za dvije trećine u periodu od 1990. do 2015. godine. Imunizacija ima ključnu ulogu u ostvarenju ovog cilja! Od kada je pokrenut „Prošireni program imunizacije“ (1974.), na globalnom nivou su spašeni životi miliona djece. Međutim, prema podacima UNICEF-a, 27 miliona djece još uvijek nije obuhvaćeno rutinskom imunizacijom te od bolesti koje se mogu spriječiti pravovremenom vakcinacijom svake godine umre dva miliona djece. Cilj „Svijeta po mjeri djeteta“ je da se na nivou države u 90 procenata slučajeva osigura puna imunizacija djece mlađe od jedne godine, s najmanje 80 procenata pokrivenosti u svakoj administrativnoj jedinici. Prema smjernicama UNICEF-a i SZO-a, dijete do prvog rođendana treba primiti BCG vakcinu (da bi se zaštitilo od tuberkuloze), tri doze DTP vakcine (da bi se zaštitilo od difterije, tetanusa i hripavca/velikog kašlja), tri doze polio vakcine, tri doze vakcine protiv hepatitisa B (HepB) te vakcinu protiv ospica (morbila). Uzimajući u obzir smjernice UNICEF-a i SZO, kao i preporuke za MRP u važećim pravilnicima o imunizaciji i hemoprofilaksi u FBiH i RS, kao i mogućnosti međunarodnog upoređivanja procjene za potpunu imunizaciju na osnovu ovog istraživanja odnose se na djecu od 18 do 29 mjeseci života koja su primila BCG vakcinu i po tri doze DTP i polio vakcine do navršene godine dana života te MRP do navršenih 18 mjeseci života. Podaci o vakcinaciji protiv hepatitisa B nisu uključeni u procenat potpune vakcinacije djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci.32 Podaci o obuhvatu djece imunizacijom prikupljeni su za svu djecu mlađu od pet godina. Majke su zamoljene pokazati vakcinacijske kartone ili zdravstvene knjižice za djecu mlađu od pet godina. Ukoliko je karton bio dostupan, anketari su prepisali podatke o vakcinaciji s kartona u upitnike. Ako dijete nije imalo karton, majka je zamoljena prisjetiti se da li je dijete primilo svaku od vakcina, a za DTP i polio – i broj doza koje je dijete primilo. Krajnje procjene pokrivenosti vakcinacijom se odnose na informacije dobijene iz vakcinacijskih kartona i na osnovu njenog sjećanja o vakcinacijama koje je dijete primilo. Procenat djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci u BiH koja su primila sve vakcine koje su SZO i UNICEF preporučili je prikazan u tabeli CH.1 (a) te u tabelama CH.1 (b) za FBiH i CH.1 (c) za RS. Nazivnik obuhvata djecu uzrasta od 18 do 29 mjeseci, tako da su obuhvaćena samo djeca koja su dovoljno stara da budu potpuno vakcinisana. U prve tri kolone tabele, brojnik uključuje svu djecu koja su bila vakcinisana u bilo koje vrijeme prije istraživanja. U posljednjoj koloni su obuhvaćena samo ona djeca koja su vakcinisana do navršene godine dana života, kao što je preporučeno. Kada je o MRP vakcini riječ, onda do navršenih 18 mjeseci života. Za djecu bez vakcinacijskih kartona, pretpostavljeno je da je procenat vakcinacija izvršenih do prvog rođendana isti kao kod djece koja imaju vakcinacijske kartone. Ukupno je 91 procenat djece u BiH, uključujući 95 procenata djece u FBiH i 84 procenta djece u RS, imalo dostupne vakcinacijske kartone za vrijeme istraživanja (Tabela CH.2). Prema podacima u tabeli CH.1 (a), 98 procenata djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci je primilo BCG vakcinu do navršene godine dana života. Prvu dozu vakcine protiv poliomijelitisa je primilo 95 procenata djece. Procenat djece koja su primila sljedeće doze polio vakcine opada, tako da je drugu dozu primilo 93 procenta djece, a treću dozu 85 procenata djece, odražavajući smanjenje obuhvata djece u obimu od deset procentualnih poena. Slično imunizaciji protiv poliomijelitisa, ukupno je 95 procenata djece primilo prvu dozu DTP vakcine do navršene godine dana života, a procenat opada na 86 procenata do treće doze. Prvu dozu vakcine protiv hepatitisa B je primilo 95 procenata djece, drugu dozu 93 procenata, a treću dozu je primilo 94 procenta djece. Obuhvat djece imunizacijom protiv ospica, rubeole i parotitisa do navršenih 18 mjeseci života je nešto manji, nego kod ostalih vakcina, i iznosi 80 procenata. 32 U svrhu poređenja podataka o procentu djece koja su primila vakcine koje su preporučili UNICEF i SZO u dojenačkom periodu s podacima iz MICS3 (istraživanje iz 2005.–2006. godine) podaci o vakcinaciji protiv hepatitisa B nisu uključeni u obračun potpune imunizacije djece. Podaci o vakci- naciji protiv bolesti izazvanih hemofilusom influence tip B (Hib), koja je sastavni dio kalendara vakcinacija FBiH i koja je prije provedbe istraživanja uvedena u kalendar vakcinacije RS, nisu prikazani u ovom Izvještaju. 30 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 31 U FBiH je 99 procenata djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci primilo BCG vakcinu do navršene godine dana života (Tabela CH.1 (b)). Prvu dozu vakcine protiv poliomijelitisa je primilo 96 procenata djece, drugu dozu je primilo 93 procenta djece, a treću dozu 83 procenta djece. U RS je 94 procenta djece uzrasta 18 do 29 mjeseci primilo BCG vakcinu do navršene godine dana života (Tabela CH.1 (c)). Prvu dozu vakcine protiv poliomijelitisa je primilo 93 procenta djece, drugu dozu je primilo 93 procenta djece, a treću dozu 91 procenat djece. Prvu dozu DTP vakcine je do navršene godine dana života u FBiH primilo 97 procenata, a u RS 92 procenta djece, a do treće doze procenat je opao na 84 procenta u FBiH i 90 procenata u RS (Tabele CH.1B (c) i CH.1 (c)). Prvu dozu HepB vakcine je u FBiH primilo 98 procenata djece, a u RS 86 procenata djece, drugu dozu je primilo 94 procenta djece u FBiH i 91 procenat djece u RS, a treću dozu, do navršene godine dana života, 83 procenta djece u FBiH i 88 procenata u RS. Obuhvat djece imunizacijom protiv ospica, rubeole i parotitisa do navršenih 18 mjeseci života iznosi 79 procenata u FBiH i 82 procenta u RS. Procenat djece u BiH koja su primila sve vakcine koje su preporučili UNICEF i SZO u dojenačkom periodu iznosi 68 procenata, pri čemu 67 procenata u FBiH i 72 procenta u RS. Ovaj podatak se odnosi na vakcinu protiv BCG, tri doze DTP vakcine i tri doze polio vakcine do prvog rođendana te MRP vakcine do navršenih 18 mjeseci života (Grafikon CH.1). Podaci o HepB i Hib vakcinama, koje su dio kalendara vakcinacija u FBiH i RS, nisu uključeni u obračun procenta djece koja su dobila sve vakcine kako bi se omogućilo poređenje s podacima iz prethodnih MICS istraživanja provedenih u BiH. Grafikon CH.1: Procenat djece uzrasta 18 do 29 mjeseci koja su dobila preporučene vakcinacije do navršene godine dana života, a za MRP do navršenih 18 mjeseci života, BiH, 2011.–2012. * Procenat za ‘sve vakcine’ ne uključuje vakcine protiv hepatitisa B. 98 95 93 86 95 93 85 80 68 95 93 84 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 BCG DTP1 DTP2 DTP3 Polio1 Polio2 Polio3 MRP Sve va kcine * (BCG, polio , MRP) HepB 1 HepB 2 HepB 3 Tabela CH.1 (a): Vakcinacije u prvoj godini života, BiH Procenat djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci koja su imunizirana protiv dječijih bolesti u bilo kojem trenutku prije istraživanja i do navršene godine dana života, a za MRP do navršenih 18 mjeseci života, BiH, 2011.–2012. Vakcinisani u bilo kojem trenutku prije istraživanja: Vakcinisani do navršene godine dana života, a za MRP do navršenih 18 mjeseci života vakcinacijski karton majčino sjećanje bilo koje od toga BCG1 89,3 10,0 99,3 97,8 Polio   1 87,9 8,2 96,0 95,1 2 86,8 8,0 94,8 92,9 32 83,7 7,5 91,2 85,1 Di-Te-Per (DTP) 1 88,9 8,6 97,5 95,2 2 88,0 8,4 96,4 93,1 33 84,8 7,4 92,2 85,5 Mo-Ru-Pa (MRP)4 80,2 7,6 87,8 79,9     Sve vakcine (BCG, polio, DTP i MRP) 78,3 5,9 84,2 68,0 Nijedna vakcina (BCG, polio, DTP i MRP) 0,0 0,3 0,3 0,3 HepB 1 (po rođenju) 90,8 6,0 96,8 95,4 2 86,0 9,3 95,3 93,0 35 80,7 7,5 88,2 83,9     Broj djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci 463 463 463 463 1 MICS pokazatelj 3.1 2 MICS pokazatelj 3.2 3 MICS pokazatelj 3.3 4 MICS pokazatelj 3.4; MDG pokazatelj 4.3 5 MICS pokazatelj 3.5 Tabela CH.1 (b): Vakcinacije u prvoj godini života, FBiH Procenat djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci koja su imunizirana protiv dječijih bolesti u bilo kojem trenutku prije istraživanja i do navršene godine dana života, a za MRP do navršenih 18 mjeseci života, FBiH, 2011.–2012. Vakcinisani u bilo kojem trenutku prije istraživanja: Vakcinisani do navršene godine dana života, a za MRP do navršenih 18 mjeseci života vakcinacijski karton majčino sjećanje bilo koje od toga BCG1 93,6 5,9 99,5 99,2 Polio 1 92,0 5,0 97,0 95,7 2 90,5 4,7 95,3 92,9 32 86,4 4,2 90,6 83,2 Di-Te-Per (DTP) 1 91,8 5,7 97,5 96,5 2 90,6 5,4 96,0 93,9 33 86,0 4,5 90,5 84,3 Mo-Ru-Pa (MRP)4 83,8 4,5 88,3 79,3     Sve vakcine (BCG, polio, DTP i MRP) 81,2 2,5 83,7 67,0 Nijedna vakcina (BCG, polio, DTP i MRP) 0,0 0,2 0,2 0,2 HepB 1 (po rođenju) 94,3 4,0 98,3 98,0 2 87,8 6,7 94,5 93,7 35 83,0 4,5 87,5 82,5     Broj djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci 327 327 327 327 1 MICS pokazatelj 3.1 2 MICS pokazatelj 3.2 3 MICS pokazatelj 3.3 4 MICS pokazatelj 3.4; MDG pokazatelj 4.3 5 MICS pokazatelj 3.5 (BCG , polio , DTP i MRP ) 32 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 33 Tabela CH.1 (c): Vakcinacije u prvoj godini života, RS Procenat djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci koja su imunizirana protiv dječijih bolesti u bilo kojem trenutku prije istraživanja i do navršene godine dana života, a za MRP do navršenih 18 mjeseci života, RS, 2011.–2012. Vakcinisani u bilo kojem trenutku prije istraživanja: Vakcinisani do navršene godine dana života, a za MRP do navršenih 18 mjeseci života vakcinacijski karton majčino sjećanje bilo koje od toga BCG1 79,5 19,3 98,8 93,5 Polio 1 78,1 15,2 93,3 93,3 2 78,1 15,2 93,3 92,6 32 77,5 15,2 92,7 90,5 Di-Te-Per (DTP) 1 82,4 15,2 97,6 91,8 2 82,4 15,2 97,6 90,3 33 82,4 15,2 97,6 89,6 Mo-Ru-Pa (MRP)4 71,8 15,3 87,1 82,1   Sve vakcine (BCG, polio, DTP i MRP) 72,5 14,7 87,1 71,6 Nijedna vakcina (BCG, polio, DTP i MRP) 0,0 0,6 0,6 0,6 HepB 1 (po rođenju) 82,4 10,9 93,3 88,5 2 81,8 15,8 97,6 91,0 35 75,1 15,2 90,3 88,1   Broj djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci 128 128 128 128 1 MICS pokazatelj 3.1 2 MICS pokazatelj 3.2 3 MICS pokazatelj 3.3 4 MICS pokazatelj 3.4; MDG pokazatelj 4.3 5 MICS pokazatelj 3.5 Tabela CH.2 prikazuje obuhvat djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci imunizacijom, prema osnovnim karakteristikama. Procenti predstavljaju djecu vakcinisanu u bilo kojem trenutku prije istraživanja i temelje se na informacijama dobi- jenim, kako iz vakcinacijskog kartona, tako i iz izjava majki/staratelja. Nisu evidentne velike razlike prema osnovnim karakteristikama. Ukupan procenat djece koja su primila sve preporučene vakcine, osim vakcine protiv hepatitisa B, u bilo kojem trenutku prije istraživanja iznosi 84 procenta, pri čemu 87 procenata u RS i 84 procenta u FBiH. BCG vakcinu je, u bilo kojem trenutku prije istraživanja, primilo 99 procenata djece u BiH. Treću dozu polio vakcine primilo je 91 procenat djece, treću dozu DTP vakcine 92 procenta djece, a treću dozu HepB vakcine 88 procenata djece. Vakcinu protiv ospica, rubeole i parotitisa je, u bilo kojem trenutku prije istraživanja, primilo 88 procenata djece u BiH. BCG vakcinu su, u bilo kojem trenutku prije istraživanja, primila skoro sva djeca u FBiH i RS. Treću dozu polio vakcine primilo je 91 procenat djece u FBiH i 93 procenta djece u RS, treću dozu DTP vakcine 91 procenat djece u FBiH i 98 procenata djece u RS, a treću dozu HepB vakcine 88 procenata djece u FBiH i 90 procenata djece u RS. Vakcinu protiv ospica, rubeole i parotitisa je, u bilo kojem trenutku prije istraživanja, u FBiH primilo 88 procenata djece, a u RS 87 procenata djece. Ta be la C H .2 : V ak ci na ci je p re m a os no vn im k ar ak te ri st ik am a Pr oc en at d je ce u zr as ta o d 18 d o 29 m je se ci k oj a su v ak ci ni sa na p ro tiv d je či jih b ol es ti u bi lo k oj em tr en ut ku p rij e is tr až iv an ja , B iH , 2 01 1. –2 01 2. Pr oc en at d je ce k oj a su p ri m ila : Pr oc en at s vi đe ni m va kc in a- ci js ki m ka rt on om Br oj d je ce uz ra st a 18 -2 9 m je se ci BC G po lio D TP M RP ni je dn u va kc in u (B CG , p ol io , D TP i M RP ) sv e va cc in e (B CG , p ol io , D TP i M RP ) H ep B 1 2 3 1 2 3 1 2 3 Sp ol M uš ki 99 ,0 97 ,2 96 ,4 93 ,6 97 ,4 97 ,0 92 ,9 89 ,0 0, 3 86 ,1 94 ,5 96 ,4 90 ,1 89 ,0 22 7 Že ns ki 99 ,7 94 ,9 93 ,2 88 ,9 97 ,6 95 ,9 91 ,6 86 ,6 0, 3 82 ,4 99 ,0 94 ,3 86 ,3 93 ,7 23 6 A dm in is tr at iv ne je di ni ce FB iH 99 ,5 97 ,0 95 ,3 90 ,6 97 ,5 96 ,0 90 ,5 88 ,3 0, 2 83 ,7 98 ,3 94 ,5 87 ,5 94 ,8 32 7 RS 98 ,8 93 ,3 93 ,3 92 ,7 97 ,6 97 ,6 97 ,6 87 ,1 0, 6 87 ,1 93 ,3 97 ,6 90 ,3 83 ,7 12 8 BD (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) 8 Ti p na se lja G ra ds ko 99 ,5 97 ,5 97 ,0 91 ,4 98 ,5 97 ,0 91 ,0 87 ,9 0, 0 84 ,9 97 ,0 97 ,7 89 ,6 89 ,2 16 2 Se os ko 99 ,2 95 ,3 93 ,6 91 ,1 97 ,0 96 ,1 92 ,9 87 ,7 0, 5 83 ,8 96 ,7 94 ,1 87 ,4 92 ,5 30 1 N iv o ob ra zo va nj a m aj ke * O sn ov no 97 ,7 93 ,7 93 ,7 88 ,5 94 ,5 94 ,5 89 ,3 85 ,3 1, 5 84 ,2 95 ,3 87 ,2 80 ,9 89 ,6 10 2 Sr ed nj e 99 ,7 95 ,9 94 ,5 91 ,8 97 ,9 96 ,5 92 ,9 88 ,2 0, 0 83 ,9 97 ,1 97 ,1 89 ,3 91 ,7 29 1 Vi še il i v is ok o 10 0, 0 10 0, 0 97 ,6 92 ,8 10 0, 0 98 ,8 94 ,0 89 ,4 0, 0 85 ,7 97 ,6 10 0, 0 94 ,0 93 ,0 68 Kv in ti li in de ks a im ov in sk og s ta nj a N aj si ro m aš ni ji 98 ,1 96 ,2 95 ,3 91 ,4 96 ,2 95 ,3 91 ,4 90 ,0 1, 0 87 ,2 94 ,4 88 ,3 81 ,6 93 ,5 85 D ru gi k vi nt il 99 ,1 95 ,3 93 ,4 89 ,6 95 ,3 94 ,3 90 ,5 85 ,1 0, 9 83 ,1 95 ,3 96 ,2 91 ,5 90 ,7 85 Sr ed nj i k vi nt il 10 0, 0 99 ,2 98 ,3 93 ,7 99 ,2 99 ,2 91 ,7 94 ,2 0, 0 89 ,1 97 ,9 96 ,2 89 ,1 91 ,1 98 Če tv rt i k vi nt il 99 ,2 98 ,3 95 ,6 93 ,0 98 ,7 95 ,2 93 ,4 89 ,0 0, 0 85 ,1 97 ,4 97 ,4 93 ,0 91 ,8 93 N aj bo ga tij i 10 0, 0 91 ,5 91 ,5 88 ,3 97 ,7 97 ,7 93 ,8 81 ,1 0, 0 77 ,2 98 ,5 97 ,7 85 ,6 90 ,2 10 4 U ku pn o 99 ,3 96 ,0 94 ,8 91 ,2 97 ,5 96 ,4 92 ,2 87 ,8 0, 3 84 ,2 96 ,8 95 ,3 88 ,2 91 ,4 46 3 (* ) P od ac i s u ba zi ra ni n a m an je o d 25 n ep on de ris an ih s lu ča je va . * Po da ci z a ka te go rij u „b ez o br az ov an ja “ s u ba zi ra ni n a m an je o d 25 n ep on de ris an ih s lu ča je va te n is u pr ik az an i u ta be li. 34 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 35 Liječenje oralnom rehidracijom Dijareja (proljev) je drugi vodeći uzrok smrtnosti djece mlađe od pet godina u cijelom svijetu. Tokom liječenja dijareje poseban značaj ima povećanje unosa tečnosti, nastavljena i adekvatna ishrana djeteta i primjena oralnih rehidracijskih soli (ORS). Cilj liječenja dijareje je da se do 2015. godine33 stopa smrtnosti djece mlađe od pet godina smanji za dvije trećine. Osim toga, „Svijet po mjeri djeteta“ poziva na smanjenje učestalosti dijareje za 25 procenata. U MICS-u se prevalenca dijareje procjenjuje na osnovu pitanja postavljenih majkama ili starateljima o tome da li je njihovo dijete imalo dijareju u periodu od dvije sedmice prije istraživanja (Tabela CH.3). U slučajevima kada je majka izjavila da je dijete imalo dijareju, postavljen je niz pitanja o liječenju bolesti, uključujući i pitanja o tome šta je dijete pilo i jelo dok je imalo dijareju te da li je to bila veća ili manja količina hrane i pića, u odnosu na onu koju dijete inače konzumira. Tabela CH.3 prikazuje procenat djece koja su imala dijareju u posljednje dvije sedmice koje su prethodile istraživanju te procenat djece koja su dobila različite vrste preporučenih tečnosti tokom trajanja dijareje. Budući da su djeca mogla dobiti više od jedne vrste tečnosti, procenti se ne uklapaju nužno u zbir od 100. Ukupno šest procenata djece mlađe od pet godina u BiH je imalo dijareju tokom dvije sedmice koje su prethodile istraživanju (Tabela CH.3). Sedam procenata djece u FBiH i četiri procenta djece u RS je imalo dijareju tokom dvije sedmice koje su prethodile istraživanju. Posmatrano prema uzrastu, najveća prevalenca dijareje je bila među djecom uzrasta od 12 do 23 mjeseca (osam procenata). Tečnost iz ORS paketa, ili fabrički pakovane ORS tečnosti, dobilo je oko 36 procenata djece. Djeca čije majke imaju osnovno obrazovanje rjeđe dobijaju ORS, nego djeca čije majke imaju srednje obrazovanje (14 procenata u odnosu na 37 procenata). Nema velike razlike u prevalenci dijareje kod djevojčica i dječaka ni u procentu dječaka i djevojčica koji su dobili ORS. 33 U odnosu na 1990. godinu (Milenijumski razvojni ciljevi) Tabela CH.3: Rastvori za oralnu rehidraciju Procenat djece mlađe od pet godina koja su imala dijareju u dvije sedmice prije istraživanja i bila liječena sredstvom za oralnu rehidraciju (ORS), BiH, 2011.–2012.     Imala dijareju u posljednje dvije sedmice Broj djece mlađe od pet godina Djeca s dijarejom koja su dobila ORS (tečnost načinjenu iz ORS paketa ili fabrički pakovanu tečnost) Broj djece mlađe od pet godina s dijarejom u posljednje dvije sedmice Spol Muški 6,9 1.124 35,2 78 Ženski 5,0 1.173 37,8 58 Administrativne jedinice FBiH 6,7 1.611 35,7 108 RS 4,3 646 (39,1) 28 BD 1,0 40 (*) 0 Tip naselja Gradsko 5,3 774 (43,5) 41 Seosko 6,2 1.523 33,2 95 Dob (u mjesecima) 0-11 5,8 466 (*) 27 12-23 7,7 454 (47,3) 35 24-35 4,2 459 (*) 19 36-47 6,8 485 (37,9) 33 48-59 5,1 432 (*) 22 Nivo obrazovanja majke* Osnovno 5,5 526 13,8 29 Srednje 5,8 1.426 37,1 83 Više ili visoko 7,7 324 (*) 25 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 6,9 388 (*) 27 Drugi kvintil 7,7 482 (36,1) 37 Srednji kvintil 3,9 455 (*) 18 Četvrti kvintil 6,0 469 (*) 28 Najbogatiji 5,3 502 (67,1) 27 Ukupno 5,9 2.297 36,3 136 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. * Podaci za kategoriju „bez obrazovanja“ su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva te nisu prikazani u tabeli. Tabela CH.4 prikazuje navike u ishrani djece tokom perioda dijareje. Podaci pokazuju da je tokom perioda dijareje 45 procenata djece mlađe od pet godina pilo više tečnosti nego obično, dok je 43 procenta pilo otprilike istu ili manju količinu. Što se tiče unosa hrane, isto kao inače ili nešto manje je jelo 82 procenta djece, dok je i mnogo manje nego inače jelo šest procenata djece. U pet procenata slučajeva je djeci u potpunosti zaustavljena ishrana. 36 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 37 Tabela CH .4: N avike ishrane za vrijem e dijareje Procenat djece m lađe od pet godina koja su im ala dijareju u posljednje dvije sedm ice prem a količini tečnosti i hrane unesene za vrijem e dijareje, BiH , 2011.–2012. Im ala dijareju u posljednje dvije sedm ice Broj djece m lađe od pet godina U nos tečnosti za vrijem e dijareje U kupno Ishrana za vrijem e dijareje U kupno Broj djece m lađe od pet godina koja su im ala dijareju u posljednje dvije sedm ice D ato m nogo m anje da pije D ato nešto m anje da pije D ato otprilike isto da pije D ato više da pije N ije dato ništa da pije D ato m nogo m anje da jede D ato nešto m anje da jede D ato otprilike isto da jede D ato više da jede Zaustavljena ishrana Spol M uški 6,9 1.124 8,9 11,3 30,8 46,9 2,1 100,0 6,2 37,7 46,2 9,9 0,0 100,0 78 Ženski 5,0 1.173 1,4 9,6 33,7 43,4 11,9 100,0 6,8 19,1 60,8 1,4 11,9 100,0 58 A dm inistrativne jedinice FBiH 6,7 1.611 7,2 9,7 29,3 45,9 7,9 100,0 5,2 24,4 56,8 7,2 6,4 100,0 108 RS 4,3 646 (0,0) (14,0) (41,9) (44,1) (0,0) 100,0 (11,2) (49,7) (36,3) (2,8) (0,0) 100,0 28 BD 1,0 40 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 0 Tip naselja G radsko 5,3 774 (0,0) (13,4) (20,9) (65,7) (0,0) 100,0 (11,6) (39,6) (33,9) (14,9) (0,0) 100,0 41 Seosko 6,2 1.523 8,2 9,3 36,9 36,6 9,0 100,0 4,2 25,5 60,5 2,5 7,3 100,0 95 D ob (u m jesecim a) 0-11 5,8 466 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 27 12-23 7,7 454 (2,3) (9,3) (31,7) (39,1) (17,6) 100,0 (6,8) (27,5) (43,4) (4,6) (17,6) 100,0 35 24-35 4,2 459 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 19 36-47 6,8 485 (18,6) (9,5) (21,6) (47,8) (2,4) 100,0 (2,4) (49,8) (45,4) (2,3) (0,0) 100,0 33 48-59 5,1 432 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 22 N ivo obrazovanja m ajke* O snovno 5,5 526 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 29 Srednje 5,8 1.426 8,4 10,7 25,1 46,4 9,4 100,0 9,6 32,2 47,8 2,9 7,4 100,0 83 Više ili visoko 7,7 324 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 25 Kvintili indeksa im ovinskog stanja N ajsirom ašniji 6,9 388 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 27 D rugi kvintil 7,7 482 (2,2) (10,8) (23,5) (44,7) (18,8) 100,0 (6,5) (23,6) (51,1) (2,2) (16,7) 100,0 37 Srednji kvintil 3,9 455 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 18 Četvrti kvintil 6,0 469 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 28 N ajbogatiji 5,3 502 (3,0) (11,8) (23,6) (61,6) (0,0) 100,0 (5,9) (38,5) (32,6) (22,9) (0,0) 100,0 27 U kupno 5,9 2.297 5,7 10,5 32,0 45,4 6,3 100,0 6,4 29,8 52,4 6,3 5,1 100,0 136 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na m anje od 25 neponderisanih slučajeva. * Podaci za kategoriju „bez obrazovanja“ su bazirani na m anje od 25 neponderisanih slučajeva te nisu prikazani u tabeli. Tabela CH.5 prikazuje procenat djece mlađe od pet godina s dijarejom tokom dvije sedmice prije istraživanja, koja su liječena oralnom rehidracijom uz nastavak ishrane, i procenat djece s dijarejom koja su liječena na drugi način. Podaci pokazuju da 55 procenata djece dobilo oralnu rehidracijsku terapiju (ORT) uz, kao što je preporučeno, istovremeni nastavak ishrane (Grafikon CH.2). Ukupno je 65 procenata djece s dijarejom primilo oralne rehidracijske soli ili povećan unos tečnosti (Grafikon CH.3). Lijek protiv dijareje u obliku tableta ili sirupa dobilo je 33 procenta djece, a svega jedan procenat njih je dobilo lijek u vidu injekcije. Narodnim lijekom/ljekovitim biljem (pripremljenim kod kuće) dijareja je liječena kod 19 procenata djece, dok je devet procenata njih liječeno na neki drugi način. Nijedan tretman niti lijek za liječenje dijareje nije primilo 21 procenat djece. Grafikon CH.2: Procenat djece mlađe od pet godina s dijarejom koja su dobila ORT s nastavljenom ishranom, BiH, 2011.–2012. * Podaci za RS i gradske sredine su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. Grafikon CH.3: Procenat djece mlađe od pet godina s dijarejom koja su dobile ORS ili povećani unos tečnosti, BiH, 2011.–2012. * Podaci za RS i gradske sredine su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. 55 (55) (69) 48 60 47 55 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 FBiH RS Gradsko Seosko Mu ki spol enski spol BiH Procenat 65 (66) (79) 59 65 65 65 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 FBiH RS Gradsko Seosko Mu ki spol enski spol BiH Procenat 38 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 39 Tabela CH.5: Oralna rehidracijska terapija s nastavljenom ishranom i drugim vidovima liječenja Procenat djece mlađe od pet godina, koja su imala dijareju u posljednje dvije sedmice, koja su primila oralnu rehidracijsku terapiju (ORT) s nastavljenom ishranom i procenat djece s dijarejom koja su primila neke druge lijekove ili vidove liječenja, BiH, 2011.–2012. Djeca s dijarejom koja su primila: Drugi lijekovi i vidovi liječenja: Nije primijenjen nijedan lijek ili drugi vid liječenja Broj djece mlađe od pet godina koja su imala dijareju u posljednje dvije sedmice ORS ili više tečnosti ORT s nastavljenom ishranom1 pilula ili sirup injekcija intravenozna infuzija narodni lijek/ ljekovito bilje drugo antibiotik lijek protiv dijareje cink drugo nepoznato antibiotik nije antibiotik nepoznato Spol Muški 65,0 59,9 4,1 24,2 0,0 2,0 2,1 1,0 0,0 0,0 0,0 9,8 8,9 21,2 78 Ženski 64,8 47,5 1,4 27,0 0,0 1,3 4,2 0,0 0,0 0,0 1,4 31,2 9,6 20,1 58 Administrativne jedinice FBiH 64,8 54,6 2,2 24,8 0,0 0,7 3,7 0,0 0,0 0,0 0,7 21,4 10,2 22,5 108 RS (66,5) (55,3) (5,6) (27,9) (0,0) (5,6) (0,0) (2,8) (0,0) (0,0) (0,0) (8,4) (5,6) (14,0) 28 BD (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) 0 Tip naselja Gradsko (79,0) (69,4) (3,8) (24,8) (0,0) (1,9) (0,0) (1,9) (0,0) (0,0) (0,0) (28,3) (16,8) (7,7) 41 Seosko 58,8 48,1 2,5 25,6 0,0 1,7 4,3 0,0 0,0 0,0 0,9 14,9 5,9 26,4 95 Dob (u mjesecima) 0-23 (62,2) (49,7) (2,6) (36,7) (0,0) (0,0) (1,3) (1,3) (0,0) (0,0) (0,0) (14,3) (13,9) (26,2) 62 24-59 67,2 58,7 3,2 16,0 0,0 3,2 4,3 0,0 0,0 0,0 1,1 22,8 5,3 16,1 74 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 57,6 45,2 2,9 27,8 0,0 1,0 5,0 1,0 0,0 0,0 1,0 21,2 4,9 24,3 81 Najbogatijih 40 procenata (75,8) (68,5) (2,9) (21,8) (0,0) (2,9) (0,0) (0,0) (0,0) (0,0) (0,0) (15,6) (15,6) (15,4) 55 Ukupno 64,9 54,6 2,9 25,4 0,0 1,7 3,0 0,6 0,0 0,0 0,6 19,0 9,2 20,7 136 1 MICS pokazatelj 3.8 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. procenta u RS). Od ove djece, 87 procenata odvedeno je bilo kojem odgovarajućem pružatelju usluga (MICS pokazatelj 3.9, koji nije prikazan u tabeli CH.6). Najviše djece je pregledano u javnom sektoru, od čega je 48 procenata djece odvedeno u dom zdravlja, 24 procenta u bolnicu, a sedam procenata je pregledano od strane zdravstvenih radnika koji vrše kućne posjete. Manji broj djece je odveden doktoru u privatnom sektoru (sedam procenata) te u privatnu apoteku (dva procenta). Prevalenca sumnje na upalu pluća kod djece mlađe od pet godina ne varira u velikoj mjeri po spolu. U odnosu na uzrast djece, prevalenca sumnje na upalu pluća je bila najveća među djecom uzrasta od 12 do 23 mjeseca (pet procenata). Ukupno je nađeno oko tri četvrtine (76 procenata) djece mlađe od pet godina sa sumnjom na upalu pluća, u periodu od dvije sedmice koje su prethodile istraživanju, koja su liječena antibioticima (MICS pokazatelj 3.10, koji nije prikazan u tabeli CH.6). Njega i liječenje upale pluća antibioticima Upala pluća je vodeći uzrok smrtnosti djece u svijetu, a upotreba antibiotika kod djece mlađe od pet godina za koju se sumnja da imaju upalu pluća predstavlja ključnu intervenciju. Cilj „Svijeta po mjeri djeteta“ je smanjenje smrtnosti uzrokovane akutnim respiratornim infekcijama za jednu trećinu. U MICS za BiH prevalenca sumnje na upalu pluća procijenjena je na osnovu pitanja postavljenih majkama ili starateljima o tome da li je njihovo dijete mlađe od pet godina imalo bolest praćenu kašljem i ubrzanim ili otežanim disanjem, a čiji simptomi su posljedica problema u grudnom košu ili začepljenja nosa (ili oboje). Tabela CH.6 prikazuje prevalencu sumnje na upalu pluća. Rezultati istraživanja su pokazali da je u periodu od dvije sedmice prije istraživanja tri procenta djece mlađe od pet godina imalo simptome upale pluća (tri procenta u FBiH i četiri 40 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 41 Tabela CH.6: Prevalenca sumnje na upalu pluća prema osnovnim karakteristikama Procenat djece mlađe od pet godina sa sumnjom na upalu pluća u posljednje dvije sedmice, BiH, 2011.–2012.   Sumnja na upalu pluća u posljednje dvije sedmice Broj djece mlađe od pet godina Spol Muški 3,6 1.124 Ženski 2,8 1.173 Administrativne jedinice FBiH 2,8 1.611 RS 4,2 646 BD 4,0 40 Tip naselja Gradsko 3,4 774 Seosko 3,1 1.523 Dob (u mjesecima) 0-11 1,0 466 12-23 5,0 454 24-35 4,2 459 36-47 2,8 485 48-59 2,9 432 Nivo obrazovanja majke* Osnovno 3,8 526 Srednje 3,1 1.426 Više ili visoko 2,7 324 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 5,3 388 Drugi kvintil 2,5 482 Srednji kvintil 2,9 455 Četvrti kvintil 2,8 469 Najbogatiji 2,8 502 Ukupno 3,2 2.297 * Podaci za kategoriju „bez obrazovanja“ su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva te nisu prikazani u tabeli. MICS pokazatelj 3.9: procenat djece mlađe od pet godina sa sumnjom na upalu pluća, u posljednje dvije sedmice, koja su odvedena bilo kojem odgovarajućem pružatelju usluga; pokazatelj nije prikazan u tabeli CH.6 zbog malog broja neponderisanih na nivou osnovnih karakteristika (manje od 25 neponderisanih slučajeva). MICS pokazatelj 3.10: procenat djece mlađe od pet godina sa sumnjom na upalu pluća kojima su davani antibiotici u posljednje dvije sedmice; pokazatelj nije prikazan u tabeli CH.6 zbog malog broja neponderisanih slučajeva na nivou osnovnih karakteristika (manje od 25 neponderisanih slučajeva). Poznavanje opasnih znakova upale pluća od strane majki je značajan faktor u traženju odgovarajuće njege za dijete. Pitanja u vezi s poznavanjem opasnih znakova upale pluća prikazana su u tabeli CH.7. Ukupno 15 procenata posto žena poznaje dva opasna znaka upale pluća – teško i ubrzano disanje. Kao opasan simptom zbog kojeg bi odmah odvele dijete u zdravstvenu ustanovu, 39 procenata majki je identificiralo otežano disanje, dok je 20 procenata majki identificiralo ubrzano disanje. Ubrzano disanje kao opasan znak upale pluća prepoznaje približno jednak procenat majki u gradskim i seoskima sredinama (oko 20 procenata). Interesantno je da, posmatrano po obrazovanju, poznavanje ubrzanog disanja kao opasnog znaka upale pluća je najčešće kod majki sa osnovnim obrazovanjem (27 procenata) i opada s rastom nivoa obrazovanja majke (12 procenata za više ili visoko obrazovanje). Veći procenat majki u RS (50 procenata) smatra da dijete treba odmah odvesti u zdravstvenu ustanovu ako otežano diše, nego u FBiH (34 procenta). Dvadeset i dva procenta majki u FBiH i 15 procenata majki u RS smatra da dijete treba odmah odvesti u zdravstvenu ustanovu ako ubrzano diše. Najveći procenat majki smatra da dijete treba odmah odvesti u zdravstvenu ustanovu ako dobije povišenu temperaturu (88 procenata), a, potom, ako se djetetovo stanje pogoršava (43 procenta). Tabela CH.7: Poznavanje dva upozoravajuća znaka upale pluća Procenat majki i staratelja djece mlađe od pet godina, prema simptomima koji bi ih natjerali da odmah odvedu dijete u zdravstvenu ustanovu i procenat majki koje ubrzano i otežano disanje vide kao znak da hitno potraže pomoć, BiH, 2011.–2012. Procenat majki/staratelja djece mlađe od pet godina koje smatraju da dijete treba odmah odvesti u zdravstvenu ustanovu ako: Majke/ staratelji koji prepoznaju dva opasna znaka upale pluća Broj majki/ staratelja djece mlađe od pet godina ne može da pije ili doji se stanje pogoršava dobije povišenu temperaturu ubrzano diše otežano diše ima krvavu stolicu slabo pije ima druge simptome Administrativne jedinice FBiH 16,9 41,5 85,6 21,5 33,7 24,5 7,2 42,0 16,2 459 RS 14,6 46,8 92,6 15,0 49,5 17,0 6,4 27,3 10,4 183 BD 43,0 57,0 100,0 50,4 62,0 51,6 39,3 4,9 47,9 11 Tip naselja Gradsko 16,4 41,8 86,9 19,2 43,0 24,5 5,4 32,7 14,3 219 Seosko 16,8 44,0 88,2 20,7 36,3 21,9 8,5 39,5 15,5 433 Nivo obrazovanja majke* Osnovno 18,1 47,8 86,1 27,1 37,0 27,4 8,2 34,3 19,5 154 Srednje 17,0 43,5 88,4 19,6 39,9 22,5 7,8 36,5 15,1 403 Više ili visoko 13,2 34,4 87,8 11,7 35,9 17,2 5,2 45,6 8,0 93 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 20,1 40,6 88,3 21,5 41,5 22,8 11,9 35,9 17,6 107 Drugi kvintil 17,4 52,7 87,6 25,2 40,6 24,6 10,0 35,3 19,9 136 Srednji kvintil 17,9 40,7 86,7 19,0 42,8 25,0 6,2 37,7 15,2 132 Četvrti kvintil 13,7 44,7 88,3 22,9 34,8 24,9 5,3 32,9 14,4 134 Najbogatiji 15,0 37,2 88,1 13,0 34,1 17,2 5,0 43,8 9,1 144 Ukupno 16,7 43,2 87,8 20,2 38,6 22,8 7,5 37,3 15,1 652 * Podaci za kategoriju „bez obrazovanja“ su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva te nisu prikazani u tabeli. Upotreba čvrstog goriva Više od tri milijarde ljudi u svijetu koristi čvrsta goriva za zadovoljavanje osnovnih energetskih potreba, uključujući kuhanje i grijanje. Čvrsto gorivo obuhvata biomasu, kao što je drvo, ćumur, usjev ili drugi poljoprivredni otpad, izmet, žbunje, i slamu te ugljen. Priprema hrane i grijanje na čvrsta goriva dovode do stvaranja visoke koncentracije dima u zatvorenom prostoru, koji sadrži složenu mješavinu zagađivača opasnih po zdravlje. Osnovni problem u korištenju čvrstih goriva je nepotpuno sagorijevanje, koje proizvodi toksične materije kao što su, između ostalog, ugljični monok- sid i sumpordioksid (SO2). Korištenje čvrstih goriva povećava rizik obolijevanja od akutnih respiratornih bolesti, upale pluća, hronične opstruktivne bolesti pluća, raka. Osnovni pokazatelj za praćenje korištenja čvrstih goriva je procenat stanovništva koje koristi čvrsta goriva kao osnovni energent za pripremu hrane u domaćinstvu. Tabela CH.8 prikazuje da čvrsta goriva za pripremanje hrane koristi ukupno 70 procenata domaćinstava u BiH, dok niži procenat domaćinstava u tu svrhu koristi električnu energiju (21 p

View the publication