Istraživanje višestrukih pokazatelja (MICS) o romskoj populaciji u Bosni i Hercegovini 2011.-2012 završni izvještaj

Publication date: 2013

Bosna i Hercegovina: romska populacija Istraživanje višestrukih pokazatelja 2011.–2012. Bosna i Hercegovina: romska populacija Praćenje stanja i položaja djece i žena Bosna i H ercegovina: rom ska populacija, 2011.–2012. Istraživanje višestrukih pokazatelja Bosna i Hercegovina Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Dječiji fond Ujedinjenih nacija Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine Istraživanje višestrukih pokazatelja 2011.–2012. BOSNA I HERCEGOVINA: ROMSKA POPULACIJA ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. Završni izvještaj Februar, 2013. BOSNA I HERCEGOVINA: ROMSKA POPULACIJA ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. Izdavač UNICEF-ov ured za Bosnu i Hercegovinu Autori Dajana Mitrović Enida Imamović Mirza Puzić Lektor Edin Tuzlak Dizajn Sandra Ozimica Naslovna fotografija Dženan Kriještorac Štampa Amos graf Tiraž 500 Štampano u februaru 2013. godine Istraživanje višestrukih pokazatelja (MICS) je međunarodni program istraživanja domaćinstava razvijen od strane Ureda dječijeg fonda Ujedinjenih nacija (UNICEF), kojim se obezbjeđuju ažurne informacije o djeci i ženama te mjere ključni pokazatelji koji omogućavaju državama praćenje napretka u odnosu na Milenijumske razvojne ciljeve i druge međunarodne obaveze. Istraživanje višestrukih pokazatelja o romskoj populaciji 2011.–2012. u Bosni i Hercegovini je provelo Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine (MLJPI BiH) u saradnji s Agencijom za statistiku Bosne i Hercegovine (BHAS). Finansijsku i stručnu podršku pružio je UNICEF BiH. Dodatnu finansijsku pomoć pružio je Populacijski fond Ujedinjenih nacija (UNFPA) i Visoki komesar Ujedinjenih nacija za izbjeglice (UNHCR). Istraživanje je provedeno kao dio četvrtog globalnog ciklusa MICS istraživanja (MICS4). Dodatne informacije o globalnom MICS programu mogu se naći na www.childinfo.org. Preporučeni način navođenja studije: Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine i Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. (2013.) Istraživanje višestrukih pokazatelja (MICS) o romskoj populaciji u Bosni i Hercegovini 2011.-2012: završni izvještaj. Sarajevo: UNICEF BiH. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA iii Zbirna tabela rezultata1 Pokazatelji Istraživanja višestrukih pokazatelja (MICS) i Milenijumskih razvojnih ciljeva (MDG), istraživanje o romskoj populaciji u Bosni i Hercegovini, 2011.–2012. Oblast MICS4pokazatelj MDG pokazatelj Pokazatelj Vrijednost SMRTNOST DJECE Smrtnost djece 1.1 4.1 Smrtnost djece mlađe od pet godina2 27 promila 1.2 4.2 Smrtnost dojenčadi3 24 promila ISHRANA Stanje uhranjenosti Prevalenca pothranjenosti (manja težina u odnosu na uzrast): 2.1a 1.8 umjerena i ozbiljna pothranjenost (- 2 SD) 8,8 procenata 2.1b 1.8 ozbiljna pothranjenost (- 3 SD) 2,4 procenta Prevalenca niskog rasta (manja visina u odnosu na uzrast): 2.2a umjerena i ozbiljna zakržljalost (- 2 SD) 21,1 procenat 2.2b ozbiljna zakržljalost (- 3 SD) 8,0 procenata Prevalenca mršavosti (manja težina u odnosu na visinu): 2.3a umjerena i ozbiljna neuhranjenost (- 2 SD) 8,3 procenta 2.3b ozbiljna neuhranjenost (- 3 SD) 3,5 procenata Dojenje i ishrana novorođenčadi 2.4 Djeca ikada dojena 95,0 procenata 2.5 Rani početak dojenja 50,3 procenta 2.6 Isključivo dojenje do šestog mjeseca života 22,3 procenta 2.7 Nastavljeno dojenje nakon navršene prve godine života 50,1 procenat 2.8 Nastavljeno dojenje do druge godine života 68,8 procenata 2.9 Pretežno dojenje do šestog mjeseca života 64,0 procenta 2.10 Period trajanja dojenja 20,9 mjeseci 2.11 Hranjenje na flašicu s cuclom 56,3 procenta 2.12 Uvođenje čvrste, polučvrste ili meke/kašaste hrane (67,2) procenta 2.13 Minimalna učestalost hranjenja 60,1 procenat 2.14 Dojenje u skladu s uzrastom djeteta 39,8 procenata 2.15 Učestalost hranjenja mlijekom djece koja ne doje 78,4 procenta Mala porođajna težina 2.18 Niska porođajna težina (masa) novorođenčadi 13,7 procenata 2.19 Novorođenčad vagana nakon porođaja 96,2 procenta ZDRAVLJE DJECE Vakcinacije 3.1 Pokrivenost imunizacijom protiv tuberkuloze 85,6 procenata 3.2 Pokrivenost imunizacijom protiv dječije paralize (poliomijelitis) 14,2 procenta 3.3 Pokrivenost imunizacijom protiv difterije, tetanusa i velikog kašlja (DTP) 12,5 procenata 3.4 4.3 Pokrivenost imunizacijom protiv morbila, rubeole i parotitisa (MRP) 21,8 procenata 3.5 Pokrivenost imunizacijom protiv hepatitisa B 14,5 procenata Njega tokom bolesti 3.8 Primjena oralne rehidracijske terapije uz nastavljeno hranjenje 52,1 procenat 3.9 Traženje pomoći u slučaju sumnje na upalu pluća 79,8 procenata 3.10 Antibiotsko liječenje u slučaju sumnje na upalu pluća 74,9 procenata Upotreba čvrstog goriva 3.11 Čvrsto gorivo (korišteno kao glavni energent za pripremanje hrane) 92,2 procenta VODA I SANITACIJA Voda i sanitacija 4.1 7.8 Korištenje poboljšanih izvora vode za piće 97,4 procenta 4.2 Pročišćavanje (kondicioniranje) vode za piće 2,7 procenata 4.3 7.9 Korištenje poboljšane sanitacije 73,1 procenat 4.4 Sigurno uklanjanje dječijih fekalija 12,3 procenta 4.5 Mjesto za pranje ruku 91,6 procenata 4.6 Dostupnost sapuna 96,5 procenata 1 Vidjeti Dodatak E za definiciju pokazatelja. 2 Stopa se odnosi na 2005. godinu. 3 Stopa se odnosi na 2005. godinu. iv ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA v Oblast MICS4pokazatelj MDG pokazatelj Pokazatelj Vrijednost HIV/AIDS, SEKSUALNO PONAŠANJE I DJECA BEZ RODITELJA Znanje i stavovi o HIV/AIDS-u 9.1 Sveobuhvatno znanje o prevenciji HIV-a: žene u dobi od 15 do 49 godina 8,6 procenata muškarci u dobi od 15 do 49 godina 17,8 procenata 9.2 6.3 Sveobuhvatno znanje o prevenciji HIV-a među osobama u dobi od 15 do 24 godine: žene u dobi od 15 do 24 godine 8,9 procenata muškarci u dobi od 15 do 24 godine 20,9 procenata 9.3 Znanje o prenošenju HIV-a s majke na dijete: žene u dobi od 15 do 49 godina 41,5 procenata muškarci u dobi od 15 do 49 godina 40,8 procenata 9.4 Pozitivni stavovi prema osobama koje žive s HIV-om: žene u dobi od 15 do 49 godina 6,5 procenata muškarci u dobi od 15 do 49 godina 13,8 procenata 9.5 Žene koje znaju gdje se mogu testirati na HIV 22,6 procenata Muškarci koji znaju gdje se mogu testirati na HIV 48,6 procenata 9.6 Žene koje su testirane na HIV i koje su upoznate s rezultatom testiranja 1,7 procenata Muškarci koji su testirani na HIV i koji su upoznati s rezultatom testiranja 1,4 procenta 9.7 Seksualno aktivne žene u dobi od 15 do 24 godine koje su testirane na HIV i koje su upoznate s rezultatom testiranja 1,6 procenata Seksualno aktivni muškarci u dobi od 15 do 24 godine koji su testirani na HIV i koji su upoznati s rezultatom testiranja 2,3 procenta 9.8 Savjetovanje o HIV-u tokom prenatalne zaštite 2,7 procenata 9.9 Testiranje na HIV tokom prenatalne zaštite 0,4 procenta Seksualno ponašanje 9.10 Žene u dobi od 15 do 24 godine koje nikada nisu imale spolni odnos 87,4 procenta Muškarci u dobi od 15 do 24 godine koji nikada nisu imali spolni odnos 45,8 procenata 9.11 Spolni odnos prije 15. godine života: žene u dobi od 15 do 24 godine 12,0 procenata muškarci u dobi od 15 do 24 godine 14,2 procenta 9.12 Dobna razlika među seksualnim partnerima: žene u dobi od 15 do 24 godine 4,3 procenta muškarci u dobi od 15 do 24 godine 0,8 procenata 9.13 Spolni odnosi osoba koje imaju više partnera: žene u dobi od 15 do 49 godina 1,2 procenta muškarci u dobi od 15 do 49 godina 5,4 procenta 9.14 Korištenje kondoma prilikom spolnog odnosa za osobe koje imaju više partnera: žene u dobi od 15 do 49 godina (*) procenat muškarci u dobi od 15 do 49 godina 27,7 procenata 9.15 Spolni odnosi s osobama koje nisu stalni partneri: žene u dobi od 15 do 24 godine 12,9 procenata muškarci u dobi od 15 do 24 godine 55,6 procenata 9.16 6.2 Korištenje kondoma tokom spolnih odnosa s osobama koje nisu stalni partneri: žene u dobi od 15 do 24 godine (32,4) procenta muškarci u dobi od 15 do 24 godine 49,0 procenata Siročad 9.17 Porodično okruženje u kojem žive djeca 3,5 procenata 9.18 Prevalenca djece bez jednog ili oba roditelja 4,3 procenta Oblast MICS4pokazatelj MDG pokazatelj Pokazatelj Vrijednost REPRODUKTIVNO ZDRAVLJE Kontracepcija i nezadovoljene potrebe 5.1 5.4 Stopa rađanja među adolescenticama (žene u dobi od 15 do 19 godina) 145 promila 5.2 Rađanje djece u ranoj životnoj dobi 31,0 procenat 5.3 5.3 Stopa prevalence kontracepcije 24,8 procenata 5.4 5.6 Nezadovoljene potrebe 28,4 procenta Zdravlje majke i novorođenčeta Pokrivenost prenatalnom zaštitom: 5.5a 5.5 najmanje jednom od strane stručnog osoblja 79,1 procenat 5.5b 5.5 najmanje četiri puta od strane bilo koga 62,0 procenta 5.6 Sadržaj prenatalne zaštite 70,2 procenta 5.7 5.2 Pomoć stručne osobe pri porođaju 98,7 procenata 5.8 Porođaji u zdravstvenim ustanovama 99,0 procenata 5.9 Porođaji carskim rezom 13,2 procenta RAZVOJ DJETETA Razvoj djeteta 6.1 Podrška učenju 66,1 procenat 6.2 Očeva podrška učenju 59,8 procenata 6.3 Podrška učenju: knjige za djecu 10,8 procenata 6.4 Podrška učenju: predmeti za igru 47,7 procenata 6.5 Neadekvatan nadzor djece 6,6 procenata 6.6 Indeks ranog rasta i razvoja djece 84,9 procenata 6.7 Pohađanje programa obrazovanja u ranom djetinjstvu 1,5 procenata OBRAZOVANJE Pismenost i obrazovanje 7.1 2.3 Pismenost među osobama dobi od 15 do 24 godine: žene u dobi od 15 do 24 godine 68,9 procenata muškarci u dobi od 15 do 24 godine 90,4 procenta 7.2 Spremnost za školu 4,1 procenat 7.3 Neto stopa prijema u osnovnu školu 46,9 procenata 7.4 2.1 Neto stopa pohađanja osnovne škole (prilagođena) 69,3 procenta 7.5 Neto stopa pohađanja srednje škole (prilagođena) 22,6 procenata 7.6 2.2 Djeca koja dostignu završni razred osnovne škole 74,8 procenata 7.7 Stopa završavanja osnovne škole 73,3 procenata Neto stopa završavanja osnovne škole 40,1 procenat 7.8 Stopa prelaska u srednju školu 71,1 procenat 7.9 Indeks rodnog pariteta (osnovna škola) 0,96 (omjer) 7.10 Indeks rodnog pariteta (srednja škola) 0,67 (omjer) ZAŠTITA DJECE Upis u matičnu knjigu rođenih 8.1 Upis u matičnu knjigu rođenih 95,8 procenata Discipliniranje djece 8.5 Nasilno discipliniranje 57,6 procenata Rano stupanje u brak i brak između muškarca i više žena (poliginija) 8.6 Brak prije 15. godine života: žene u dobi od 15 do 49 godina 14,6 procenata muškarci u dobi od 15 do 49 godina 3,9 procenata 8.7 Brak prije 18. godine života: žene u dobi od 20 do 49 godina 48,3 procenta muškarci u dobi od 20 do 49 godina 20,5 procenata 8.8 Žene u dobi od 15 do 19 godina trenutno u braku/zajednici 38,3 procenta Muškarci u dobi od 15 do 19 godina trenutno u braku/zajednici 13,4 procenta 8.9 Brak između muškarca i više žena (poliginija): žene u dobi od 15 do 49 godina 1,0 procenat muškarci u dobi od 15 do 49 godina 0,4 procenata Razlika u godinama između supružnika/partnera: 8.10a žene u dobi od 15 do 19 godina 2,5 procenata 8.10b žene u dobi od 20 do 24 godine 4,8 procenata Nasilje u porodici 8.14 Stavovi prema nasilju u porodici: žene u dobi od 15 do 49 godina 43,5 procenata muškarci u dobi od 15 do 49 godina 21,1 procenat vi ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. Oblast MICS4pokazatelj MDG pokazatelj Pokazatelj Vrijednost PRISTUP MASOVNIM MEDIJIMA I KORIŠTENJE INFORMACIJSKO-KOMUNIKACIJSKIH TEHNOLOGIJA Pristup masovnim medijima MT.1 Izloženost masovnim medijima: žene u dobi od 15 do 49 godina 15,5 procenata muškarci u dobi od 15 do 49 godina 38,6 procenata Korištenje informaciono- komunikacionih tehnologija MT.2 Korištenje računara: žene u dobi od 15 do 24 godine 36,1 procenat muškarci u dobi od 15 do 24 godine 59,7 procenata MT.3 Korištenje interneta: žene u dobi od 15 do 24 godine 33,1 procenat muškarci u dobi od 15 do 24 godine 60,6 procenata SUBJEKTIVNO BLAGOSTANJE Subjektivno blagostanje SW.1 Zadovoljstvo životom: žene u dobi od 15 do 24 godine 38,6 procenata muškarci u dobi od 15 do 24 godine 47,6 procenata SW.2 Sreća: žene u dobi od 15 do 24 godine 70,8 procenata muškarci u dobi od 15 do 24 godine 77,3 procenta SW.3 Percepcija boljeg života: žene u dobi od 15 do 24 godine 25,3 procenta muškarci u dobi od 15 do 24 godine 19,4 procenta KONZUMIRANJE DUHANA I ALKOHOLA Konzumiranje duhana TA.1 Konzumiranje duhana: žene u dobi od 15 do 49 godina 54,7 procenata muškarci u dobi od 15 do 49 godina 56,2 procenta TA.2 Pušenje prije 15. godine života: žene u dobi od 15 do 49 godina 21,8 procenata muškarci u dobi od 15 do 49 godina 19,3 procenta Konzumiranje alkohola TA.3 Konzumiranje alkohola: žene u dobi od 15 do 49 godina 14,3 procenta muškarci u dobi od 15 do 49 godina 48,1 procenat TA.4 Konzumiranje alkohola prije 15. godine života: žene u dobi od 15 do 49 godina 5,3 procenta muškarci u dobi od 15 do 49 godina 18,9 procenata ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. ZbIrna tabela reZultata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii SaDržaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii PreGleD tabela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .viii PreGleD GrafIkOna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xi SkraćenICe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xii ZahVala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xiii Sažetak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xiv I uVOD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Karakteristike istraživanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Ciljevi istraživanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 II uZOrak I MetODOlOGIja IStražIVanja . 3 Dizajn uzorka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Upitnici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Obuka i terenski rad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Obrada podataka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Izrada Izvještaja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Upute za čitanje tabela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 III ObuhVat uZOrka I karakterIStIke DOMaćInStaVa I ISPItanIka . . . . . . . . . . . . . . 7 Obuhvat uzorka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Karakteristike domaćinstava . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Karakteristike muških i ženskih ispitanika u dobi od 15 do 49 godina i djece mlađe od pet godina . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Porodično okruženje u kojem žive djeca . . . . . . 15 IV SMrtnOSt DjeCe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 V IShrana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Stanje uhranjenosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Dojenje i ishrana djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Mala težina pri rođenju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 VI ZDraVlje DjeCe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Imunizacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Liječenje oralnom rehidracijom . . . . . . . . . . . . . . 34 Njega i liječenje upale pluća antibioticima . . . . 39 Upotreba čvrstog goriva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 VII VODa I SanItaCIja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Korištenje poboljšanih izvora vode za piće . . . 43 Korištenje poboljšanih sanitacija . . . . . . . . . . . . . 49 Pranje ruku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 VIII rePrODuktIVnO ZDraVlje . . . . . . . . . . . . . . 57 Fertilitet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Poznavanje metoda kontracepcije . . . . . . . . . . . 59 Korištenje kontracepcije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Nezadovoljene potrebe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Prenatalna zaštita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Pomoć pri porođaju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Mjesto porođaja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 IX raZVOj Djeteta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Obrazovanje i učenje u ranom djetinjstvu . . . . 71 Rani rast i razvoj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 X PISMenOSt I ObraZOVanje . . . . . . . . . . . . . . 77 Pismenost među osobama dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Spremnost za školu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Pohađanje osnovne i srednje škole . . . . . . . . . . . 79 XI ZaštIta Djeteta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Upis u matičnu knjigu rođenih . . . . . . . . . . . . . . . 86 Discipliniranje djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Rano stupanje u brak i brak između muškarca i više žena (poliginija) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Stavovi prema nasilju u porodici . . . . . . . . . . . . . 93 XII hIV/aIDS I SekSualnO POnašanje kOje POVećaVa rIZIk OD PrenOSa hIV-a . . . . . 96 Poznavanje načina prenosa HIV-a i zablude o HIV/AIDS-u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Pozitivni stavovi prema osobama koje žive s HIV/AIDS-om . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Poznavanje mjesta za testiranje na HIV, savjetovanje o HIV-u i testiranje tokom prenatalne zaštite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Seksualno ponašanje i rizik od prenosa HIV-a . . 111 XIII PrIStuP MaSOVnIM MeDIjIMa I kOrIštenje InfOrMaCIjSkO -kOMunIkaCIjSkIh tehnOlOGIja . . . . . . 120 Pristup masovnim medijima . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Korištenje informacijsko-komunikacijskih tehnologija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 XIV kOnZuMIranje Duhana I alkOhOla . . 125 Konzumiranje duhanskih proizvoda . . . . . . . . . 125 Konzumiranje alkohola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 XV SubjektIVnO blaGOStanje . . . . . . . . . . . . 132 DODatak a. Dizajn uzorka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 DODatak b. Spisak osoblja uključenog u istraživanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 DODatak C. Procjena nivoa uzoračkih grešaka . 149 DODatak D. tabele o kvaliteti podataka . . . . . . . 160 DODatak e. Pokazatelji MICS4 o romskoj populaciji u bih: brojnici i nazivnici . . . . . . . 171 DODatak f. upitnici za MICS4 o romskoj populaciji u bih. . . . . . . . . . . . . . . . . 179 DODatak G. tabele o obrazovanju prema ISCeD klasifikaciji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Sadržaj PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA vii Pregled tabela PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA ixviii ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. Tabela HH.1: Rezultati anketiranja za domaćinstva, žene, muškarce i djecu mlađu od pet godina . . . . 7 Tabela HH.2: Raspodjela članova domaćinstava prema dobi i spolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Tabela HH.3: Sastav domaćinstava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Tabela HH.4: Osnovne karakteristike žena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Tabela HH.4M: Osnovne karakteristike muškaraca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Tabela HH.5: Osnovne karakteristike djece mlađe od pet godina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Tabela HH.6: Porodično okruženje u kojem žive djeca (djeca s oba roditelja, jednim roditeljem i siročad) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Tabela CM.1: Živorođena djeca, djeca koja su u životu i procenat preminule djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Tabela CM.2: Stopa smrtnosti djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Tabela NU.1: Stanje uhranjenosti djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Tabela NU.2: Početak dojenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Tabela NU.3: Dojenje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Tabela NU.4: Period trajanja dojenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Tabela NU.5: Dojenje u skladu s uzrastom djeteta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Tabela NU.6: Minimalna frekvencija hranjenja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Tabela NU.7: Hranjenje na flašicu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Tabela NU.8: Novorođenčad s malom porođajnom težinom (masom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Tabela CH.1: Vakcinacije u prvoj godini života . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Tabela CH.2: Vakcinacije prema osnovnim karakteristikama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Tabela CH.3: Rastvori za oralnu rehidraciju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Tabela CH.4: Navike ishrane za vrijeme dijareje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Tabela CH.5: Oralna rehidracijska terapija s nastavljenom ishranom i drugim vidovima liječenja . . . . 38 Tabela CH.6: Prevalenca sumnje na upalu pluća prema osnovnim karakteristikama . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Tabela CH.7: Poznavanje dva upozoravajuća znaka upale pluća . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Tabela CH.8: Upotreba čvrstog goriva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Tabela CH.9: Upotreba čvrstog goriva prema mjestu kuhanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Tabela WS.1: Korištenje poboljšanih izvora vode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Tabela WS.2: Pročišćavanje (kondicioniranje) vode u domaćinstvu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Tabela WS.3: Vrijeme potrebno da se dođe do izvora vode za piće . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Tabela WS.4: Osoba koja donosi vodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Tabela WS.5: Vrste toaleta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Tabela WS.6: Korištenje i dijeljenje toaleta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Tabela WS.7: Uklanjanje dječijih fekalija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Tabela WS.8: Voda za piće i sanitarne “ljestve” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Tabela WS.9: Voda i sapun na mjestu namijenjenom pranju ruku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Tabela WS.10: Dostupnost sapuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Tabela RH.1: Rano rađanje (žene u dobi od 15 do 19 godina koje su rodile) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Tabela RH.2: Trendovi u ranom rađanju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Tabela RH.3: Znanje o specifičnim metodama kontracepcije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Tabela RH.4: Znanje o kontraceptivnim metodama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Tabela RH.5: Korištenje kontracepcije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Tabela RH.6: Nezadovoljena potreba za kontracepcijom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Tabela RH.7: Pružatelj prenatalne zaštite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Tabela RH.8: Broj posjeta za prenatalnu zaštitu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Tabela RH.9: Sadržaj prenatalne zaštite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Tabela RH.10: Pomoć tokom porođaja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Tabela RH.11: Mjesto porođaja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Tabela CD.1: Obrazovanje u ranom djetinjstvu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Tabela CD.2: Podrška porodice učenju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Tabela CD.3: Materijali za učenje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Tabela CD.4: Neadekvatan nadzor djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Tabela CD.5: Indeks ranog rasta i razvoja djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Tabela ED.1: Pismenost među ženama u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Tabela ED.1M: Pismenost među muškarcima u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Tabela ED.2: Spremnost za školu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Tabela ED.3: Djeca koja pohađaju prvi razred osnovne škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Tabela ED.4: Pohađanje osnovne škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Tabela ED.5: Pohađanje srednje škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Tabela ED.6: Djeca koja su dospjela do završnog razreda osnovne škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Tabela ED.7: Završavanje osnovne škole i prelazak u srednju školu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Tabela ED.8: Rodni paritet u obrazovanju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Tabela CP.1: Prijava rođenja radi upisa u matičnu knjigu rođenih . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Tabela CP.2: Discipliniranje djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Tabela CP.3: Rano stupanje u brak i brakovi između muškarca i više žena (poliginija): žene . . . . . . . . . 90 Tabela CP.3M: Rano stupanje u brak i brakovi između muškarca i više žena (poliginija): muškarci . . . . . 91 Tabela CP.4: Trendovi ranog stupanja u brak: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Tabela CP.4M: Trendovi ranog stupanja u brak: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Tabela CP.5: Razlika u godinama između supružnika/partnera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Tabela CP.6: Stavovi prema nasilju u porodici: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Tabela CP.6M: Stavovi prema nasilju u porodici: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Tabela HA.1: Poznavanje načina sprečavanja prenosa HIV-a, zabluda o HIV-u/AIDS-u i sveobuhvatno znanje o prenosu HIV-a: žene u dobi od 15 do 49 godina . . . . . . . . . . . . . 98 Tabela HA.1M: Poznavanje načina sprečavanja prenosa HIV-a, zabluda o HIV-u/AIDS-u i sveobuhvatno znanje o prenosu HIV-a: muškarci u dobi od 15 do 49 godina . . . . . . . . . 99 Tabela HA.2: Poznavanje načina sprečavanja prenosa HIV-a, zabluda o HIV-u/AIDS-u i sveobuhvatno znanje o prenosu HIV-a: žene u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . .101 Tabela HA.2M: Poznavanje načina sprečavanja prenosa HIV-a, zabluda o HIV-u/AIDS-u i sveobuhvatno znanje o prenosu HIV-a: muškarcima u dobi od 15 do 24 godine . . . . .102 Tabela HA.3: Znanje o prenosu HIV-a s majke na dijete: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103 Tabela HA.3M: Znanje o prenosu HIV-a s majke na dijete: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104 Tabela HA.4: Stavovi prema ljudima koji žive s HIV-om: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105 Tabela HA.4M: Stavovi prema ljudima koji žive s HIV-om: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 Tabela HA.5: Znanje o ustanovi u kojoj se može vršiti testiranje na HIV: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 Tabela HA.5M: Znanje o ustanovi u kojoj se može vršiti testiranje na HIV: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . .108 Tabela HA.6: Znanje o ustanovi u kojoj se može vršiti testiranje na HIV među spolno aktivnim ženama u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109 Tabela HA.6M: Znanje o ustanovi u kojoj se može vršiti testiranje na HIV među spolno aktivnim muškarcima u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110 Tabela HA.7: Pokrivenost savjetovanjem i testiranje na HIV tokom prenatalne zaštite . . . . . . . . . . . . . .111 Tabela HA.8: Seksualno ponašanje koje povećava rizik od infekcije HIV-om: žene . . . . . . . . . . . . . . . . .112 Tabela HA.8M: Seksualno ponašanje koje povećava rizik od infekcije HIV-om: muškarci . . . . . . . . . . . . .113 Tabela HA.9: Spolni odnos s više partnerica: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114 Tabela HA.9M: Spolni odnos s više partner: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 Tabela HA.10: Spolni odnos u dobi od 15 do 24 godine s više partnera: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 Tabela HA.10M: Spolni odnos u dobi od 15 do 24 godine s više partnerica: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . .117 Tabela HA.11: Spolni odnos s osobama koje nisu stalni partneri: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 Tabela HA.11M: Spolni odnos s osobama koje nisu stalni partnerice: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 Pregled grafikona PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA xix ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. Tabela MT.1: Izloženost masovnim medijima: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 Tabela MT.1M: Izloženost masovnim medijima: muškarci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122 Tabela MT.2: Korištenje računara i interneta: žene u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123 Tabela MT.2M: Korištenje računara i interneta: muškarci u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . .124 Tabela TA.1: Sadašnje i dosadašnje konzumiranje duhana: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126 Tabela TA.1M: Sadašnje i dosadašnje konzumiranje duhana: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 Tabela TA.2: Dob prilikom prvog konzumiranja cigareta i učestalost konzumiranja cigareta: žene . . . . .128 Tabela TA.2M: Dob prilikom prvog konzumiranja cigareta i učestalost konzumiranja cigareta: muškarci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 Tabela TA.3: Konzumiranje alkohola: žene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130 Tabela TA.3M: Konzumiranje alkohola: muškarci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 Tabela SW.1: Domene zadovoljstva životom: žene u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 Tabela SW.1M: Domene zadovoljstva životom: muškarci u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . .134 Tabela SW.2: Zadovoljstvo životom i sreća: žene u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136 Tabela SW.2M: Zadovoljstvo životom i sreća: muškarci u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . .137 Tabela SW.3: Percepcija boljeg života: žene u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 Tabela SW.3M: Percepcija boljeg života: muškarci u dobi od 15 do 24 godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139 Tabela SD.1: Raspodjela domaćinstava (primarnih jedinica uzorka) po opštinama (stratumima) . . .141 Tabela SD.2: Prilagođeni (normalizirani) ponderi prema stratumima u uzorku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Tabela SE.1: Izabrani pokazatelji za koje su izračunate uzoračke greške, istraživanje o romskoj populaciji u BiH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 Tabela SE.2: Uzoračke greške: ukupni uzorak, istraživanje o romskoj populaciji . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152 Tabela SE.3: Uzoračke greške: FBiH, istraživanje o romskoj populaciji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154 Tabela SE.4: Uzoračke greške: RS, istraživanje o romskoj populaciji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156 Tabela SE.5: Uzoračke greške: BD, istraživanje o romskoj populaciji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 Tabela DQ.1: Raspodjela članova domaćinstava prema dobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160 Tabela DQ.2: Raspodjela podobnih i anketiranih žena prema dobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 Tabela DQ.2M: Raspodjela podobnih i anketiranih muškaraca prema dobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 Tabela DQ.3: Raspodjela djece mlađe od pet godina u domaćinstvu i upitnika za djecu mlađu od pet godina prema dobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 Tabela DQ.4: Stope anketiranja žena prema socioekonomskim karakteristikama domaćinstava . . . .162 Tabela DQ.4M: Stope anketiranja muškaraca prema socioekonomskim karakteristikama domaćinstava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163 Tabela DQ.5: Stope anketiranja djece mlađe od pet godina prema socioekonomskim karakteristikama domaćinstava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164 Tabela DQ.6: Cjelovitost izvještavanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165 Tabela DQ.7: Cjelovitost podataka za antropometrijske pokazatelje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166 Tabela DQ.9: Opservacija mjesta za pranje ruku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167 Tabela DQ.10: Opservacija rodnih listova djece mlađe od pet godina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167 Tabela DQ.11: Opservacija kartona za vakcinaciju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168 Tabela DQ.12: Prisustvo majke u domaćinstvu i osoba s kojom je popunjavan Upitnik za djecu mlađu od pet godina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168 Tabela DQ.13: Izbor djece uzrasta od dvije do 14 godina za modul o discipliniranju djece . . . . . . . . . . .168 Tabela DQ.14: Pohađanje škole prema dobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169 Tabela DQ.15: Odnos spolova na rođenju kod rođene djece i žive djece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170 Tabela ED.1 ISCED: Pohađanje osnovne škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .238 Tabela ED.2 (a) ISCED: Pohađanje nižeg nivoa srednje škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239 Tabela ED.2 (b) ISCED: Pohađanje višeg nivoa srednje škole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240 Tabela ED.3 ISCED: Rodni paritet u obrazovanju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241 Grafikon HH.1 Raspodjela opština u uzorku prema administrativnim jedinicama i raspodjela domaćinstava u uzorku prema timovima, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . 8 Grafikon HH.2: Raspodjela članova domaćinstava prema dobi i spolu, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Grafikon NU.1: Procenat djece mlađe od pet godina koja su pothranjena, niskog rasta, mršava ili preuhranjena, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Grafikon NU.2: Procenat majki koje su počele dojiti u roku od jednog sata i jednog dana po rođenju djeteta, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . .24 Grafikon NU.3: Procenat novorođenčadi s težinom manjom od 2.500 grama nakon rođenja, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Grafikon CH.1: Procenat djece uzrasta 18 do 29 mjeseci koja su dobila preporučene vakcinacije do navršene godine dana života, a za MRP do navršenih 18 mjeseci života, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 Grafikon CH.2: Procenat djece mlađe od pet godina s dijarejom u posljednje dvije sedmice prema dobnim grupama, istraživanje o romskoj populaciji, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . .34 Grafikon WS.1: Procentualna raspodjela članova domaćinstva prema izvoru vode za piće, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Grafikon HA.1: Procenat žena u dobi od 15 do 49 godina sa sveobuhvatnim znanjem o načinima prenosa HIV-a, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . .97 Grafikon HA.1M: Procenat muškaraca u dobi od 15 do 49 godina sa sveobuhvatnim znanjem o načinima prenosa HIV-a, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . .97 Grafikon DQ.1: Ukupan broj ženske i muške populacije u domaćinstvima prema dobi, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 xii ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA xiii Skraćenice AIDS Acquired Immune Deficiency Syndrome Sindrom stečene imunodeficijencije BCG Bacillis-Cereus-Geuerin Vakcina protiv tuberkuloze BD Brčko distrikt Bosne i Hercegovine BHAS Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine BiH Bosna i Hercegovina CDC Centres for Disease Control and Prevention Centri za kontrolu i prevenciju bolesti Sjedinjenih Američkih Država CEDAW Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena CRC Convention on the Rights of the Child Konvencija o pravima djeteta CSPro Census and Survey Processing System Softverski paket za obradu podataka iz popisa i istraživanja DTP (DPT) Diphteria Pertussis Tetanus Difterija, hripavac (veliki kašalj) i tetanus ECDI Early Childhood Development Index Indeks ranog rasta i razvoja djeteta FBiH Federacija Bosne i Hercegovine FMZ Federalno ministarstvo zdravstva FZS Federalni zavod za statistiku GAP Gender akcioni plan Bosne i Hercegovine GPI Gender Parity Index Indeks rodnog pariteta Hep B Hepatitis B (zarazna žutica) Hib Hemofilus influenca tip B HIV Human Immunodeficiency Virus Humani virus imunodeficijencije IUD Intrauterine Device Spirala IPV Inaktivna polio vakcina LAM Lactational Amenorrhea Method Metoda laktacione amenoreje MDG Millennium Development Goals Milenijumski razvojni ciljevi MICS Multiple Indicator Cluster Survey Istraživanje višestrukih pokazatelja MICS4 Četvrti globalni ciklus programa Istraživanja višestrukih pokazatelja MRP Morbili, rubeola i parotitis MZSZ RS Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske OPV Oralna polio vakcina ORS Oralne rehidracijske soli u obliku otopine ORT Oralna rehidracijska terapija ppm parts per million Dijelovi na milion RS Republika Srpska RZS RS Republički zavod za statistiku Republike Srpske SPSS Statistical Package for Social Sciences Statistički računarski paket za društvene nauke SZO (WHO) World Health Organisation Svjetska zdravstvena organizacija UNAIDS Joint United Nations Programme on HIV/AIDS Program Ujedinjenih nacija za HIV/AIDS UNDP United Nations Development Programme Razvojni program Ujedinjenih nacija UNFPA United Nations Population Fund Populacijski fond Ujedinjenih nacija UNGASS United Nations General Assembly Special Session Specijalna sjednica Generalne skupštine Ujedinjenih nacija UNHCR United Nations High Commissioner for Refugees Visoki komesar Ujedinjenih nacija za izbjeglice UNICEF United Nations Children’s Fund Dječiji fond Ujedinjenih nacija WFFC World Fit For Children Svijet po mjeri djeteta ZZJZ FBiH Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine Zahvala Izvještaj koji je pred vama predstavlja rezultat zajedničkog rada velikog broja pojedinaca, institucija i organizacija, koji su svojim entuzijazmom i posvećenošću doprinijeli uspješnoj provedbi prvog Istraživanja višestrukih pokazatelja (MICS) za romsku populaciju u Bosni i Hercegovini (BiH). Primjena jedinstvene MICS metodologije omogućila je odgovor na značajan broj MICS i MDG pokazatelja, što predsta­ vlja validnu osnovu za donošenje odluka zasnovanih na dokazima. Stoga se na prvom mjestu zahvaljujemo Dječijem fondu Ujedinjenih nacija (UNICEF) te Populacijskom fondu Ujedinje­ nih nacija (UNFPA) i Visokom komesaru Ujedinjenih nacija za izbjeglice (UNHCR), bez čije finansijske podrške ne bi bilo moguće provođenje ovog istraživanja. Kao i u prethodnim MICS ciklusima, koncept istraživanja, uključujući unapređenja i inovacije, razvijen je i vođen od strane UNICEF­ovog globalnog tima za MICS. S tim u vezi, iskazujemo posebnu zahvalnost Siraju Mahmudlu, koordinatoru MICS istraživanja za region Srednje i Istočne Evrope i Zajednicu nezavisnih država, čiji je profesionalni doprinos i strpljen­ je bilo od ključnog značaja u svim fazama istraživanja. Nesebičnu podršku u oblasti metodologije istraživanja, uzorkovanja, kao i analize i obrade podataka, pružili su regionalni i MICS4 konsultanti: Aleksandar Zorić, Emma Holmberg, Pierre Marte i Sinan Turkyilmaz te globalni MICS4 konsultanti – Bo Pedersen, David Megill i Shane M. Khan. Zahvalnost dugu­ jemo i predstavnicima globalnog MICS tima, predvođenim Attilom Hancioglu, koji su u svakom trenutku bili spremni podijeliti svoja velika iskustva i znanja. Osim Attile Hancioglu, tim još čine: Ivana Bjelić, Turgay Unalan i Yadigar Coşkun. Istraživanje je provedeno uz podršku resornih ministarstava te učešća institucija i organizacija, čiji predstavnici su bili i članovi Upravnog odbora projekta. Istraživanje ne bi bilo moguće provesti bez pomoći predstavnika nevladinih orga­ nizacija koje se bave pitanjima Roma i regionalnih koordinatora za romska pitanja, čije je zalaganje bilo od presudne važnosti u mnogim segmentima provedbe ovog istraživanja, a posebno za vrijeme terenskog rada. Obuka terenskog osoblja za vršenje antropometrijskog mjerenja obavljena je uz učešće osoblja i korisnika i „Dnevnog centra za djecu koja obavljaju rad na ulici Kantona Sarajevo“, kojima dugujemo posebnu zahvalnost. Poseban značaj u provođenju istraživanja imali su supervizori, kontrolori i anketari, kao i osobe koje su radile na unosu podataka. Svi oni su svojim entuzijazmom i predanošću omogućili dobijanje ovih vrijednih pokazatelja o romskoj popula ciji u BiH. Znanje i iskustvo koje su stekli bit će od velikog značaja budućim, sličnim aktivnostima u zemlji. Na kraju, najveću zahvalnost upućujemo svim domaćinstvima i pojedincima, na strpljenju i vremenu koje su izdvojili, kao i na gostoljubivosti i srdačnosti kojom su nas dočekivali u svojim domovima. Bez njih provođenje ovog istraživanja ne bi bilo moguće. Njihova spremnost na učešće odražava i njihovu potrebu za prikazivanjem stvarne, detaljnije slike uslova u kojima žive romske porodice, kao i nadu da će na ovaj način doprinijeti unapređenju uslova života za romsku djecu i žene u BiH. xiv ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA xv Sažetak Istraživanje višestrukih pokazatelja (MICS) o romskoj populaciji 2011.–2012. u BiH provelo je Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine (MLJPI BiH) u saradnji s Agencijom za statistiku Bosne i Hercegovine (BHAS). Finansijsku i stručnu podršku pružio je UNICEF, a dodatnu finansijsku pomoć pružili su UNFPA i UNHCR. Istraživanje je provedeno kao dio četvrtog globalnog ciklusa MICS istraživanja (MICS4). Istraživanje je provedeno na reprezentativnom uzorku od 1.791 domaćinstva, sa stopom odgovora od 86 procenata. U ovim domaćinstvima anketirano je 1.380 žena i 1.456 muškaraca u dobi od 15 do 49 godina te su popunjeni upitnici za 748 djece mlađe od pet godina. Smrtnost djece Stopa smrtnosti dojenčadi odražava vjerovatnoću umiranja prije prvog rođendana. Stopa smrtnosti djece do pet godina odražava vjerovatnoću umiranja prije petog rođendana. z Stopa smrtnosti dojenčadi iznosi 24 na 1.000 živorođene djece, dok je vjerovatnoća umiranja djece prije pete godine života oko 27 na 1.000 živorođene djece. Stope se odnose na 2005. godinu. Ishrana Stanje uhranjenosti Djeca dosežu svoj potencijal rasta i smatraju se dobro uhranjenim ukoliko im je dostupna adekvatna ishrana, ako nisu izložena čestim oboljenjima i kada su adekvatno zbrinuta. z Rezultati istraživanja su pokazali da je devet procenata romske djece mlađe od pet godina pothranjeno, a dva pro­ centa ozbiljno pothranjeno. Dvadeset i jedan procenat djece je niskog rasta, dok osam procenata djece ozbiljno zaostaje u rastu. Nadalje, osam procenata djece zaostaje u težini (masi) u odnosu na uzrast, od kojih je polovina ozbiljno mršava, dok je preuhranjeno, također, osam procenata djece. Dojenje i ishrana djece Pravilnom ishranom dojenčadi mlađe od šest mjeseci smatra se isključivo dojenje, dok se za djecu uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca smatra da su hranjena na odgovarajući način ako uz dojenje dobijaju dopunsku (čvrstu, polučvrstu ili meku/kašastu) hranu. z Polovina beba, rođenih tokom dvije godine koje su prethodile istraživanju, po prvi put je dojeno u roku od jednog sata po rođenju. z Isključivo je dojilo 22 procenta djece mlađe od šest mjeseci, što predstavlja nizak nivo isključivog dojenja. Dužina isključivog dojenja kod ove djece je u prosjeku iznosila 1,8 mjeseci (medijana). Polovina djece uzrasta od 12 do 15 mjeseci i dalje doji, s prosječnim trajanjem pretežnog dojenja od 8,3 mjeseci. Kod djece koja žive u domaćinstvima čiji nositelj govori romski kao maternji jezik, medijana trajanja bilo kakvog dojenja (27,5 mjeseci) i pretežnog doje nja (6,4 mjeseci) bila je duža u odnosu na djecu koja žive u domaćinstvima čiji nositelj ne govori romski kao maternji jezik (17,2 mjeseci za bilo kakvo dojenje i 1,9 mjeseci za pretežno dojenje). z Manje od polovine djece uzrasta od šest do 23 mjeseca doje i hrane se čvrstom, polučvrstom i mekom/kašastom hranom (46 procenata), dok dvije petine djece mlađe od dvije godine doji u skladu s dobi. Mala težina pri rođenju Mala porođajna težina djece (ispod 2.500 grama) sa sobom nosi čitav niz ozbiljnih zdravstvenih rizika za dijete te rana pothranjenost povećava rizik od obolijevanja i umiranja tokom prvih mjeseci i godina života. z Gotovo sva romska djeca, rođena u periodu od dvije godine prije istraživanja, vagana su odmah nakon rođenja (96 procenata), pri čemu je 14 procenata njih imalo težinu manju od 2.500 grama. Zdravlje djece Obuhvat imunizacijom Prema smjernicama UNICEF­a i SZO, do svog prvog rođendana dijete treba primiti BCG vakcinu (kako bi bilo zaštićeno od tuberkuloze), tri doze DTP vakcine (zaštita od difterije, hripavca/velikog kašlja i tetanusa), tri doze polio vakcine, tri doze vakcine protiv hepatitisa B, te vakcinu protiv ospica (morbila). Cilj „Svijeta po mjeri djeteta“ je da se na nivou države u 90 procenata slučajeva osigura potpuni obuhvat imunizacijom djece mlađe od jedne godine, s najmanje 80 procenata pokrivenosti u svakoj teritorijalnoj jedinici. z Obuhvat romske djece u dobi od 18 do 29 mjeseci imunizacijom je niska i iznosi svega četiri procenta (procenat se odnosi na djecu ovog uzrasta koja su, za vrijeme dojenačkog perioda, primila BCG vakcinu, tri doze DTP vakcine i tri doze polio vakcine, kao i MRP vakcinu do navršenih 18 mjeseci života). z Do navršene godine dana života, 86 procenata djece je dobilo BCG vakcinu. z Obuhvat prvom dozom svih vakcina je najveći te opada kod druge i treće doze. Tako je prvu dozu DTP vakcine primilo 30 procenata romske djece, drugu dozu 21 procenat djece, a treću dozu 13 procenata djece. Prvu dozu Polio vakcine do navršene godine dana života dobilo je 32 procenta djece, 24 procenta djece je dobilo drugu dozu, a samo 14 procenata ih je primilo i treću dozu. z Trinaest procenata djece nije dobilo nijednu od obaveznih vakcina (ovaj procenat se odnosi na djecu koja nisu do­ bila BCG vakcinu, tri doze DTP vakcine i tri doze polio vakcine do navršene prve godine života te vakcinu protiv ospica, rubeole i zaušnjaka (MRP) do navršenih 18 mjeseci života). z Pokrivenost imunizacijom protiv ospica, rubeole i zaušnjaka do navršenih 18 mjeseci iznosi 22 procenta. Liječenje dijareje oralnom rehidracijom Tokom liječenja dijareje poseban značaj ima povećanje unosa tečnosti, nastavljena ishrana djeteta i primjena oralnih rehidracijskih soli (ORS). z Tokom dvije sedmice koje su prethodile istraživanju čak 15 procenata romske djece mlađe od pet godina imalo je dija­ reju. Preko polovine ove djece primilo je ORS (58 procenata), 16 procenata djece pilo je više tečnosti nego obično, 73 procenta djece pilo je isto ili nešto manje tečnosti nego inače, a 15 procenata djece pilo je mnogo manje tečnosti nego inače. Preko četiri petine djece unosilo je isto kao obično, nešto manje ili više hrane nego obično (85 procenata), dok je 11 procenata djece unosilo mnogo manje hrane nego inače ili im je potpuno zaustavljeno hranjenje. z Lijek protiv dijareje dobilo je 19 procenata djece, antibiotik u vidu tablete ili sirupa dobilo je sedam procenata, a putem injekcije četiri procenta djece, dok je intravenoznu infuziju primio jedan procenat djece. Nijedan tretman niti lijek za liječenje dijareje nije primilo 25 procenata djece. Njega i liječenje upale pluća antibioticima Cilj „Svijeta po mjeri djeteta“ je smanjenje za jednu trećinu smrtnosti uzrokovane akutnim respiratornim infekcijama. z Simptome sumnje na upalu pluća je u periodu od dvije sedmice prije istraživanja imalo svako deseto dijete mlađe od pet godina, pri čemu je 80 procenata ove djece odvedeno odgovarajućem pružatelju usluga, najčešće u dom zdravlja (68 procenata) i bolnicu (12 procenata). Tri četvrtine djece mlađe od pet godina sa sumnjom na upalu pluća, u pe­ riodu od dvije sedmice koje su prethodile istraživanju, liječeno je antibioticima (75 procenata). z Mali procenat majki poznaje dva opasna znaka upale pluća – teško i ubrzano disanje (šest procenata). Kao opasan simptom zbog kojeg bi odmah odvele dijete u zdravstvenu ustanovu najviše majki je navelo povišenu temperaturu (81 procenat), dok bi manji procenat majki odveo dijete doktoru zbog otežanog disanja (28 procenata) i ubrzanog disanja (13 procenata). xvi ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA xvii Upotreba čvrstog goriva Priprema hrane i grijanje na čvrsta goriva dovodi do stvaranja visoke koncentracije dima u zatvorenom prostoru, koji je opasan po zdravlje. z Skoro sva romska domaćinstava koriste čvrsta goriva za pripremanje hrane (92 procenta), što je najzastupljenije u domaćinstvima čiji su nositelji bez formalnog obrazovanja (96 procenata), a najmanje kod onih sa srednjim ili visokim obrazovanjem (88 procenata). z Posebnu prostoriju za kuhanje ima samo dvije petine romskih domaćinstava koja koriste čvrsta goriva za kuhanje (41 procenat), od čega najmanje domaćinstava najsiromašnijeg imovinskog stanja (22 procenta). Voda i sanitacija Korištenje poboljšanih izvora vode za piće i poboljšane sanitacije Značajan cilj „Svijeta po mjeri djeteta“ je smanjenje broja domaćinstava koja nemaju pristup higijenskim sanitarnim uređajima i jeftinoj, sigurnoj vodi za piće, za barem jednu trećinu. z Skoro svi članovi romskih domaćinstava koriste poboljšan izvor vode za piće (97 procenata), pri čemu se u najvećem procentu radi o vodi iz vodovoda (91 procenat). Drugi najvažniji izvori vode za piće su zaštićeni izvori (pet procenata). z U većini domaćinstava koja moraju donositi vodu, to rade muškarci (61 procenat) ili žene (25 procenata). Po vodu puno rjeđe odlaze ženska ili muška djeca mlađa od 15 godina (po 4 procenta). z Četiri petine romske populacije koristi poboljšanu sanitaciju za uklanjanja fekalija, pri čemu se najviše koristi toalet s vodokotlićem priključenim na kanalizacijski sistem (61 procenat) ili septičku jamu (15 procenata). z Poboljšane izvore vode za piće i poboljšanu sanitaciju najmanje koriste članovi domaćinstava čiji je nositelj bez formalnog obrazovanja (59 procenata) i iz najlošijeg kvintila imovinskog stanja (32 procenta). Pranje ruku Pranje ruku vodom i sapunom je najisplativija zdravstvena intervencija za smanjenje pojave dijareje i upale pluća kod djece mlađe od pet godina. z Gotovo sva domaćinstava imaju sapun na nekom mjestu u stambenom objektu (97 procenata). Sapuna uopšte nema (na bilo kojem mjestu) u 14 procenata domaćinstava najsiromašnijeg kvintila imovinskog stanja te u sedam procenata domaćinstava čiji je nositelj bez formalnog obrazovanja. Reproduktivno zdravlje fertilitet Ukupna stopa fertiliteta označava prosječan broj djece koje će žena roditi do kraja reproduktivnog perioda života, ukoliko sadašnje stope fertiliteta ostanu iste. z Stopa rađanja među adolescenticama (žene u dobi od 15 do 19 godina) iznosi 145 promila za jednogodišnji period prije istraživanja. z Preko četvrtine žena u dobi od 15 do 19 godina imalo je živorođenu djecu (27 procenata), dok je živorođenu djecu prije svoje petnaeste godine imalo tri procenta žena ove dobi. z Blizu trećina žena u dobi od 20 do 24 godine (31 procenat) imala je živorođenu djecu prije svoje osamnaeste godine. Poznavanje metoda kontracepcije i korištenje kontracepcije Adekvatno planiranje porodice važno je za zdravlje žena i djece, stoga je od ključne važnosti dostupnost informacija o kontracepciji te dostupnost odgovarajućih usluga kako bi se spriječile prerane trudnoće, mali vremenski razmak između trudnoća, prekasne trudnoće ili njihov prekomjeran broj. z Gotovo sve žene u dobi od 15 do 49 godina poznaju barem jednu metodu kontracepcije (95 procenata). Moderne metode su poznatije od tradicionalnih metoda, tako je 95 procenata svih žena čulo za bar jednu modernu metodu kontracepcije, dok je 68 procenata žena čulo za barem jednu tradicionalni metodu. z Najpoznatija moderna metoda kontracepcije je muški kondom (88 procenata), zatim spirala (82 procenta) i pilula (76 procenata). Od tradicionalnih metoda, najpoznatija metoda je prekinuti odnos (64 procenta) i periodična apstinencija/praćenje plodnih i neplodnih dana (43 procenta). z Bilo koju metodu kontracepcije trenutno koristi četvrtina žena u dobi od 15 do 49 godina koje su udate ili žive u zajed nici. Najčešće korištene metode kontracepcije su prekinuti snošaj (16 procenata) i muški kondom (4 procenta). Od ostalih metoda kontracepcije, žene koriste pilulu (dva procenta), spiralu (jedan procenat) i žensku sterilizaciju (jedan procenat). Što je niži nivo obrazovanja žena, veća je prevalenca korištenja modernih metoda kontracepcije u odnosu na tradicionalne. Moderne metode koristi samo pet procenata žena bez formalnog obrazovanja i 18 proce­ nata žena sa srednjim ili visokim obrazovanjem. Nezadovoljene potrebe Nezadovoljena potreba za kontracepcijom se odnosi na žene u reproduktivnoj dobi koje ne koriste nijednu metodu kontracepcije, ali koje žele odgoditi sljedeće rađanje ili koje ne žele rađati. z Nezadovoljena potreba za kontracepcijom prisutna je kod tri od deset žena u dobi od 15 do 49 godina, koje su trenutno u braku ili žive u zajednici. Ova potreba je najveća kod žena u dobi od 25 do 34 godine (38 procenata). z Nezadovoljene potrebe za ograničenjem porođaja ima 19 procenata žena, dok devet procenata žena ima nezadovo­ ljenu potrebu za odgađanjem sljedećeg rađanja. Prenatalna zaštita UNICEF i Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) preporučuju minimalno četiri posjete tokom trudnoće u okviru prenatalne zaštite. z Oko dvije trećine romskih žena je imalo prenatalnu zaštitu četiri ili više puta (62 procenta), dok je manji procenat majki imao jednu (pet procenata), dvije (sedam procenata) ili tri posjete (pet procenata) prenatalne zaštite. Prenatalnu zaštitu su, većinom, pružali doktori medicine (76 procenata) i medicinske sestre/babice (tri procenta). z Oko petina romskih žena (21 procenat) nije dobila prenatalnu zaštitu. Pomoć pri porođaju i mjesto porođaja Cilj „Svijeta po mjeri djeteta“ je da ženama prilikom porođaja bude osigurana pomoć stručnog lica. z Gotovo svi porođaji romskih žena, koji su se odvijali u periodu od dvije godine prije istraživanja, obavljeni su uz pomoć stručnog osoblja u zdravstvenim ustanovama javnog sektora (99 procenata). Ljekari su prisustvovali porođaju u 79 procenata slučajeva, a medicinske sestre u 20 procenata slučajeva. Razvoj djeteta Obrazovanje i učenje u ranom djetinjstvu Aktivnosti koje podržavaju učenje u ranom djetinjstvu podrazumijevaju angažiranost odraslih članova domaćinstva u čitanju knjiga ili slikovnica s djecom, pričanju priča, pjevanju pjesama, brojanju i crtanju pojmova, kao i izvođenje djece van kuće, igranje i provođenje vremena s djecom. z Kod dvije trećine djece mlađe od pet godina odrasla osoba je bila uključena u najmanje četiri aktivnosti koje promovi raju učenje i spremnost za školu, u periodu od tri dana prije istraživanja. Prosječan broj aktivnosti je iznosio četiri. Učešće oca u jednoj ili više aktivnosti s djecom zabilježeno u 60 procenata slučajeva, pri čemu više s muškom (66 procenata), nego sa ženskom djecom (53 procenta). z Polovina djece kod kuće ima dvije ili više vrsta predmeta za igru (48 procenata), a 11 procenata djece mlađe od pet godina živi u domaćinstvima koja imaju tri ili više knjiga za djecu. z Tokom sedmice koja je prethodila anketi, sedam procenata djece mlađe od pet godina je ostavljano pod neadekvat­ nim nadzorom. Tako je pet procenata djece ostavljeno sâmo kod kuće, dok je četiri procenta djece ostavljeno na čuvanje drugoj djeci mlađoj od deset godina. Neadekvatan nadzor je bio češći kod djece čije majke nemaju nikakvo obrazovanje (sedam procenata), dok djeca majki sa srednjim ili visokim obrazovanjem nisu nikako ostavljana uz neadekvatnu brigu. Djeca u najsiromašnijih 60 procenata populacije (devet procenata) su češće ostavljana uz neadekvat nu brigu, nego djeca iz najbogatijih 40 procenata populacije (dva procenta). z Organizirane programe obrazovanja u ranom djetinjstvu pohađa samo dva procenta romske djece uzrasta od 36 do 59 mjeseci, među kojima približno isti procenat dječaka i djevojčica. xviii ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA xix Indeks ranog rasta i razvoja Indeks ranog rasta i razvoja djeteta predstavlja procenat djece s očekivanim nivoom razvoja u najmanje tri od četiri sljedeće oblasti: pismenost/poznavanje brojeva, fizički razvoj, socijalni emocionalni razvoj i učenje. z Očekivani nivo razvoja je dostiglo 85 procenata romske djece uzrasta od 36 do 59 mjeseci, bez velikih razlika prema spolu. Iako je uobičajeno da djeca razvijaju više vještina kako postaju starija, podaci pokazuju da je indeks ranog rasta i razvoja kod romske djece uzrasta od 48 do 59 mjeseci (85 procenata) isti kao kod mlađe djece uzrasta od 36 do 47 mjeseci (85 procenata). z Skoro sva djeca imaju adekvatan nivo razvoja u domeni učenja (99 procenata) te su dostigli očekivani nivo fizičkog razvoja (98 procenata), manje djece je dostiglo adekvatan socio­emocionalni razvoj (86 procenata), dok je najmanji procenat djece dostigao očekivani razvoj u domeni pismenosti/poznavanja brojeva (osam procenata). Djeca koja žive u domaćinstvima čiji nositelj govori romski kao maternji jezik, imala su niži nivo razvoja u domeni pismenosti/ poznavanja brojeva (pet procenata), u odnosu na djecu koja žive u domaćinstvima čiji nositelj ne govori romski kao maternji jezik (13 procenata). Obrazovanje Spremnost za školu Spremnost djece za osnovnu školu može biti poboljšano kroz učestvovanje u programima obrazovanja u ranom djetin­ jstvu ili kroz predškolsko obrazovanje. z Četiri procenta romske djece koja trenutno pohađaju prvi razred osnovne škole pohađalo je predškolsku ustanovu u prethodnoj godini. Pohađanje osnovne i srednje škole Obrazovanje je osnovni preduslov za borbu protiv siromaštva, promoviranje ljudskih prava i demokratije te unapređenje položaja žena i djece. z Polovina romske djece koja su dovoljno stara da se upišu u osnovnu školu pohađa prvi razred (47 procenata). Djeca odgovarajućeg uzrasta za školu koja žive u domaćinstvima čiji nositelj govori romski kao maternji jezik, u manjem procentu pohađaju prvi razred osnovne škole (39 procenata), u odnosu na djecu koja žive u domaćinstvima čiji nositelj ne govori romski kao maternji jezik (59 procenata). z Osnovnu školu pohađa preko dvije trećine romske djece odgovarajućeg uzrasta (69 procenata). Ovaj procenat raste s nivoom obrazovanja majke te je veći i kod porodica boljeg imovinskog stanja. Neto stopa završetka osnovne škole iznosi svega 40 procenata. z Indeks rodnog pariteta za osnovnu školu iznosi 0,96, što ukazuje na to da nešto manji procenat djevojčica pohađa osnovnu školu nego dječaka, dok su, međutim, djevojčice u puno lošijem položaju po pitanju pohađanja srednje škole u odnosu na dječake (indeks rodnog pariteta: 0,67). Pismenost među osobama dobi od 15 do 24 godine Pismenost mladih je značajan pokazatelj Milenijumskih razvojnih ciljeva. z Među osobama u dobi od 15 do 24 godine pismeno je više muškaraca (90 procenata), nego žena (69 procenata). Pis­ menost je manja kod žena koje žive u domaćinstvima čiji nositelj govori romski kao maternji jezik, u odnosu na one koje žive u domaćinstvima čiji nositelj ne govori romski kao maternji jezik (59 procenata u odnosu na 83 procenta), dok kod muškaraca nisu izražene razlike u pismenosti u odnosu na maternji jezik. Također, među onima koji nemaju formalno obrazovanje, više je muškaraca moglo uspješno pročitati zadatu rečenicu (64 procenta), nego žena (16 procenata). Zaštita djeteta Upis u matičnu knjigu rođenih Značajan cilj Međunarodne konvencije o pravima djeteta i „Svijeta po mjeri djeteta“ je upis svakog djeteta u matičnu knjigu odmah nakon rođenja. z Upis u matičnu knjigu rođenih je procijenjen na osnovu uvida u rodni list ili na osnovu izjave majke/staratelja da je upis izvršen. Gotovo sva romska djeca mlađa od pet godina su, prema izjavi majke/staratelja, upisana u matičnu knjigu rođenih (96 procenata), pri čemu u 20 procenata slučajeva anketarima nije pokazan rodni list. Najmanji procenat djece upisane u matičnu knjigu rođenih je u najmlađem uzrastu, među djecom mlađom od godinu dana (91 procenat), što ukazuje na činjenicu da svi roditelji još uvijek ne upisuju djecu u matičnu knjigu odmah nakon rođenja. Discipliniranje djece „Svijet po mjeri djeteta“ navodi da djeca moraju biti zaštićena od svakog čina nasilja. Milenijumska deklaracija, također, poziva na zaštitu djece od zloupotrebe, izrabljivanja i nasilja. z Preko polovine romske djece uzrasta od dvije do 14 godina bilo je izloženo nekom obliku psihičkog ili fizičkog kažnjavanja od strane njihovih roditelja ili drugih odraslih članova domaćinstva, u periodu od mjesec dana prije istraživanja (58 procenata). Psihičkom nasilju je bilo izloženo 49 procenata djece, a fizički je kažnjeno 45 procenata djece, dok je sedam procenata kažnjeno teškom fizičkom kaznom. z Manji procenat odraslih članova domaćinstava je odgovorio da vjeruje da je potrebno fizički kažnjavati djecu (osam procenata), u odnosu na procenat djece koja su doživjela ovakvu kaznu (45 procenata). Rano stupanje u brak i brak između muškarca i više žena (poliginija) Sklapanje braka s maloljetnicima i maloljetnicama predstavlja kršenje ljudskih prava, ugrožava razvoj djevojčica i često rezultira ranom trudnoćom i društvenom izolacijom. z Više žena nego muškaraca u dobi od 15 do 19 godina trenutno živi u braku ili zajednici (38 procenata žena i 13 procenata muškaraca). Procenat ovih žena i muškaraca u braku je veći među onima bez formalnog obrazovanja (53 procenta žena i 20 procenata muškaraca), u odnosu na žene i muškarce sa srednjim i visokim obrazovanjem. z Prije svog petnaestog rođendana udalo se 15 procenata žena u dobi od 15 do 49 godina. Najveći procenat žena koje su se udale dok nisu bile punoljetne je bez formalnog obrazovanja te pripadaju najsiromašnijem kvintilu imovin­ skog stanja. Za muškarca koji je deset ili više godina stariji od njih je udato tri procenta romskih žena u dobi od 15 do 19 godina i pet procenata žena u dobi od 20 do 24 godine. Veoma mali procenat žena i muškaraca u dobi od 15 do 49 godina živi u braku u kojem u muškarac ima više žena/partnerica. Stavovi prema nasilju u porodici Smatra se da su žene koje misle da muškarac ima pravo udariti ili tući svoju ženu u stvarnosti često zlostavljane od strane svojih muževa/partnera, a da muškarci koji imaju identičan stav u stvarnosti često zlostavljaju svoje žene ili partnerice. z Žene u većem procentu nego muškarci opravdavaju kada muž/partner udari ili tuče svoju ženu/partnericu. Žene najviše opravdavaju nasilno ponašanje muževa u slučaju kada žena zanemaruje djecu (32 procenta) ili ako izađe vani bez njegovog znanja (27 procenata), zatim ako se prepire s njim (22 procenta) ili ako odbija seks s njim (20 procenata). Najviše muškaraca smatra da muškarac ima pravo tući svoju ženu/partnericu ako zanemaruje djecu (14 procenata), ako izađe vani bez njegovog znanja ili ako odbije spolni odnos s njim (po deset procenata). z Muškarci i žene koji žive u porodicama iz najsiromašnijeg kvintila imovinskog stanja češće podržavaju najmanje jedan razlog kojim se opravdava nasilje nad ženama (25 procenata muškaraca i 48 procenata žena), nego muškarci i žene koji žive u najbogatijem kvintilu imovinskog statusa (15 procenata muškaraca i 38 procenata žena). xx ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA xxi HIV/AIDS i seksualno ponašanje koje povećava rizik od prenosa HIV-a Poznavanje načina prenosa HIV-a, zablude o HIV/AIDS-u i stavovi prema osobama koje žive s HIV/AIDS-om Tačna informacija o načinima prenošenja HIV­a je osnovni preduslov za zaštitu od infekcije. z Za HIV/AIDS je čulo 73 procenta muškaraca i 67 procenata žena u dobi od 15 do 49 godina, pri čemu manji procenat muškaraca (58 procenata) i žena (42 procenta) zna oba, glavna načina sprečavanja prenosa HIV­a (da je potrebno imati samo jednog vjernog i neinficiranog partnera/partnericu i koristiti kondom prilikom svakog spolnog odnosa). z Dvije trećine muškaraca (67 procenata) i polovina žena u dobi od 15 do 49 godina znaju da upražnjavanje seksualnih odnosa sa samo jednim vjernim i neinficiranim partnerom može smanjiti rizik od prenosa HIV­a. z Da je korištenje kondoma prilikom svakog spolnog odnosa jedan od glavnih načina sprečavanja prenosa HIV­a, zna 62 procenta muškaraca i 49 procenata žena, a da osoba koja izgleda zdravo može biti zaražena HIV­om, zna nešto više od polovine muškaraca (53 procenta) i preko trećine žena (39 procenata). z Oko trećine muškaraca (35 procenata) i žena (30 procenata) zna da se HIV ne može prenijeti ujedom komarca, dok više od četvrtine žena (27 procenata) i više od trećine muškaraca (37 procenata) zna da se ne može prenijeti ako se dijeli hrana s osobom koja ima AIDS. z Jedanaest procenata žena u dobi od 15 do 49 godina i 20 procenata muškaraca odbacuju dvije najčešće zablude u vezi s HIV/AIDS­om (da se HIV može prenijeti ujedom komarca i dijeljenjem hrane s osobom koja ima AIDS) te znaju da osoba koja izgleda zdravo može biti zaražena HIV­om. z Sveukupno znanje o sprečavanju prenosa HIV­a ima petina muškaraca u dobi od 15 do 24 godine (21 procenat) i u dobi od 15 do 49 godina (18 procenata) te manji procenat žena za obje dobi (po devet procenata). z Pozitivan stav za sva četiri pokazatelja prihvatanja osoba koje žive s HIV­om ima 14 procenata muškaraca i sedam procenata žena. Žene i muškarci s višim nivoom obrazovanja i iz najbogatijih domaćinstava izražavaju pozitivnije stavove prema osobama koje žive s HIV/AIDS­om, nego oni s manjim nivoom obrazovanja i lošijim imovinskim stanjem. Testiranje na HIV Da bi zaštitili sebe i spriječili inficiranje drugih, važno je da pojedinci znaju svoj HIV status, što je, također, presudan faktor kod donošenja odluke o traženju zdravstvene zaštite. z Više muškaraca u dobi od 15 do 49 godina (49 procenata), nego žena (23 procenta), znaju mjesto gdje se mogu testirati na HIV. Ipak, veoma malo njih se ikada testiralo na HIV (oko pet procenata). Na HIV se testiralo više žena i muškaraca sa srednjim i visokim obrazovanjem, u odnosu na one bez formalnog obrazovanja, te više žena i muškaraca koji pripadaju najbogatijem kvintilu imovinskog stanja. Među osobama u dobi od 15 do 24 godine, nešto više od polovine muškaraca (52 procenta) i jedna petina žena (19 procenata) znaju za mjesto na kojem se mogu testirati na HIV (a na HIV se testiralo pet procenata muškaraca i tri procenta žena). z Savjetovanje o HIV­u tokom prenatalne zaštite imalo je svega tri procenta žena, koje su se porodile u periodu od dvije godine prije istraživanja. Tokom prenatalnog perioda malom procentu žena je ponuđen test na HIV, testirane su i saopšteni su im rezultati testa (manje od jednog procenta). Seksualno ponašanje u vezi s prenosom HIV-a Za smanjenje prevalence HIV­a od presudne je važnosti promoviranje sigurnih seksualnih odnosa, pri čemu je naročito značajna upotreba kondoma prilikom svakog spolnog odnosa, posebno kada se radi o povremenim partnerima/partnericama. z Među osobama u dobi od 15 do 24 godine, spolni odnos je imalo 70 procenata muškaraca i 65 procenata žena, pri čemu je spolni odnos prije svoje petnaeste godine imalo 14 procenata muškaraca i 12 procenata žena. Tokom posljednjih 12 mjeseci spolni odnos s više partnera imalo je osam procenata muškaraca u dobi od 15 do 24 godine i dva procenta žena. z S osobom koja im nije stalni partner spolni odnos tokom posljednjih 12 mjeseci imalo je 56 procenata muškaraca i 13 procenata žena u dobi od 15 do 24 godine, pri čemu su muškarci tokom posljednjeg spolnog odnosa s takvom osobom u 49 procenata slučajeva koristili kondom. z Spolne odnose s muškarcem koji je od njih stariji deset i više godina tokom posljednjih 12 mjeseci imalo je četiri procenta žena u dobi od 15 do 24 godine. Pristup masovnim medijima MICS4 istraživanjem ispitana je izloženost žena i muškaraca u dobi od 15 do 49 godina novinama, radiju i televiziji, kao i učestalost korištenja računara i interneta među osobama u dobi od 15 do 24 godine. z Svim navedenim vrstama medija jednom sedmično izloženo je 39 procenata muškaraca i 16 procenata žena, pri čemu više onih sa srednjim i visokim nivoom obrazovanja te onih koji pripadaju najbogatijem kvintilu imovinskog stanja. Muškarci (34 procenta) i žene (osam procenata) koji žive u domaćinstvima čiji nositelj govori romski kao maternji jezik manje su izloženi svim navedenim vrstama medija u odnosu na muškarce (45 procenata) i žene (25 procenata) koji žive u domaćinstvima čiji nositelj ne govori romski kao maternji jezik. z Četrdeset i tri procenta žena i 69 procenata muškaraca u dobi od 15 do 24 godine je koristilo računar nekada tokom života, dok je manje njih koristilo računar najmanje jednom sedmično u posljednjih mjesec dana (29 procenata žena i 57 procenata muškaraca). z Internet je tokom posljednjih 12 mjeseci koristilo više muškaraca (88 procenata) i žena (75 procenata) u dobi od 15 do 24 godine sa srednjim i visokim obrazovanjem, nego onih bez formalnog obrazovanja (26 procenata muškaraca i 8 procenata žena), kao i muškarci (86 procenata) i žene (61 procenat) koji žive u najbogatijem kvintilu imovin­ skog stanja, u odnosu na one koji žive u najsiromašnijem kvintilu imovinskog stanja (30 procenata muškaraca i 9 procenata žena). Konzumiranje duhana i alkohola Konzumiranje duhanskih proizvoda Brojna istraživanja su dokazala da pušenje značajno povećava rizik obolijevanja kod pušača te može dovesti do nastanka ozbiljnih oboljenja kod nepušača, posebno djece. z Oko dvije trećine muškaraca i žena u dobi od 15 do 49 godina izjavilo je da su bilo kada tokom života koristili neki duhanski proizvod. Čitavu cigaretu prije svoje petnaeste godine je po prvi put ispušilo oko jedna petina žena (22 procenta) i muškaraca (19 procenata), pri čemu veći procenat osoba oba spola bez formalnog obrazovanja (po 25 procenata) i onih najsiromašnijeg imovinskog stanja (po 29 procenata). z Preko polovine muškaraca (56 procenata) i žena (55 procenata) tokom jednog ili više dana u proteklom mjesecu konzumiralo je bilo koje duhanske proizvode, bez razlika u odnosu na vrstu ili kombinaciju korištenih proizvoda između muškaraca i žena. z Najviše muškaraca i žena koji trenutno puše cigarete u posljednjih 24 sata je ispušilo više od 20 cigareta, pri čemu više muškarci (87 procenata), nego žene (63 procenta). Konzumiranje alkohola Prekomjerno konzumiranje alkohola povećava rizik od nastanka ozbiljnih oboljenja, ali i dovodi do društvenih prob­ lema. Zloupotreba alkohola je, također, povezana s povredama i nasiljem, uključujući i nasilje u porodici. z Alkoholno piće nekad, tokom života, konzumiralo je 45 procenata žena i 69 procenata muškaraca u dobi od 15 do 49 godina. Najmanje jedno alkoholno piće prije svoje petnaeste godine konzumirao je veći procenat muškaraca u dobi od 15 do 49 godina (19 procenata), u odnosu na žene (pet procenata). z Tokom jednog ili više dana u prethodnom mjesecu najmanje jedno alkoholno piće konzumiralo je više muškaraca (48 procenata), nego žena (14 procenata) ove dobi. xxii ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 1 Subjektivno blagostanje Razumijevanje zadovoljstva mladih različitim oblastima ili aspektima njihovog života može pomoći u dobijanju sve­ obuhvatne slike njihovih životnih uslova. z Svojim životom zadovoljan je veći procenat muškaraca (48 procenata) u dobi od 15 do 24 godine, nego žena iste dobne grupe (39 procenata). Kada govorimo za oba spola, životom su zadovoljnije osobe u dobnoj grupi od 15 do 19 godina te osobe u dobi od 15 do 24 godine sa srednjim ili visokim obrazovanjem, kao i one najboljeg imovinskog stanja. z Također, kada je riječ o oba spola, sretniji su muškarci i žene u dobnoj grupi od 15 do 19 godina, zatim oni koji imaju srednje i visoko obrazovanje te oni koji pripadaju najbogatijem kvintilu imovinskog stanja. z Rezultati istraživanja pokazuju da žene u dobi od 15 do 24 godine u većem procentu smatraju da im se život poboljšao u posljednjih godinu dana (29 procenata), u odnosu na muškarce (21 procenat), te su sklonije vjerovati (77 procenata) da će im život za godinu dana biti bolji, nego muškarci (61 procenat). I Uvod Karakteristike istraživanja Ovaj Izvještaj predstavlja dragocjene, sveobuhvatne podatke o stanju romske djece, žena i muškaraca u BiH, dobijene po prvi put na osnovu MICS istraživanja o romskoj populaciji u BiH, koje je provedeno 2011.–2012. godine od strane MLJPI BiH u saradnji s BHAS­om, uz stručnu i finansijsku podršku UNICEF­a BiH te dodatnu finansijsku podršku UNFPA i UNHCR­a. Istraživanje se velikim dijelom temelji na potrebama za praćenjem napretka u postizanju ciljeva koji proizilaze iz aktuelnih međunarodnih sporazuma: Milenijumska deklaracija, koja je usvojena u septembru 2000. godine od strane svih 191 države­članice Ujedinjenih nacija te Akcioni plan pod nazivom „Svijet po mjeri djeteta“ (engleski: World Fit for Chil- dren), koji je usvojen na Posebnoj sjednici Ujedinjenih nacija o djeci u maju 2002. godine od strane 189 zemalja­članica. Obaveze preuzete ovim dokumentima nadovezuju se na obećanja međunarodne zajednice data na Svjetskom samitu za djecu održanom 1990. godine. Potpisavši ove međunarodne sporazume, države su se obavezale da će poboljšati uslove života djece i da će pratiti nap­ redak u postizanju tog cilja. UNICEF­u je u ostvarenju ovog zadatka dodijeljena uloga pružanja podrške. Obaveza preduzimanja akcije: domaće i međunarodne obaveze izvještavanja Države koje su potpisale Milenijumsku deklaraciju, deklaraciju „Svijet po mjeri djeteta“, kao i Akcioni plan, obavezuju se da će pratiti napredak u postizanju ciljeva koji su u njima sadržani: „Redovno ćemo na domaćem, a gdje je potrebno, i na regionalnom nivou pratiti i ocjenjivati napredak u ostvarivanju ciljeva zacrtanih ovim Akcionim planom na domaćem, regionalnom i globalnom nivou. Shodno tome, ojačat ćemo domaće statističke kapacitete za prikupljanje, analiziranje i raščlanjivanje podataka prema spolu, dobi i ostalim rele vantnim faktorima koji mogu doprinijeti razlikama te ćemo podržati veliki broj raznovrsnih istraživanja fokusiranih na djecu. Povećat ćemo saradnju kako bismo podržali napore u pravcu izgradnje statističkih kapaciteta i izgradili kapacitete zajednice za praćenje, procjenu i planiranje.“ („Svijet po mjeri djeteta“, paragraf 60) „.Vršit ćemo periodične provjere napretka na svim domaćim nivoima, u cilju efikasnijeg prevazilaženja prepreka i bržeg djelovanja.“ („Svijet po mjeri djeteta“, paragraf 61) Akcioni plan (paragraf 61), također, poziva na posebnu uključenost UNICEF­a u pripremu periodičnih izvještaja o napretku: „. Od Dječijeg fonda Ujedinjenih nacija, kao vodeće svjetske agencije za djecu, se traži da, u bliskoj saradnji s vladama, relevantnim fondovima, programima i specijaliziranim agencijama sistema Ujedinjenih nacija i svim ostalim relevantnim akterima (prema potrebi), nastavi raditi na pripremi i distribuciji informacija o napretku ostvarenom u implementaciji Deklaracije i Akcionog plana.“ Slično tome, i Milenijumska deklaracija (paragraf 31) poziva na periodično izvještavanje o napretku: „. Zahtijevamo od Generalne skupštine da vrši redovni pregled napretka u implementaciji odredbi ove Deklaracije, a od Generalnog sekretara tražimo da objavljuje periodične izvještaje koje bi razmatrala Generalna skupština i koji bi služili kao osnova za buduće aktivnosti.“ Jedna od glavnih poteškoća po pitanju praćenja i izvještavanja o napretku na ispunjavanju ciljeva Milenijumske deklaracije i Akcionog plana „Svijet po mjeri djeteta“ u BiH je oskudnost relevantne statistike i administrativnih resursa. Stoga su rezultati MICS4 istraživanja o romskoj populaciji od posebne važnosti za procjenu stanja na putu ka ciljevima posta­ vlje nim za 2015. godinu. 2 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 3 MICS istraživanje o romskoj populaciji u BiH, također, predstavlja važan izvor podataka za praćenje provođenja Konvencije o pravima djeteta, Konvencije o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena i Gender akcionog plana BiH, izvještavanje po osnovu Smjernica za prepoznavanje socijalno isključenih kategorija djece u BiH te drugih obaveza koje proizilaze iz procesa evropskih integracija i principa o ljudskim pravima iz Ustava BiH, Ustava Federacije Bosne i Herce­ govine (FBiH) i Ustava Republike Srpske (RS). Dokumenti politike i strateški planovi koji se odnose na djecu u BiH daju značajan naglasak obezbjeđivanju jednakog pristupa uslugama svoj djeci kroz multisektorsko djelovanje. Pokazatelji MICS istraživanja obezbjeđuju uvid u postignuti napredak. Dobijeni pokazatelji su prikazani prema oblastima obuhvaćenim istraživanjem. Krajem 2011. i početkom 2012. godine Federalno ministarstvo zdravstva (FMZ), Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske (MZSZ RS), i Zavod za javno zdravstvo FBiH (ZZJZ FBiH) u saradnji s BHAS­om, provelo je MICS4 istraživanje o ukupnom stanovništvu u BiH. Za istraživanje o ukupnom stanovništvu primijenjena je istovjetna me­ todologija kao i za istraživanje o romskoj populaciji te su korišteni slični anketni instrumenti. Rezultati ovog istraživanja bit će dostupni u posebnom izvještaju za MICS4 o ukupnom stanovništvu u BiH. Ciljevi istraživanja Istraživanje višestrukih pokazatelja o romskoj populaciji u BiH za 2011.–2012. godinu, kao osnovne ciljeve ima: z obezbijediti osnovne podatke za procjenu stanja romske djece, žena i muškaraca u BiH, z obezbijediti podatke neophodne za praćenje napretka u ostvarivanju ciljeva zacrtanih u Milenijumskoj deklaraciji te drugih ciljeva u vezi s kojim je postignuta međunarodna saglasnost, koji bi služili kao osnova za buduće djelovanje, z doprinijeti unapređenju sistema praćenja u BiH i stručnog znanja u izradi, implementaciji i analizi takvih sistema, z obezbijediti podatke o stanju romske djece, žena i muškaraca, uključujući identifikaciju ranjivih grupa i razlika u uslovima života, kako bi se obezbijedili podaci za razvoj politika i intervencija u oblasti zdravstvene i socijalne zaštite te smanjenja siromaštva. II Uzorak i metodologija istraživanja Dizajn uzorka Uzorak za MICS4 istraživanje o romskoj populaciji u BiH je dizajniran tako da obezbijedi procjenu velikog broja pokazatelja o stanju djece, žena i muškaraca na nivou BiH, FBiH i RS. Okviri uzorka za romsku populaciju nisu postojali do 2009. godine,4 kada je MLJPI BiH provelo projekat „Evidentiranje romskih potreba u BiH“, prilikom kojeg je izvršen popis romskog stanovništva kao dio aktivnosti u okviru Dekade za inkluziju Roma 2005.­2015. Tokom popisivanja, prikupljeni su podaci za 4.307 romskih domaćinstava u 67 opština, od ukupno 142 opštine u BiH. Podaci iz preostalih 75 opština nisu prikupljeni zbog nedostatka informacija o prisutnosti Roma u tim opštinama. Dizajniran je jednoetapni stratificirani uzorak. U svakoj od tri administrativne jedinice u BiH, FBiH, RS i Brčko distrikt BiH (BD), opštine su identificirane kao glavni stratumi uzorka, u kojima je primarna jedinica uzorka bila domaćinstvo. Pet opština je isključeno iz uzorka, zato što su obuhvatale samo jedno domaćinstvo. Rezultati istraživanja su reprezentativni za preostale 62 opštine (u kojima živi više od jednog domaćinstva), a za koje je postojao okvir uzorka. Sva domaćinstva u kojima je nositelj/ica izjavio/la da je romske nacionalnosti, smatrana su romskim domaćinstvima. U svakom stratumu (opštini) odabran je određeni broj domaćinstava, proporcionalno velićini stratuma definiranoj tokom popisivanja provedenog 2009. godine od strane MLJPI BiH. Broj romskih domaćinstava dodijeljenih svakom stratumu na osnovu uzorka odabran je slučajno s jednakom vjerovatnoćom.5 Tokom terenskog rada za MICS, popisana su romska domaćinstva na području opštine u uzorku, a ova ažurirana informacija o veličini svakog stratuma se ogleda u ponderima. Za vrijeme popisivanja provedenog u MICS istraživanju, ukupno je popisano manje domaćinstava (3.784) u odnosu na popis Roma iz 2009. godine (4.302). Terenski timovi su informirani da su mnoga domaćinstva napustila BiH od 2009. godine do trenutka kada je proveden terenski rad MICS istraživanja. Kao komponenta aktivnosti ažuriranja broja domaćinstava izvršenog u okviru MICS istraživanja, tokom popisivanja je na osnovu datuma rođenja nositelja domaćinstva, unutar svakog stratuma izvršen odabir domaćinstava za anketiranje. Kako bi se osiguralo definiranje slučajnog (randomiziranog) odabira domaćinstava, na osnovu veličine uzorka je, slučajnim odabirom, određena „polazna tačka“ i „krajnja tačka“ referentnog intervala. Anketirana su samo ona domaćinstva u kojima je datum rođenja nositelja bio između početne i završne tačke. Na ovaj način je odabrano ukupno 1.791 romsko domaćinstvo, među kojima 542 domaćinstva s djecom mlađom od pet godina i 1.249 domaćinstava bez djece mlađe od pet godina. Za odabir slučajnog uzorka, za svaki stratum (opštinu) pripremljena je lista naselja u kojima se nalaze romska domaćinstva. Također, naselja na ovoj listi poredana su prema slučajnom redoslijedu (pomoću generatora slučajnih brojeva). Anketari su dobili instrukciju da posjete naseljima vrše prema unaprijed definiranom (slučajnom) redoslijedu. Na ovaj način je svako domaćinstvo, unutar stratuma, imalo istu vjerovatnoću odabira. Uzorak nije samoponderisan. U Izvještaju su korišteni ponderi. Detaljniji opis dizajna uzorka priložen je u Dodatku A. Upitnici U istraživanju su korištena četiri standardna MICS4 upitnika: 1) Upitnik za domaćinstvo koji je korišten za prikupljanje podataka o svim de jure članovima6 domaćinstva, o domaćinstvu i o stambenoj jedinici, 2) Upitnik koji se popunjavao u svakom domaćinstvu sa svim ženama u dobi od 15 do 49 godina, uključujući i navršenih 49 godina, 3) Upitnik za muškarce koji se popunjava u svakom domaćinstvu sa svim muškarcima u dobi od 15 do 49 godina, uključujući i navršenih 49 godina, 4) Upitnik za djecu mlađu od pet godina koji se popunjava s majkama ili starateljima sve djece mlađe od pet godina koja žive u domaćinstvu. U istraživanju su dodatno korištena dva upitnika, specifična za BiH, koja nisu sastavni dio standardnih anketnih instrumenata za MICS: 1) Obrazac za procjenu konzumiranja opojnih sredstava (upitnik za samopopunjavanje za žene i muškarce u dobi od 15 do 49 godina) i 2) Upitnik o posjedovanju dokumenata (rađen s osobom koja je odgovarala na Upitnik za domaćinstvo ili drugom odraslom osobom). Podaci prikupljeni ovim upitnicima nisu predstavljeni u ovom Izvještaju i bit će analizirani odvojeno. 4 Posljednji popis stanovništva u BiH proveden je 1991. godine. 5 Velika je varijabilnost u broju domaćinstava po stratumu (od jednog do 132 domaćinstva). 6 Osobe koje stalno borave u domaćinstvu. 4 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 5 Upitnik za domaćinstvo sadržavao je sljedeće module: z obrazac za popisivanje članova domaćinstva z obrazovanje z voda i sanitacija z karakteristike domaćinstva z discipliniranje djece z pranje ruku Upitnik za žene se popunjavao sa svim ženama s navršenih 15, do navršenih 49 godina, koje žive u domaćinstvu, a uključio je sljedeće module: z podaci za ženu z pristup masovnim medijima i korištenje informacijsko­komunikacijskih tehnologija z smrtnost djece7 z da li je posljednji porod bio željeni z zdravlje majki i novorođenčeta z simptomi bolesti z kontracepcija8 z nezadovoljene potrebe z stavovi prema nasilju u porodici z brak/zajednica z seksualno ponašanje z HIV/AIDS z pušenje i konzumiranje alkohola z zadovoljstvo životom z zdravstvena zaštita9 Upitnik za muškarce se popunjavao sa svim muškarcima s navršenih 15, do navršenih 49 godina, koji žive u domaćinstvu, a uključio je sljedeće module: z podaci za muškarca z pristup masovnim medijima i korištenje informacijsko­komunikacijskih tehnologija z smrtnost djece z stavovi prema nasilju u porodici z brak/zajednica z seksualno ponašanje z HIV/AIDS z pušenje i konzumiranje alkohola z zadovoljstvo životom z zdravstvena zaštita10 7 U okviru ovog modula, dodana su pitanja koja nisu standardni dio MICS programa, a koja se odnose na izgubljene trudnoće. 8 U okviru ovog modula, dodano je pitanje koje nije standardni dio MICS programa, a koje se odnosi na poznavanje metoda kontracepcije. 9 Dodatni modul koji nije dio standardnog MICS programa i koji se koristio samo u okviru istraživanja o romskoj populaciji. Podaci prikupljeni ovim modulom nisu predstavljeni u ovom Izvještaju i bit će analizirani odvojeno. 10 Dodatni modul koji nije dio standardnog MICS programa i koji se koristio samo u okviru istraživanja o romskoj populaciji. Podaci prikupljeni ovim modulom nisu predstavljeni u ovom Izvještaju i bit će analizirani odvojeno. Upitnik za djecu mlađu od pet godina11 popunjavan je s majkama ili starateljima djece tog uzrasta koja žive u domaćinstvu. Razgovor je, obično, vođen s majkama djece mlađe od pet godina; u slučajevima kada majka nije navedena na spisku članova domaćinstva, identificiran je i anketiran primarni staratelj djeteta. Upitnik je uključivao sljedeće module: z dob djeteta z upis u matičnu knjigu rođenih z rani rast i razvoj z dojenje z njega tokom bolesti z imunizacija z antropometrijski podaci Upitnici se temelje na modelu upitnika MICS4.12 Standardne engleske verzije MICS4 upitnika su prevedene na lokalne jezike u BiH. Testiranje upitnika obavljeno je u FBiH tokom septembra 2011. godine, na području tri opštine Kantona Sarajevo (Centar, Novo Sarajevo i Ilijaš). Planom je predviđeno anketiranje 18 domaćinstava (po devet u gradskim i seoskim naseljima). Domaćinstva su izabrana primjenom metodologije slučajnog izbora na osnovu datuma rođenja nositelja domaćinstva. Na osnovu rezultata navedenih testiranja, izvršene su izmjene u formulaciji teksta i prevodu upitnika. Primjeri upitnika korištenih u MICS4 istraživanju o romskoj populaciji u BiH priloženi su u Dodatku F ovog Izvještaja. Uporedo s provedbom MICS4 istraživanja na uzorku romske populacije, na kojem je, u saradnji s BHAS­om, radilo Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice BiH, istraživanje na uzorku ukupnog stanovništva u BiH proveli su Federalno ministarstvo zdravstva, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite RS, Zavod za javno zdravstvo FBiH i BHAS. Za istraživanje o ukupnom stanovništvu primijenjena je istovjetna metodologija kao i za istraživanje o romskoj populaciji te su korišteni slični anketni instrumenti. Dodatak F ovog Izvještaja sadržava anketne instrumente za oba istraživanja (osim Upitnika o boravišnom statusu – dodatni obrazac koji nije sastavni dio standardnih MICS programa). Rezultati ovog istraživanja bit će dostupni u posebnom izvještaju za MICS4 o ukupnom stanovništvu u BiH. Obuka i terenski rad Obuka za terenski rad trajala je 12 dana,13 tokom oktobra 2011. godine. Obuka je uključivala predavanja o tehnikama anketiranja i sadržaju upitnika, kao i praktični rad, kako bi se stekla rutina u postavljanju pitanja. Pri kraju obuke, polaznici su proveli dvodnevno pilot­anketiranje u gradskim i seoskim naseljima na području opštine Novi Grad (Kan­ ton Sarajevo) i opštine Visoko. Rad na terenu vršila su tri tima. Svaki tim se sastojao od četiri anketara (dvije žene i dva muškarca), jednog kontrolora, mjerača i supervizora. Rad na terenu je počeo 9. novembra 2011. godine, a završio je 30. marta 2012. godine. Obrada podataka Unos i obrada podataka vršeni su u MLJPI BiH. Podaci su uneseni uz pomoć CSPro softvera. Unos podataka rađen je na četiri računara, a na istom su radili četiri educirana operatera. Proces su nadzirali supervizori i koordinator za unos podataka. Unos je počeo deset dana nakon početka prikupljanja podataka (20. novembar 2011. godine), a završen je 26. aprila 2012. godine. Podaci su analizirani uz pomoć softverskog programa SPSS (Statistički paket za društvene nauke), verzija 18, te je u tu svrhu korišten predložak programskog koda i plan tabela kojeg je razvio UNICEF. Kako bi se osigurala kontrola kvalitete, svi upitnici su uneseni dva puta i izvršene su interne provjere konzistentnosti podataka. Tokom cijelog istraživanja korištene su procedure i standardni programi koji su razvijeni u okviru globalnog projekta MICS4 i prilagođeni upitnicima za istraživanje o romskoj populaciji u BiH. 11 Termin „djeca mlađa od 5“ i dobne granice za djecu uzrasta „0–4 godine“ i „0–59 mjeseci“, prikazane u tabelama, u ovom Izvještaju koriste se u istom značenju. 12 Standardni MICS4 upitnici se mogu naći na www.childininfo.org/mics4_questionnaire.html. 13 U okviru dvanaestodnevne obuke, kao vježba provedena je dvodnevna pilot-anketa. 6 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 7 Izrada Izvještaja Ustav BiH, koji je integralni dio Dejtonskog mirovnog sporazuma (Aneks 4), definira administrativnu strukturu BiH, kao državu koju čine dva entiteta, Federacija BiH (FBiH) i Republika Srpska (RS), te treća administrativna jedinica, Brčko distrikt BiH (BD). FBiH, RS i BD imaju svoje vlasti i sve nadležnosti i odgovornosti koje Ustavom BiH nisu date u nadležnost institucija BiH. To uključuje zakonodavne i izvršne nadležnosti nad zdravstvenom i socijalnom zaštitom, koje su u FBiH dodatno prenesene na deset federalnih jedinica (kantona). Zbog administrativne strukture zemlje i nadležnosti BiH, FBiH i RS nad strategijama usmjerenim ka blagostanju i razvoju djece, podaci i analize sadržani u Izvještaju predstavljeni su na takav način da odražavaju podatke posebno za BiH (državni nivo), FBiH i RS (entitetski nivoi). Relativno mala veličina uzorka za BD (323 domaćinstava), rezultirala je nedovoljnim brojem slučajeva za pripremu statistički solidnih procjena za sve pokazatelje predstavljene u ovom Izvještaju. Podaci za BD prikazani su u tabelama u ovom Izvještaju gdje god je to moguće. Upute za čitanje tabela Sljedeći podaci, prikupljeni u istraživanju, nisu prikazani u tabelama u ovom Izvještaju: z slučajevi „Bez odgovora/ne zna“ za kategoriju jezika nositelja domaćinstva (osim u tabelama HH.3–HH.5 i DQ.4–DQ.5), z podaci disagregirani prema tipu naselja, budući da se kategorizacija prema tipu naselja ne može primijeniti za nivo opštine, z podaci iz oblasti koje nisu dio standardnog globalnog MICS okvira, osim podataka o poznavanju metoda kontra­ cepcije (oblasti koje su specifične za MICS4 o romskoj populaciji u BiH, a za koje podaci nisu prikazani u Izvještaju su: konzumiranje opojnih sredstava, posjedovanje dokumenata, izgubljene trudnoće i zdravstvena zaštita). Napomena: z (M) — slovo M nakon oznake tabele/grafikona označava da se podaci odnose na mušku populaciju z (*) — zvjezdica u tabelama predstavlja procenat ili proporciju koja nije prikazana zato što je izračunata na osnovu manje od 25 neponderisanih slučajeva z (broj) — vrijednosti u zagradama predstavljaju procente ili proporcije izračunate na osnovu 25–49 neponderisanih slučajeva te označavaju da takve vrijednosti nije moguće tumačiti sa sigurnošću z U okviru dobnih grupa predstavljenih u Izvještaju obuhvaćene su i osobe koje su navršile dob predstavljenu gornjom granicom. Tako, na primjer, ispitanici/ce u dobi od 15 do 49 godina uključuju i one s navršenih 49 godina, a djeca uzrasta od 20 do 23 mjeseca uključuju i onu s navršena 23 mjeseca. III Obuhvat uzorka i karakteristike domaćinstava i ispitanika Obuhvat uzorka Od 1.791 domaćinstva odabranih uzorkom, 1.788 je bilo dostupno u trenutku posjete. Od ovog broja, uspješno je anketirano 1.544 domaćinstava, što čini stopu odgovora od 86 procenata. U anketiranim domaćinstvima je identi­ ficirano 1.457 žena u dobi od 15 do 49 godina, među kojima je uspješno anketirano 1.380 žena, sa stopom odgo­ vora od 95 procenata. Osim toga, među članovima domaćinstva evidentirano je 1.559 muškaraca u dobi od 15 do 49 godina. Popunjeno je 1.456 upitnika za podobne muškarce, što odgovara stopi odgovora od 93 procenta. Među članovima domaćinstava upisano je 760 djece mlađe od pet godina. Upitnici su popunjeni za 748 djece, što odgovara stopi odgovora od 98 procenata. Ukupna stopa odgovora za žene iznosila je 82 procenta, za muškarce 81 procenat, a za djecu 85 procenata (Tabela HH.1). Tabela HH.1: Rezultati anketiranja za domaćinstva, žene, muškarce i djecu mlađu od pet godina Broj domaćinstava, žena, muškaraca i djece mlađe od pet godina prema rezultatu anketiranja domaćinstava, žena, muškaraca i djece mlađe od pet godina te stope odziva za domaćinstva, žene, muškarce i djecu mlađu od pet godina, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Administrativne jedinice UkupnoFBiH RS BD Domaćinstva Uzorkovana domaćinstva 1.365 354 72 1.791 Pronađena (nastanjena) domaćinstva 1.362 354 72 1.788 Anketirana domaćinstva 1.147 327 70 1.544 Stopa odziva domaćinstava 84,2 92,4 97,2 86,4 Žene Podobne žene 1.091 294 72 1.457 Anketirane žene 1.041 268 71 1.380 Stopa odziva žena 95,4 91,2 98,6 94,7 Ukupna stopa odziva žena 80,4 84,2 95,9 81,8 Muškarci Podobni muškarci 1.181 312 66 1.559 Anketirani muškarci 1.126 266 64 1.456 Stopa odziva muškaraca 95,3 85,3 97,0 93,4 Ukupna stopa odziva muškaraca 80,3 78,8 94,3 80,6 Djeca mlađa od pet godina Podobna djeca 547 159 54 760 Anketirana majka/staratelj 540 154 54 748 Stopa odziva djece 98,7 96,9 100,0 98,4 Ukupna stopa odziva djece 83,1 89,5 97,2 85,0 Razliku u stopama odgovora karakterizira nešto niža stopa za muškarce u odnosu na žene i djecu u RS, dok su stope odgovora za muškarce u FBiH i BD slične onima za žene i djecu. Grafikon HH.1 prikazuje raspodjelu 62 opštine u kojima je provedeno istraživanje prema administrativnim jedinica­ ma.14 Grafikon, također, prikazuje raspodjelu uzorka po terenskim timovima. 14 Okvir uzorka je sačinjavalo 67 od ukupno 142 opštine u BiH. Preostalih 75 opština nisu ušle u uzorak zbog nedostatka informacija o prisutnosti Roma u njima. Pet opština je isključeno iz uzorka, zato što su obuhvatale samo jedno romsko domaćinstvo. 8 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 9 Grafikon HH.1 Raspodjela opština u uzorku prema administrativnim jedinicama i raspodjela domaćinstava u uzorku prema timovima, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Karakteristike domaćinstava Ponderisana dobna i spolna raspodjela anketirane populacije prikazana je u tabeli HH.2. Raspodjela je, također, korištena za pripremu piramide stanovništva koja je prikazana u grafikonu HH.1. U 1.544 uspješno anketiranih domaćinstava u ovom istraživanju, popisana su 5.852 člana domaćinstva, od čega približno jednak broj muškaraca (2.992) i žena (2.860). Tabela HH.2: Raspodjela članova domaćinstava prema dobi i spolu Procentualna raspodjela članova domaćinstva prema petogodišnjim dobnim grupama i dobnim grupama uzdržavanih članova porodice i broj djece mlađe od 18 godina, prema spolu, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Muškarci Žene Ukupno Broj Procenat Broj Procenat Broj Procenat Dob (u godinama) 0-4 398 13,3 356 12,5 754 12,9 5-9 348 11,6 332 11,6 680 11,6 10-14 353 11,8 351 12,3 704 12,0 15-19 323 10,8 282 9,9 606 10,3 20-24 313 10,5 270 9,4 583 10,0 25-29 238 8,0 218 7,6 456 7,8 30-34 187 6,2 188 6,6 375 6,4 35-39 171 5,7 188 6,6 359 6,1 40-44 177 5,9 157 5,5 334 5,7 45-49 153 5,1 154 5,4 307 5,2 50-54 134 4,5 140 4,9 274 4,7 55-59 80 2,7 95 3,3 175 3,0 60-64 56 1,9 54 1,9 110 1,9 65-69 24 0,8 34 1,2 58 1,0 70-74 18 0,6 19 0,7 37 0,6 75-79 15 0,5 14 0,5 30 0,5 80-84 3 0,1 8 0,3 11 0,2 85+ 0 0,0 1 0,0 1 0,0 Nedostaje/ne zna 1 0,0 0 0,0 1 0,0 Dobne grupe izdržavanih članova porodice (u godinama) 0-14 1.099 36,7 1.039 36,3 2.137 36,5 15-64 1.832 61,2 1.745 61,0 3.577 61,1 65+ 60 2,0 76 2,7 136 2,3 Nedostaje/ne zna 1 0,0 0 0,0 1 0,0 Populacija djece i odraslih Djeca mlađa od 18 godina 1.301 43,5 1.220 42,7 2.521 43,1 Odrasli 18+ 1.690 56,5 1.640 57,3 3.329 56,9 Nedostaje/ne zna 1 0,0 0 0,0 1 0,0 Ukupno 2.992 100,0 2.860 100,0 5.852 100,0 Dobna i spolna raspodjela pripadnika romske populacije razlikuje se od raspodjela ukupnog stanovništva dobijenih iz drugih anketnih istraživanja domaćinstava15 i MICS3 istraživanja za ukupno stanovništvo u BiH, s većom proporcijom djece mlađe od 15 godina i populacijom u dobi od 15 do 64 godine te manjom proporcijom populacije u dobi od 65 i više godina. Učešće djece mlađe od 15 godina u romskoj populaciji (37 procenata) je veće od učešća populacije životne dobi 65 i više godina (dva procenta). Podjela populacije prema spolu ukazuje na određene razlike te je kod populacije mlađe od 30 godina nešto veće učešće muške u odnosu na žensku populaciju (posebno kod djece mlađe od pet godina i osoba u dobi od 15 do 24 godine), što, potom, opada u korist ženske populacije. Grafikon HH.2 prikazuje proširenu bazu dobne piramide, što ukazuje na veće učešće populacije mlađe od pet godina. 15 Anketa o potrošnji domaćinstava u BiH za 2007. godinu: konačni rezultati, BHAS, FZS, RZS RS, Banja Luka/Sarajevo, 2008. 10 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 11 Grafikon HH.2: Raspodjela članova domaćinstava prema dobi i spolu, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Ukupna stopa izdržavanih osoba, to jest, procentualni omjer neaktivne populacije (mlađe od pet godina i 65 i više godina) i aktivne populacije (od 15 do 64 godine), iznosi 52 procenta, što znači da na svakih 100 aktivnih dolazi 52 neaktivna lica. Tabele HH.3 do HH.5 prikazuju osnovne informacije o domaćinstvima, ženskim i muškim ispitanicima u dobi od 15 do 49 godina i djeci mlađoj od pet godina, kroz neponderisane i ponderisane podatke. Informacije o osnovnim karakteristikama domaćinstava, ženama, muškarcima i djeci mlađoj od pet godina, od ključnog su značaja za tumačenje rezultata predstavljenih u nastavku Izvještaja. Rezultati, također, mogu pružiti indikaciju reprezentativnosti istraživanja. U ostalim tabelama u Izvještaju predstavljeni su ponderisani podaci. Detaljnije informacije o ponderima date su u Dodatku A. Tabela HH.3 prikazuje osnovne informacije o domaćinstvima. U tabeli su prikazani spol nositelja domaćinstva, admini­ strativne jedinice, broj članova domaćinstva, obrazovanje i maternji jezik nositelja domaćinstva. Osnovne karakteristike korištene su u narednim tabelama u ovom Izvještaju; podaci u tabeli, također, imaju za cilj pokazati broj slučajeva po glavnim kategorijama analize u Izvještaju. Tabela HH.3: Sastav domaćinstava Procentualna raspodjela domaćinstava prema odabranim karakteristikama, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Ponderisani procenat Broj domaćinstava Ponderisani Neponderisani Spol glave domaćinstva Muški 66,9 1.032 1.029 Ženski 33,1 512 515 Administrativne jedinice FBiH 77,7 1.200 1.147 RS 17,6 271 327 BD 4,7 73 70 Broj članova domaćinstva 1 11,4 175 177 2 18,3 282 281 3 18,5 286 289 4 20,2 312 301 5 13,9 214 216 6 8,4 130 132 7 4,7 73 75 8 2,1 33 34 9 1,2 19 20 10+ 1,2 19 19 Nivo obrazovanja nositelja domaćinstva Bez formalnog obrazovanja 26,5 409 420 Osnovno 59,4 917 906 Srednje 13,8 213 213 Više ili visoko 0,3 5 5 Maternji jezik nositelja domaćinstva Romski 57,7 891 917 Drugi 42,2 652 626 Bez odgovora/ne zna 0,1 1 1 Ukupno 100,0 1.544 1.544   Domaćinstva s najmanje jednim djetetom mlađim od pet godina 35,0 1.544 1.544 jednim djetetom mlađim od 18 godina 68,2 1.544 1.544 jednom ženom u dobi od 15 do 49 godina 74,9 1.544 1.544 jednim muškarcem u dobi od 15 do 49 godina 75,8 1.544 1.544   Prosječna veličina domaćinstva 3,8 1.544 1.544 Ponderisani i neponderisani brojevi domaćinstava su jednaki, s obzirom na to da su ponderisani uzorci normalizirani (vidjeti Dodatak A). Tabela, također, prikazuje procentualni udio domaćinstava s barem jednim djetetom do 18 godina života, barem jednim djetetom mlađim od pet godina, barem jednom ženom u dobi od 15 do 49 godina i barem jednim muškarcem u dobi od 15 do 49 godina. Tabela prikazuje i ponderisani prosjek veličine domaćinstva za ovo istraživanje. Spolna struktura nositelja domaćinstava se razlikuje u određenoj mjeri od podataka anketnih istraživanja o ukupnom stanovništvu, provedenih u okviru statističkog sistema u BiH.16 U 33 procenta slučajeva u ovom istraživanju su nositelji domaćinstva – žene. Najviše domaćinstava ima po četiri člana (21 procenat), što ne odstupa od ukupnog stanovništva, dok je učešće domaćinstava s po dva do tri člana oko 18 procenata (procjena prosječne veličine domaćinstva iznosi 3,8 članova). Većina domaćinstava ima najmanje jednu ženu i jednog muškarca u dobi od 15 do 49 godina (oko 75 proce­ nata), oko dvije četvrtine ih ima dijete mlađe od 18 godina, dok manji procenat domaćinstava ima dijete mlađe od pet godina (35 procenata). 16 Skoro 80 procenata nositelja domaćinstva u BiH su muškarci. U dokumentu Anketa o potrošnji domaćinstava u BiH za 2007. godinu: konačni rezultati, BHAS, FZS, RZS RS, Banja Luka/Sarajevo, 2008, navedeno je da je 80 procenata nositelja domaćinstava muškog spola (strana 21). 8 6 4 2 0 2 4 6 8 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85+ 12 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 13 Karakteristike muških i ženskih ispitanika u dobi od 15 do 49 godina i djece mlađe od pet godina Tabele HH.4, HH.4M i HH.5 pružaju informacije o osnovnim karakteristikama žena i muškaraca u dobi od 15 do 49 godina, kao i djece mlađe od pet godina. U sve tri tabele prezentirani su brojevi ponderisanih i neponderisanih opser­ vacija. Osim ovoga, tabele prikazuju broj slučajeva po osnovnim kategorijama. Ove kategorije su korištene u tabelarnim prikazima u ovom Izvještaju. Tabela HH.4: Osnovne karakteristike žena Procentualna raspodjela žena u dobi od 15 do 49 godina, prema osnovnim karakteristikama, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Ponderisani procenat Broj žena Ponderisani Neponderisani Administrativne jedinice FBiH 78,6 1.085 1.041 RS 16,2 224 268 BD 5,2 71 71 Dob (u godinama) 15-19 18,3 253 258 20-24 18,7 258 256 25-29 15,0 207 205 30-34 13,3 183 185 35-39 13,3 184 181 40-44 10,7 147 148 45-49 10,7 148 147 Bračno stanje   Trenutno udata/u zajednici 71,1 981 982 Udovica 2,7 38 37 Razvedena 1,7 24 24 Žive razdvojeno 5,6 78 78 Nije bila udata/u zajednici 18,8 259 259 Majčinstvo   Rađala tokom života 72,7 1.003 1.000 Nikada nije rađala 27,3 377 380 Porođaji u posljednje dvije godine   Rađala u posljednje dvije godine 19,0 263 267 Nije rađala u posljednje dvije godine 81,0 1.117 1.113 Nivo obrazovanja žene   Bez formalnog obrazovanja 27,8 383 394 Osnovno 57,6 796 791 Srednje 13,9 191 186 Više ili visoko 0,7 10 9 Kvintili indeksa imovinskog stanja   Najsiromašniji 17,4 240 246 Drugi kvintil 18,4 254 263 Srednji kvintil 20,5 283 275 Četvrti kvintil 19,8 273 264 Najbogatiji 23,9 329 332 Indeks imovinskog stanja   Najsiromašnijih 60 procenata 56,3 777 784 Najbogatijih 40 procenata 43,7 603 596 Maternji jezik nositelja domaćinstva   Romski 56,3 777 810 Drugi 43,5 601 567 Bez odgovora/ne zna 0,2 3 3 Ukupno 100,0 1.380 1.380 Tabela HH.4 prikazuje osnovne karakteristike žena u dobi od 15 do 49 godina. Tabela uključuje informacije o raspodjeli žena prema administrativnim jedinicama, dobi, bračnom stanju, majčinstvu, porođajima tokom posljednje dvije godine, obrazovanju,17 imovinskom stanju (kvintilima blagostanja),18 imovinskom stanju prema najsiromašnijih 60 procenata i najbogatijih 40 procenata populacije te prema maternjem jeziku nositelja domaćinstva. Raspodjela žena prema dobi pokazuje manji procenat žena u dobi od 40 do 49 godina. Raspodjela žena u dobi od 15 do 49 godina opada s 18 procenata na 11 procenata po dobnim grupama. Evidentne su varijace u odnosu na nivo obrazovanja. Većina žena ima osnovno obrazovanje (58 procenata), dok najmanji procenat žena ima srednje i visoko obrazovanje (15 procenata). Skoro 81 procenat žena trenutno je u braku/zajednici ili je nekada to bilo. 17 Ako nije drugačije naznačeno, kada se termin „obrazovanje“ u Izvještaju koristi kao osnovna varijabla, odnosi se na dostignuti nivo obrazovanja ispitanika i ispitanica. 18 Analiza osnovnih komponenti urađena je korištenjem informacija o vlasništvu nad potrošnim dobrima (imovinom), karakteristikama stambene jedinice, vodi i sanitaciji i drugim karakteristikama koje su u vezi s imovinskim stanjem domaćinstva, kako bi se dodijelili ponderi (faktorske vrijednosti) svakoj stavci koja se smatra imovinom domaćinstva. Na osnovu ovih pondera i imovine koju domaćinstvo posjeduje, svakom domaćinstvu je, potom, dodijeljena vrijednost za imovinsko stanje. Populacija domaćinstava uključenih u istraživanje je, potom, rangirana prema vrijednosti imovinskog stanja domaćinstva u kojoj živi i, nakon toga, podijeljena je na pet jednakih grupa (kvintila), s rasponom od najnižeg (najsiromašnijeg) do najvišeg (najbogatijeg). Imovinska dobra korištena u ovim kalkulacijama su: • izvor vode za piće, • vrsta sanitarije (toaleta), • broj soba za spavanje, • materijal poda, krova i vanjskih zidova stambenog objekta, • vrsta energenta korištenog za kuhanje, • posjedovanje električne energije, radioaparata, televizije, mobilnog i fiksnog telefona, frižidera, kreveta, električnog šporeta, komp- jutera/laptopa, internet priključka, klima-uređaja, digitalnog fotoaparata, mašine za veš, mašine za sušenje veša, mašine za suđe, usisivača, DVD aparata, džakuzi kade i sistema za videonadzor, • posjedovanje ručnog sata, bicikla, motora/skutera, zaprežnih kola, automobila/kamiona i traktora, • posjedovanje bankovnog računa. Indeks imovinskog stanja treba, kroz informacije o imovini domaćinstva, obuhvatiti osnovno, dugoročno imovinsko stanje i njegova namjena je rangi ranje domaćinstva prema imovinskom stanju, od najsiromašnijih do najbogatijih. Indeks imovinskog stanja ne pruža informacije o apsolut- nom siromaštvu, trenutnim prihodima i nivou potrošnje. Izračunate vrijednosti za imovinsko stanje su primjenjive samo za one grupe podataka na kojima se temelje. Više informacija o izradi indeksa imovinskog stanja možete pronaći u Filmer, D. i Pritchett, L., 2001. “Estimating wealth effects without expenditure data – or tears: An application to educational enrolments in states of India”. Demography 38(1): 115-132. Gwatkin, D.R., Rutstein, S., Johnson, K. , Pande, R. i Wagstaff. A., 2000. Socio-Economic Differences in Health, Nutrition, and Population. HNP/Poverty Thematic Group, Washington, DC: World Bank. Rutstein, S.O. i Johnson, K., 2004. The DHS Wealth Index. DHS Comparative Reports No. 6. Calverton, Maryland: ORC Macro. 14 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 15 Tabela HH.4M: Osnovne karakteristike muškaraca Procentualna raspodjela muškaraca u dobi od 15 do 49 godina, prema osnovnim karakteristikama, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012.     Ponderisani procenat Broj muškaraca Ponderisani Neponderisani Administrativne jedinice FBiH 79,0 1.151 1.126 RS 16,5 241 266 BD 4,4 64 64 Dob (u godinama) 15-19 20,5 299 301 20-24 19,7 286 283 25-29 15,1 220 222 30-34 11,7 170 171 35-39 11,3 164 168 40-44 11,8 172 171 45-49 9,9 145 140 Bračno stanje Trenutno oženjen/u zajednici 61,9 901 906 Udovac 0,4 5 6 Razveden 1,5 21 21 Žive razdvojeno 3,9 57 58 Nije bio oženjen/u zajednici 32,3 471 464 Bez odgovora 0,1 1 1 Nivo obrazovanja muškaraca Bez formalnog obrazovanja 15,4 225 236 Osnovno 62,6 911 914 Srednje 21,9 318 304 Više ili visoko 0,1 2 2 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 17,0 248 254 Drugi kvintil 18,1 264 266 Srednji kvintil 21,9 319 316 Četvrti kvintil 21,6 314 307 Najbogatiji 21,4 312 313 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 57,0 830 836 Najbogatijih 40 procenata 43,0 626 620 Maternji jezik nositelja domaćinstva Romski 57,4 836 866 Drugi 42,4 618 588 Bez odgovora/ne zna 0,1 2 2 Ukupno 100,0 1.456 1.456 Na sličan način, tabela HH.4M prikazuje osnovne karakteristike muškaraca u dobi od 15 do 49 godina. Tabela sadrži informacije o raspodjeli muškaraca prema administrativnim jedinicama, dobi, bračnom stanju, obrazovanju, imovinskom stanju (kvintilima blagostanja), imovinskom stanju (najsiromašnijih 60 procenata i najbogatijih 40 procenata populacije) te prema maternjem jeziku nositelja domaćinstva. Kao i kod žena, raspodjela muškaraca prema dobi, također, pokazuje generalni trend opadanja s godinama, uz relativno jednaku raspodjelu među muškarcima u dobi od 30 do 44 godine. Veći procenat muškaraca, nego žena, ima osnovno (63 procenta muškaraca i 58 procenata žena) te srednje ili visoko obrazo vanje (22 procenta muškaraca i 15 procenata žena), dok je bez formalnog obrazovanja manji procenat muškaraca (15 procenata), nego žena (28 procenata). Oko dvije trećine muškaraca je oženjeno/živi u zajednici ili je nekada to bilo (68 procenata). Tabela HH.5 prikayuje raspodjelu djece mlađe od pet godina prema sljedećim karakteristikama: administrativne jedinice, spol, dob, obrazovanje majke/staratelja, imovinsko stanje (kvintili blagostanja), imovinsko stane (najsiromašnijih 60 procenata i najbogatijih 40 procenata populacije) te maternji jezik nositelja domaćinstva. Većina majki djece mlađe od pet godina ima osnovno obrazovanje (57 procenata), deset procenata majki ima srednje ili visoko obrazovanje, dok je 33 procenta majki bez formalnog obrazovanja. Nešto više od dvije trećine djece (69 procenata) živi u tri najsiromašnija kvintila populacije. Tabela HH.5: Osnovne karakteristike djece mlađe od pet godina Procentualna raspodjela djece mlađe od pet godina, prema osnovnim karakteristikama, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012.     Ponderisani procenat Broj djece mlađe od pet godina Ponderisani Neponderisani Spol Muški 52,4 392 396 Ženski 47,6 356 352 Administrativne jedinice FBiH 76,1 570 540 RS 16,4 123 154 BD 7,5 56 54 Dob (u mjesecima) 0-5 9,9 74 74 6-11 9,4 70 71 12-23 19,7 147 148 24-35 20,2 151 150 36-47 22,7 170 172 48-59 18,2 136 133 Nivo obrazovanja majke* Bez formalnog obrazovanja 33,0 247 257 Osnovno 57,1 427 421 Srednje 9,9 74 70 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 28,9 216 222 Drugi kvintil 24,2 181 185 Srednji kvintil 16,3 122 117 Četvrti kvintil 17,0 127 122 Najbogatiji 13,6 102 102 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 69,4 519 524 Najbogatijih 40 procenata 30,6 229 224 Maternji jezik nositelja domaćinstva Romski 60,6 454 469 Drugi 39,2 293 278 Bez odgovora/ne zna 0,1 1 1 Ukupno 100,0 748 748 * Nivo obrazovanja majke se odnosi na najviši nivo obrazovanja majki i staratelja djece mlađe od pet godina. Porodično okruženje u kojem žive djeca Djeca bez roditeljskog staranja predstavljaju vulnerabilnu grupu, čije praćenje omogućava odgovor zajednice u skladu s njihovim potrebama. Tabela HH.6 prikazuje podatke o porodičnom okruženju djece mlađe od 18 godina. Prema ovim podacima, iznad tri četvrtine romske djece mlađe od 18 godina živi s oba roditelja (78 procenata). Samo s jednim roditeljem živi 13 proce­ nata djece, dok bez oba roditelja živi četiri procenta romske djece. Procenat djece koja žive bez oba roditelja veći je u najstarijoj dobnoj grupi djece od 15 do 17 godina (14 procenata), u odnosu na dobnu grupu koja obuhvata djecu mlađu od pet godina (jedan procenat), te su starija djeca u nešto većem procentu izgubila jednog ili oba roditelja u odnosu na najmlađu djecu (osam procenata starije i dva procenta mlađe djece). Tabela HH.6, također, prikazuje da je procenat djece koja žive s oba roditelja najveći u najbogatijem kvintilu imovinskog stanja (86 procenata), dok osam procenata djece u najsiromašnijim domaćinstvima čiji je otac živ, živi samo s majkom, u odnosu na tri procenta takve djece koja žive u najbogatijem kvintilu imovinskog stanja. 16 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 17 Tabela H H .6: Porodično okruženje u kojem žive djeca (djeca s oba roditelja, jednim roditeljem i siročad) Procentualna raspodjela djece m lađe od 18 godina prem a porodičnom okruženju u kojem žive, procenat djece m lađe od 18 godina koja ne žive u dom aćinstvim a s biološkim roditeljem i procenat djece bez jednog ili oba roditelja, istraživanje o rom skoj populaciji u BiH , 2011.–2012. Žive s oba roditelja N e žive ni s jednim roditeljem Žive sam o s m ajkom Žive sam o s ocem N em oguće odrediti U kupno N e žive s biološkim roditeljem 1 Jedan ili oba nisu živa 2 Broj djece m lađe od 18 godina Sam o je otac živ Sam o je m ajka živa O boje živi O ba roditelja nisu živa O tac živ O tac nije živ M ajka živa M ajka nije živa Spol M uški 79,7 0,2 0,6 1,9 0,1 5,8 3,0 2,9 0,7 5,2 100,0 2,8 4,6 1.301 Ženski 75,6 0,0 0,4 3,9 0,0 7,4 3,2 2,8 0,4 6,4 100,0 4,3 3,9 1.220 A dm inistrativne jedinice FBiH 77,4 0,1 0,5 3,1 0,1 7,0 2,5 2,9 0,3 6,1 100,0 3,8 3,5 1.937 RS 77,8 0,0 0,7 2,0 0,0 4,7 5,0 3,5 1,6 4,8 100,0 2,7 7,3 447 BD 81,7 0,0 0,0 3,1 0,0 5,3 5,3 0,8 0,0 3,8 100,0 3,1 5,3 137 D ob (u godinam a) 0-4 84,9 0,0 0,0 0,7 0,0 8,9 1,3 1,5 0,1 2,5 100,0 0,7 1,5 754 5-9 80,5 0,0 0,0 1,4 0,0 6,8 3,2 4,2 0,4 3,4 100,0 1,4 3,7 680 10-14 79,3 0,2 0,7 1,8 0,1 5,3 3,9 3,9 0,9 3,8 100,0 2,9 5,9 704 15-17 55,8 0,3 1,9 11,7 0,2 3,8 4,7 1,0 0,8 19,8 100,0 14,1 7,9 384 Kvintili indeksa im ovinskog stanja N ajsirom ašniji 73,0 0,0 0,7 2,9 0,2 7,8 4,6 4,2 0,7 6,1 100,0 3,7 6,1 613 D rugi kvintil 79,2 0,4 0,0 2,7 0,0 9,8 1,3 1,1 0,3 5,1 100,0 3,2 2,0 530 Srednji kvintil 79,1 0,0 0,8 3,5 0,0 4,9 4,9 2,1 0,0 4,8 100,0 4,2 5,6 495 Četvrti kvintil 73,3 0,0 0,6 2,0 0,2 6,1 2,2 4,6 1,0 10,0 100,0 2,8 4,0 475 N ajbogatiji 86,4 0,0 0,4 3,4 0,0 2,8 2,1 1,9 0,6 2,3 100,0 3,9 3,2 409 Indeks im ovinskog stanja N ajsirom ašnijih 60 procenata 76,8 0,1 0,5 3,0 0,1 7,6 3,6 2,6 0,4 5,4 100,0 3,7 4,6 1.638 N ajbogatijih 40 procenata 79,3 0,0 0,5 2,7 0,1 4,6 2,2 3,4 0,8 6,4 100,0 3,3 3,6 883 M aternji jezik nositelja dom aćinstva* Rom ski 78,6 0,0 0,4 3,4 0,1 4,8 3,1 2,9 0,5 6,2 100,0 3,8 4,1 1.482 D rugi 76,4 0,2 0,7 2,2 0,1 9,0 3,1 2,8 0,5 5,1 100,0 3,1 4,6 1.033 U kupno 77,7 0,1 0,5 2,9 0,1 6,5 3,1 2,9 0,5 5,8 100,0 3,5 4,3 2.521 1 M ICS pokazatelj 9.17 2 M ICS pokazatelj 9.18 * Podaci koji nedostaju za kategoriju „M aternji jezik nositelja dom aćinstva“ nisu prikazani u tabeli. IV Smrtnost djece Jedan od globalnih Milenijumskih razvojnih ciljeva je smanjenje stope smrtnosti dojenčadi i djece mlađe od pet godina. Konkretnije, jedan od Milenijumskih razvojnih ciljeva je smanjenje stope smrtnosti djece mlađe od pet godina za dvije trećine u periodu između 1990. i 2015. godine. Praćenje napretka u ostvarivanju ovog cilja je važan, ali istovremeno i težak zadatak. Mjerenje stope smrtnosti djece možda izgleda jednostavno, ali pokušaji koji podrazumijevaju postavl­ janje direktnih pitanja kao, na primjer: „Da li je neko u ovom domaćinstvu umro tokom prošle godine?”, obično daju netačne rezultate. Direktno mjerenje stope smrtnosti djece na osnovu povijesti porođaja (birth history) daje detaljne i aktuelne podatke, ali oduzima mnogo vremena, skupo je i može dovesti do problema u kvaliteti podataka ukoliko nije provedena vrhunska obuka anketara i posebna pažnja nije posvećena nadzoru terenskog rada. S druge strane, indirektne metode koje su razvijene radi mjerenja stope smrtnosti djece mogu rezultirati solidnim procjenama koje se mogu porediti s onim koje se dobijaju iz drugih izvora. Indirektne metode, također, svode na najmanju mjeru greške čiji su uzroci pogrešno sjećanje, netačne ili pogrešno protumačene definicije, kao i loša tehnika anketiranja. Stopa smrtnosti dojenčadi predstavlja vjerovatnoću umiranja prije prvog rođendana. Stopa smrtnosti do pet godina predstavlja vjerovatnoću umiranja prije petog rođendana. U okviru ovog istraživanja, stope smrtnosti dojenčadi i djece mlađe od pet godina izračunavaju se primjenom tehnike indirektne metode procjene, koja je poznata pod nazivom Bra­ sova metoda.19 Podaci korišteni u procjenama su: prosječan broj rođene djece kod žena u dobi od 15 do 49 godina, prema petogodišnjim dobnim grupama žena, kao i procenat djece koja su preminula, također prema petogodišnjim dobnim grupama žena (Tabela CM.1). Ovom tehnikom se pretvara procenat preminule djece, po dobnim grupama žena, u vjerovatnoću umiranja tako što se uzme u obzir približno trajanje izloženosti djece riziku od umiranja, a imajući u vidu konkretan dobno­specifični model smrtnosti. Zbog nedostatka prethodnih podataka o smrtnosti romske populacije u BiH, kao najprikladnija, izabrana je standardna tabela životnog vijeka – model za Istok, a na osnovu prethodnih informacija o smrtnosti romskih populacija u susjednim državama.20 Tabela CM.1: Živorođena djeca, djeca koja su u životu i procenat preminule djece Prosječan i ukupan broj živorođene djece, djece koja su u životu i procenat preminule djece prema dobi žene, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Živorođena djeca Broj žive djeca Procenat preminule djece Broj ženaProsječan broj Ukupno Prosječan broj Ukupno Dob (u godinama) 15-19 0,350 88 0,345 87 0,014 253 20-24 1,283 331 1,262 325 0,016 258 25-29 2,137 443 2,076 431 0,029 207 30-34 3,104 568 3,026 554 0,025 183 35-39 3,538 650 3,416 628 0,034 184 40-44 3,211 473 3,082 454 0,040 147 45-49 3,609 535 3,486 517 0,034 148 Ukupno 2,238 3.088 2,171 2.995 0,030 1.380 Tabela CM.2 prikazuje procjene stope smrtnosti djece. Procjene su dobijene uzimajući prosjek procijenjenih vrijednosti smrtnosti, na osnovu podataka dobijenih od žena u dobi od 25 do 29 godina i od 30 do 34 godine, koji se odnose na 2005. godinu. Stopa smrtnosti dojenčadi procijenjena je na 24 na 1.000 živorođene djece, dok je vjerovatnoća da dijete umre prije navršene pete godine oko 27 na 1.000 živorođene djece. Tabela CM.2: Stopa smrtnosti djece Stopa smrtnosti dojenčadi i djece mlađe od pet godina,* model za Istok, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012.   Stopa smrtnosti dojenčadi1 Stopa smrtnosti djece mlađe od pet godina2 Spol Muški (29) (33) Ženski (18) (20) Ukupno 24 27 1 MICS pokazatelj 1.2; MDG pokazatelj 4.2 2 MICS pokazatelj 1.1; MDG pokazatelj 4.1 * Stope se odnose na 2005. godinu. Kao dobno-specifični model smrtnosti u BiH korišten je – model za Istok . ( ) Podaci su bazirani na 250-499 neponderisanih slučajeva djece izložene smrtnosti. 19 United Nations, 1983. Manual X: Indirect Techniques for Demographic Estimation (United Nations publication, Sales No. E.83.XIII.2). United Nations, 1990a. QFIVE, United Nations Program for Child Mortality Estimation. New York, UN Pop Division. United Nations, 1990. b. Step-by-step Guide to the Estimation of Child Mortality. New York, UN. 20 Na osnovu podataka MICS istraživanja za Srbiju i Bivšu Jugoslovensku Republiku Makedoniju. 18 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 19 V Ishrana Stanje uhranjenosti Stanje uhranjenosti djece je odraz njihovog cjelokupnog zdravlja. Djeca dosežu svoj potencijal rasta i smatraju se dobro uhranjenim ukoliko im je dostupna adekvatna ishrana, ako nisu izložena čestim oboljenjima i kada su adekvatno zbrinuta. Prema Milenijumskim razvojnim ciljevima, procenat ljudi koji pate od gladi u periodu od 1990. do 2015. godine treba smanji za pola, čime će se uticati i na smanjenje smrtnosti djece. Pothranjenost se smatra uzrokom smrti više od polovine preminule djece u svijetu. Tri četvrtine djece koja umru zbog komplikacija uzrokovanih pothranjenošću, samo su blago ili umjereno pothranjena i ne pokazuju spoljne znakove koji ukazuju na ozbiljnost njihovog stanja. Također, pothranjena djeca češće obolijevaju od dječijih bolesti te češće zaostaju u rastu i razvoju. Kod dobro uhranjene populacije postoji referentna raspodjela visine i težine za djecu mlađu od pet godina. Referentna populacija korištena u MICS istraživanju o romskoj populaciji u BiH za 2011.–2012. godinu zasniva se na standardima dječijeg rasta SZO.21 Sva tri pokazatelja stanja uhranjenosti djece prikazana su u jedinicama standardne devijacije (z­ vrijednosti) od medijane referentne populacije. Težina (masa) u odnosu na uzrast (to jest, dob) predstavlja mjeru i akutne i hronične neuhranjenosti. Djeca čija je težina u odnosu na dob više od dvije standardne devijacije ispod medijane referentne populacije, smatraju se umjereno ili ozbiljno pothranjena, pri čemu se ona kod kojih je težina u odnosu na uzrast više od tri standardne devijacije ispod medijane klasificiraju kao ozbiljno pothranjena. Visina u odnosu na dob je mjera linearnog rasta. Djeca čija je visina u odnosu na dob više od dvije standardne devijacije ispod medijane referentne populacije, smatraju se umjereno ili ozbiljno niskog rasta. Djeca čija je visina u odnosu na uzrast više od tri standardne devijacije ispod medijane, klasificiraju se kao ozbiljno niskog rasta. Za­ ostalost u rastu je odraz hronične neuhranjenosti kao rezultat izostanka adekvatne ishrane tokom dužeg perioda te povratne ili hronične bolesti. Djeca čija je težina u odnosu na visinu više od dvije standardne devijacije ispod medijane referentne populacije, klasificiraju se kao umjereno ili ozbiljno mršava, to jest, zaostala u razvoju težine u odnosu na svoju visinu. Djeca kod kojih je težina u odnosu na visinu više od tri standardne devijacije ispod medijane, klasificiraju se kao ozbiljno mršava, to jest, ozbiljno zaostala u razvoju težine u odnosu na svoju visinu. Zaostatak u razvoju težine u odnosu na visinu obično je rezultat skorijeg deficita u ishrani. Ovaj pokazatelj može ispoljavati znatne sezonske varijacije, zavisno od promjena u dostupnosti hrane ili prevalence bolesti. U ovom istraživanju su težina i visina sve djece mlađe od pet godina mjerene uz pomoć antropometrijske opreme preporučene od strane UNICEF­a (www.childinfo.org). Nalazi prikazani u ovom dijelu se temelje na rezultatima ovih mjerenja. Poznato je da veliki broj podataka koji nedostaju može prouzrokovati pristrasnost rezultata. Za kvalitet istraživanja od posebnog je značaja obim antropometrijskih podataka i podataka o dobi djeteta. Tako su iz tabele NU.1 isključena djeca čije se vrijednosti nalaze izvan realnih raspona i djeca bez kompletnog datuma rođenja (mjesec i godina). Djeca se ne uključuju u jedan ili više antropometrijskih pokazatelja kada im težina i visina nisu izmjerene, u zavisnosti od vrijednosti koja nedostaje. Na primjer, ako je dijete izvagano, ali njegova/njena težina nije izmjerena, dijete se uzima u obračun za neuhranjenost, ali se ne uzima u obračun za pokazatelj niskog rasta ili mršavosti. 21 http://www.who.int/childgrowth/standards/second_set/technical_report_2.pdf Procenti djece po dobi, kao i razlozi njihove isključenosti iz analize, prikazani su u tabelama o kvaliteti podataka DQ.6 i DQ.7. Tako, na primjer, kod tri procenta djece mlađe od pet godina nije izmjerena „težina“ i „težina i visina“, dok kod šest procenata djece nije izmjerena „visina“. Zbog nepotpunih datuma rođenja, podataka za visinu i/ili težinu koji nedostaju ili nisu validni, iz obračuna za pokazatelj težine u odnosu na uzrast isključeno je četiri procenta djece, dok je za pokazatelje visine u odnosu na dob i težine u odnosu na visinu isključeno osam procenata djece. Tabela NU.1 prikazuje procenat djece mlađe od pet godina u odnosu na tri antropometrijska pokazatelja: težina u odnosu na uzrast, visina u odnosu na uzrast i težina u odnosu na visinu, na osnovu antropometrijskih mjerenja koja su urađena za vrijeme terenskog rada. Podaci pokazuju da je devet procenata djece mlađe od pet godina pothranjeno, dok se dva procenta djece klasificiraju kao ozbiljno pothranjena. Oko petina djece ovog uzrasta (21 procenat) je niskog rasta, dok osam procenata djece ozbiljno zaostaje u rastu. Utvrđeno je da osam procenata djece zaostaje u težini u odnosu na visinu, što uključuje četiri procenta ozbiljno mršave djece (osam procenata djece u FBiH i šest procenata djece u RS je mršavo). Nadalje, rezultati istraživanja su pokazali da je osam procenata djece preuhranjeno. Najveći procenat pothranjene (21 procenat) i mršave djece (22 procenta) prisutan je među djecom uzrasta od šest do 11 mjeseci, dok je najveći procenat djece koja zaostaju u visini u odnosu na uzrast (26 procenata) prisutan kod djece uzrasta od 36 do 47 mjeseci (Grafikon NU.1). Među djecom uzrasta od 48 do 59 mjeseci najveći procenat je preuhranjene djece. Grafikon NU.1: Procenat djece mlađe od pet godina koja su pothranjena, niskog rasta, mršava ili preuhranjena, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. 0 5 10 15 20 25 30 0 6 12 18 24 30 36 42 48 54 60 Preuhranjena Procenat Dob (u mjesecima) Pothranjena Niskog rasta Mr ava 20 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 21 Tabela NU.1 prikazuje da je u domaćinstvima koja pripadaju najsiromašnijem kvintilu imovinskog stanja prisutan najveći procenat djece koja zaostaju u rastu (27 procenata). Tabela NU.1: Stanje uhranjenosti djece Procenat djece mlađe od pet godina prema statusu uhranjenosti u skladu s tri antropometrijska pokazatelja: težina u odnosu na uzrast, visina u odnosu na uzrast i težina u odnosu na visinu, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012.   Težina u odnosu na uzrast Broj djece mlađe od pet godina Visina u odnosu na uzrast Broj djece mlađe od pet godina Težina u odnosu na visinu Broj djece mlađe od pet godina Pothranjenost Srednja z-vrijednost (SD) Zaostalost u rastu Srednja z-vrijednost (SD) Zaostalost u težini u odnosu na visinu Preuhranjenost Srednja z-vrijednost (SD)Procenat ispod Procenat ispod Procenat ispod Procenat iznad - 2 SD1 - 3 SD2 - 2 SD3 - 3 SD4 - 2 SD5 - 3 SD6 + 2 SD Spol Muški 8,8 2,0 -0,3 378 21,8 8,6 -0,7 364 8,4 4,1 8,8 0,1 356 Ženski 8,8 2,8 -0,4 341 20,2 7,3 -0,6 325 8,3 2,8 6,8 0,0 326 Administrativne jedinice FBiH 8,8 2,6 -0,4 547 22,9 9,6 -0,8 521 8,1 3,1 7,0 0,0 515 RS 6,8 2,6 0,1 117 14,3 2,7 -0,2 115 6,0 3,0 10,6 0,2 116 BD 13,5 0,0 -0,2 54 17,6 3,9 0,1 53 (16,3) (8,2) (10,2) (-0,2) 51 Dob (u mjesecima) 0-5 7,6 4,3 0,0 73 9,0 2,6 0,4 69 13,9 9,5 8,4 -0,5 68 6-11 21,4 8,7 -0,7 66 18,8 15,1 -0,3 59 22,0 15,4 7,4 -0,6 59 12-23 12,4 3,4 -0,4 139 24,6 11,2 -0,7 130 12,1 2,1 6,2 0,0 130 24-35 6,0 1,4 -0,3 151 22,6 9,8 -0,8 147 7,8 3,7 5,5 0,2 146 36-47 4,3 0,9 -0,3 162 25,9 8,6 -0,9 156 2,7 0,0 8,9 0,4 157 48-59 8,0 0,0 -0,3 127 17,3 1,5 -0,7 128 2,4 0,0 11,1 0,3 122 Nivo obrazovanja majke Bez formalnog obrazovanja 9,7 3,1 -0,3 233 18,0 7,5 -0,6 229 8,1 2,9 7,4 0,0 222 Osnovno 9,1 2,2 -0,4 417 23,3 9,2 -0,7 395 9,1 3,9 7,8 0,1 395 Srednje+ 4,0 1,3 0,0 68 18,2 2,2 -0,4 65 4,6 2,7 10,1 0,2 65 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 10,6 2,7 -0,5 205 26,9 11,8 -1,0 196 9,1 3,0 6,9 0,1 198 Drugi kvintil 11,9 4,7 -0,6 177 24,2 6,0 -0,8 171 11,9 4,5 4,6 -0,2 170 Srednji kvintil 5,9 0,8 -0,2 118 19,9 8,6 -0,6 113 4,3 0,9 12,3 0,3 110 Četvrti kvintil 5,2 0,8 -0,1 124 10,7 3,9 -0,2 119 5,7 3,3 5,6 0,2 116 Najbogatiji 7,5 1,3 0,1 94 17,4 8,1 0,0 90 8,4 6,1 13,6 0,1 88 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 9,9 3,0 -0,5 500 24,3 9,0 -0,8 480 9,0 3,0 7,4 0,0 478 Najbogatijih 40 procenata 6,2 1,0 0,0 218 13,6 5,7 -0,1 209 6,8 4,5 9,1 0,2 204 Maternji jezik nositelja domaćinstva* Romski 10,6 3,7 -0,3 435 20,1 8,2 -0,4 418 12,3 5,0 8,6 -0,1 406 Drugi 6,1 0,4 -0,3 283 22,3 7,6 -0,9 270 2,5 1,3 6,8 0,3 274 Ukupno 8,8 2,4 -0,3 718 21,1 8,0 -0,6 689 8,3 3,5 7,9 0,1 682 1 MICS pokazatelj 2.1a i MDG pokazatelj 1.8 2 MICS pokazatelj 2.1b 3 MICS pokazatelj 2.2a 4 MICS pokazatelj 2.2b 5 MICS pokazatelj 2.3a 6 MICS pokazatelj 2.3b ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. * Podaci koji nedostaju za kategoriju „Maternji jezik nositelja domaćinstva“ nisu prikazani u tabeli. 22 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 23 Dojenje i ishrana djece Dojenje u prvih nekoliko godina života štiti djecu od infekcija, obezbjeđuje idealan izvor hranjivih materija, ekonomično je i bezbjedno. Međutim, mnoge majke prerano prestaju s dojenjem i često su pod raznim pritiscima da pređu na vještačku ishranu djeteta (mlijeko za bebe/formula). Ovo, međutim, može doprinijeti nedovoljnom unosu neophodnih hranjivih materija i zaostajanju djece u rastu, posebno u slučajevima kada na raspolaganju nema čiste vode. SZO/UNICEF daju sljedeće preporuke u vezi s ishranom djece: z isključivo dojenje tokom prvih šest mjeseci, z produženo dojenje tokom dvije ili više godina, z uvođenje sigurne dohrane u skladu s uzrastom djeteta, počevši sa šest mjeseci, z učestalost dohrane: dva puta dnevno za uzrast od šest do osam mjeseci, tri puta dnevno za uzrast od devet do 11 mjeseci, z dojenje treba započeti u roku od jednog sata nakon rođenja djeteta. Pokazatelji preporučene prakse ishrane djece su sljedeći: z blagovremeni početak dojenja (u roku od jednog sata nakon rođenja), z stopa isključivog dojenja (do šestog mjeseca života), z stopa pretežnog dojenja (do šestog mjeseca života), z stopa kontinuiranog dojenja (s godinu i s dvije godine), z trajanje dojenja u mjesecima (isključivo, pretežno i bilo kakvo dojenje), z odgovarajuće dojenje u skladu s uzrastom djeteta (djeca mlađa od dvije godine), z stopa blagovremene dopunske ishrane čvrste, polučvrste i meke/kašaste hrane (od šest do osam mjeseci), z minimalna učestalost obroka (od šest mjeseci do 23 mjeseca), z učestalost obroka mlijeka za djecu koja ne doje (od šest mjeseci do 23 mjeseca), z hranjenje na flašicu (djeca mlađa od dvije godine). Tabela NU.2 prikazuje udio djece, rođene u periodu od dvije godine prije istraživanja, koja su ikada dojena, djece koja su prvi put dojena u roku od jednog sata i jednog dana nakon rođenja i djece kojoj je prije započetog dojenja data bilo koja hrana osim majčinog mlijeka. Rezultati istraživanja su pokazali da je 95 procenata romske djece ikada dojilo. Iako proces uspostavljanja laktacije, kao važan korak, podrazumijeva i uspostavljanje fizičke i emocionalne veze između bebe i majke, samo je polovina beba (50 procenata) po prvi put dojila u roku od jednog sata po rođenju, dok je 85 procenata novorođenčadi započelo dojiti u roku od jednog dana od rođenja (Grafikon NU.2). Procenat djece koja su prije započetog dojenja dobila neku hranu, osim majčinog mlijeka, iznosi 15 procenata. Neku hranu osim majčinog mlijeka, prije započetog dojenja, dobilo je sedam procenata djece čija majka nema formalno obrazovanje i 21 procenat djece čija majka ima osnovno obrazovanje. Tabela NU.2: Početak dojenja Procenat djece, rođene u periodu od dvije godine prije istraživanja, koja su ikad dojila, procenat djece koja su dojila u roku od sat vremena nakon rođenja i jedan dan nakon rođenja te procenat djece koja su prije započetog dojenja dobila neku hranu ili tečnost osim majčinog mlijeka, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Procenat djece koja su ikada dojila1 Procenat djece koja su prvo dojena, i to: Procenat djece koja su dobila hranu ili tečnost prije započetog dojenja Ukupan broj djece rođene u periodu od dvije godine prije istraživanja u roku od jednog sata nakon rođenja2 u roku od jednog dana nakon rođenja Administrativne jedinice FBiH 94,7 51,1 83,2 16,1 207 RS 94,6 47,3 85,3 9,3 41 BD (*) (*) (*) (*) 15 Mjeseci od posljednjeg porođaja 0-11 95,8 49,6 85,8 14,3 134 12-23 93,9 51,1 83,4 15,1 125 Pomoć pri porođaju Stručno osoblje 95,9 50,9 85,3 14,7 259 Bez odgovora (*) (*) (*) (*) 3 Mjesto porođaja Javna zdravstvena ustanova 95,9 50,8 85,3 14,6 260 Drugo/bez odgovora (*) (*) (*) (*) 3 Nivo obrazovanja majke Bez formalnog obrazovanja 94,4 50,8 90,5 6,6 89 Osnovno 95,1 49,0 81,2 20,5 148 Srednje+ (96,4) (55,5) (82,0) (7,5) 26 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 94,0 49,1 85,2 9,4 74 Drugi kvintil 95,9 52,7 87,0 18,4 69 Srednji kvintil (97,6) (42,1) (86,6) (16,2) 38 Četvrti kvintil (92,4) (54,6) (85,1) (17,5) 43 Najbogatiji (95,4) (51,4) (75,9) (12,3) 39 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 95,5 49,0 86,2 14,2 181 Najbogatijih 40 procenata 93,8 53,1 80,7 15,0 82 Maternji jezik nositelja domaćinstva   Romski 94,9 47,5 87,7 9,5 159 Drugi 95,0 54,5 79,5 22,1 104 Ukupno 95,0 50,3 84,5 14,5 263 1 MICS pokazatelj 2.4 2 MICS pokazatelj 2.5 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. 24 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 25 Grafikon NU.2: Procenat majki koje su počele dojiti u roku od jednog sata i jednog dana po rođenju djeteta, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. „Isključivo dojena djeca“ su dojenčad kojima se daje samo majčino mlijeko (te, prema potrebi, vitamini, mineralni dodaci ili lijekovi). „Pretežno dojena djeca“ su dojenčad kojima se daje majčino mlijeko i određene tečnosti (voda, sokovi bazirani na vodi, voćni sokovi, oralni rehidracijski rastvori, kapi, vitamini, minerali i lijekovi), ali kojima se ne daje ništa drugo (posebno ne: drugo mlijeko, tečnosti bazirane na hrani, polučvrsta i čvrsta hrana). Tabela NU.3 prikazuje isključivo dojenje u toku prvih šest mjeseci života, dohranu djece uzrasta od šest do devet mjeseci i produženo dojenje djece od 12 do 15 mjeseci i od 20 mjeseci do 23 mjeseca života. Podaci se temelje na izjavama majki/ staratelja o tome koliko je hrane i tečnosti dijete dobilo tokom dana ili noći koja je prethodila intervjuu. Nešto više od petine romske djece (22 procenta) mlađe od šest mjeseci isključivo je dojilo, što u odnosu na preporuke SZO/UNICEF­a predstavlja nizak nivo isključivog dojenja. Kontinuirano doji polovina djece uzrasta od 12 do 15 mjeseci (50 procenata) te još uvijek doji malo više od dvije trećine djece (69 procenata) uzrasta od 20 mjeseci do 23 mjeseca. Tabela NU.3: Dojenje Procenat žive djece prema statusu dojenja u svakoj dobnoj grupi, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Djeca mlađa od šest mjeseci Djeca uzrasta od 12 do 15 mjeseci Djeca uzrasta od 20 mjeseci do 23 mjeseca Procenat isključivo dojene djece1 Procenat pretežno dojene djece2 Broj djece Procenat dojene djece (nastavljeno dojenje s godinu dana)3 Broj djece Procenat dojene djece (nastavljeno dojenje s dvije godine)4 Broj djece Spol Muški (20,2) (63,2) 35 (41,5) 27 (68,1) 32 Ženski (24,3) (64,8) 38 (*) 21 (*) 20 Administrativne jedinice FBiH 21,3 57,1 55 (42,3) 35 (63,9) 40 RS (*) (*) 12 (*) 11 (*) 9 BD (*) (*) 6 (*) 2 (*) 3 Nivo obrazovanja majke Bez formalnog obrazovanja (20,6) (73,0) 27 (*) 13 (*) 20 Osnovno (21,6) (66,0) 36 (50,5) 29 (63,9) 26 Srednje+ (*) (*) 11 (*) 6 (*) 5 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 21,9 59,8 51 (49,6) 32 (74,5) 33 Najbogatijih 40 procenata (*) (*) 22 (*) 17 (*) 18 Maternji jezik nositelja domaćinstva Romski (25,2) (79,7) 44 (63,2) 28 (74,7) 36 Drugi (18,2) (41,3) 30 (*) 20 (*) 16 Ukupno 22,3 64,0 74 50,1 48 68,8 52 1 MICS pokazatelj 2.6 2 MICS pokazatelj 2.9 3 MICS pokazatelj 2.7 4 MICS pokazatelj 2.8 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. Tabela NU.4 prikazuje medijanu dužine dojenja u mjesecima među djecom mlađom od tri godine. Djeca ovog uzrasta u prosjeku doje 20,9 mjeseci (medijana dužine dojenja je 20,0 mjeseci kod dječaka i 23,7 mjeseci kod djevojčica). Prosječna dužina isključivog dojenja je 1,8 mjeseci (medijana je 0,6 mjeseci kod dječaka i 1,7 mjeseci kod djevojčica), dok je prosječna dužina pretežnog dojenja 8,3 mjeseca (medijana je 3,6 mjeseci kod dječaka i 4,8 kod djevojčica). Medijana dužine dojenja u mjesecima je veća u RS (25,6), u odnosu na FBiH (18,3). Kod djece koja žive u domaćinstvima čiji nositelj govori romski kao maternji jezik, medijana trajanja bilo kakvog dojenja (27,5 mjeseci) i pretežnog dojenja (6,4 mjeseca) je bila duža u odnosu na djecu koja žive u domaćinstvima čiji nositelj ne govori romski kao maternji jezik (17,2 mjeseca za bilo kakvo dojenje i 1,9 mjeseci za pretežno dojenje). Procenat 83 85 91 81 82 51 47 51 49 56 50 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 85 Bez formalnog obrazovanja FBiH RS Osnovno Srednje+ BiH 26 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 27 Tabela NU.4: Period trajanja dojenja Medijana perioda trajanja bilo kakvog tipa dojenja, isključivog dojenja i pretežnog dojenja među djecom mlađom od tri godine, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012.   Medijana perioda trajanja (u mjesecima) Broj djece mlađe od tri godineBilo kakvo dojenje1 Isključivo dojenje Pretežno dojenje Spol Muški 20,0 0,6 3,6 229 Ženski 23,7 1,7 4,8 213 Administrativne jedinice FBiH 18,3 0,7 3,3 340 RS 25,6 1,3 7,9 73 BD (24,5) (1,8) (16,5) 29 Nivo obrazovanja majke Bez formalnog obrazovanja 25,7 0,6 6,3 145 Osnovno 24,3 0,7 3,8 254 Srednje+ (14,9) (1,8) (5,6) 43 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 19,0 1,4 6,5 126 Drugi kvintil 13,8 0,7 0,7 113 Srednji kvintil 17,8 0,4 3,3 67 Četvrti kvintil 21,4 1,9 3,2 73 Najbogatiji 23,5 1,4 5,8 64 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 16,9 0,8 3,5 102 Najbogatijih 40 procenata 22,4 1,6 4,5 68 Maternji jezik nositelja domaćinstva Romski 27,5 0,9 6,4 267 Drugi 17,2 1,0 1,9 176   Medijana 24,5 0,9 4,0 442   Prosječna vrijednost za svu djecu (0-35 mjeseci) 20,9 1,8 8,3 442 1 MICS pokazatelj 2.10 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. Pravilna ishrana djece mlađe od dvije godine prikazana je u tabeli NU.5. Korišteni su različiti kriteriji za određivanje ishrane, zavisno od uzrasta djeteta. Pravilnom ishranom za dojenčad mlađu od šest mjeseci smatra se isključivo dojenje, dok se za djecu u dobi od šest mjeseci do 23 mjeseca smatra da su adekvatno hranjena ako uz dojenje dobijaju dopunsku, čvrstu, polučvrstu ili meku/kašastu hranu. U odnosu na navedene kriterije, na odgovarajući način se hrani nešto više od petine djece mlađe od šest mjeseci koja isključivo doje (22 procenta) i manje od polovine djece od šest mjeseci do 23 mjeseca (46 procenata) koja trenutno doje i hrane se čvrstom, polučvrstom i mekom/kašastom hranom. Ukupni procenat romske djece mlađe od dvije godine koja su dojena u skladu sa svojim uzrastom iznosi 40 procenata te je nešto veći u FBiH (41 procenat), u odnosu na RS (35 procenata). Među djecom uzrasta od šest do osam mjeseci koja trenutno doje, minimalna učestalost obroka podrazumijeva dobijanje čvrste, polučvrste ili meke/kašaste hrane dva ili više puta dnevno. Među djecom uzrasta od devet mjeseci do 23 mjeseca koja trenutno doje, dobijanje čvrste, polučvrste ili meke/kašaste hrane najmanje tri puta dnevno čini minimalnu učestalost obroka. Za djecu uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca koja trenutno ne doje, minimalna učestalost obroka definira se kao dobijanje čvrste, polučvrste ili meke/kašaste hrane i mliječnu ishranu najmanje četiri puta dnevno. Tabela NU.5: Dojenje u skladu s uzrastom djeteta Procenat djece mlađe od dvije godine koja su dojena u skladu s uzrastom tokom prethodnog dana, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012.   Djeca mlađa od šest mjeseci Djeca uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca Djeca mlađa od dvije godine Procenat isključivo dojene djece1 Broj djece Procenat djece koja trenutno doje i hrane se čvrstom, polučvrstom i mekom/kašastom hranom Broj djece Procenat djece koja su dojena u skladu s uzrastom2 Broj djece Spol Muški (20,2) 35 47,2 125 41,2 160 Ženski (24,3) 38 43,9 93 38,2 131 Administrativne jedinice FBiH 21,3 55 47,8 172 41,4 227 RS (*) 12 (36,7) 37 35,0 49 BD (*) 6 (*) 9 (*) 16 Nivo obrazovanja majke Bez formalnog obrazovanja (20,6) 27 50,1 69 41,8 95 Osnovno (21,6) 36 45,5 128 40,3 164 Srednje+ (*) 11 (*) 21 (31,8) 32 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji (*) 18 45,6 66 42,2 84 Drugi kvintil (*) 16 49,4 57 42,2 73 Srednji kvintil (*) 17 (38,4) 27 (30,9) 45 Četvrti kvintil (*) 11 (41,8) 39 (37,2) 50 Najbogatiji (*) 12 (51,3) 29 (44,0) 40 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 21,9 51 45,7 151 39,7 202 Najbogatijih 40 procenata (*) 22 45,8 67 40,2 90 Maternji jezik nositelja domaćinstva Romski (25,2) 44 44,3 136 39,7 180 Drugi (18,2) 30 48,1 82 40,1 112 Ukupno 22,3 74 45,8 218 39,8 292 1 MICS pokazatelj 2.6 2 MICS pokazatelj 2.14 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. Pravilna dopunska ishrana djece uzrasta od šest mjeseci do dvije godine je od posebne važnosti za rast i razvoj te prevenciju pothranjenosti. Nastavak dojenja nakon šestog mjeseca života treba da prati i unos nutritivno adekvatne, sigurne i odgovarajuće dopunske hrane koja doprinosi da se ispune nutritivni zahtjevi kada samo majčino mlijeko više nije do­ voljno. Kada su u pitanju dojene bebe, neophodno je da imaju dva ili više obroka u vidu čvrste, polučvrste ili meke/ kašaste hrane ako su u uzrastu od šest do osam mjeseci, a tri ili više obroka ako imaju od devet do 23 mjeseca. Za djecu uzrasta od šest do 23 mjeseca i stariju djecu koja se ne doje potrebna su četiri ili više obroka u vidu čvrste, polučvrste ili meke/kašaste hrane ili mliječnog obroka. Šezdeset i sedam procenata dojenčadi uzrasta od šest do osam mjeseci dobija čvrstu, polučvrstu ili meku/kašastu hranu (MICS pokazatelj 2.12; procenat je baziran na 25­49 neponderisanih slučajeva te se treba tumačiti s oprezom).22 Tabela NU.6 prikazuje udio djece uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca koja su dobila polučvrstu ili meku/kašastu hranu najmanje onoliko puta koliko je preporučeno, ili više tokom dana ili noći, prije intervjua. Rezultati istraživanja su pokazali da je ispod dvije trećine djece uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca (60 procenata) dobilo dopunsku hranu najmanje onoliko puta koliko je preporučeno. Među djecom ovog uzrasta koja trenutno doje, manje od pola ih je dobilo dopunsku hranu najmanje onoliko puta koliko je preporučeno (46 procenata). 22 Tabela o uvođenju čvrste, polučvrste ili meke/kašaste hrane nije prikazana u Izvještaju s obzirom na to da se procenti za pravilnu dopunsku ishranu, prikazani prema spolu i tipu naselja, baziraju na manje od 25 neponderisanih slučajeva. 28 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 29 Tabela NU.6: Minimalna frekvencija hranjenja Procenat dojenčadi uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca koja su jela najmanje onoliko puta koliko je minimalno preporučeno (ili više puta)3, prema statusu dojenja, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012.     Trenutno doje Trenutno ne doje Svi Procenat djece koja su jela čvrstu, polučvrstu i meku/kašastu hranu onoliko puta koliko je minimalno preporučeno Broj djece uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca Procenat djece koja su dobila mliječnu ishranu najmanje dva puta1 Procenat djece koja su jela čvrstu, polučvrstu i meku/kašastu hranu ili mliječnu ishranu najmanje četiri puta ili više Broj djece uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca Procenat s minimalnom frekvencijom obroka2 Broj djece uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca Spol Muški 48,4 84 (83,2) (90,2) 41 62,0 125 Ženski 43,3 58 (72,8) (81,1) 35 57,6 93 Dob (u mjesecima) 6-8 (*) 22 (*) (*) 12 (71,6) 34 9-11 (42,9) 28 (*) (*) 9 (56,4) 37 12-17 (45,9) 38 (80,9) (93,2) 34 68,3 73 18-23 43,0 54 (*) (*) 21 48,9 75 Administrativne jedinice FBiH 55,3 105 82,4 87,8 66 67,8 172 RS (27,6) 27 (*) (*) 10 (39,6) 37 BD (*) 9 – – – (*) 9 Nivo obrazovanja majke Bez formalnog obrazovanja 44,5 53 (*) (*) 15 54,1 69 Osnovno 46,2 79 (77,5) (84,4) 50 61,0 128 Srednje+ (*) 10 (*) (*) 11 (*) 21 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji (52,0) 42 (*) (*) 24 66,3 66 Drugi kvintil (38,5) 43 (*) (*) 14 50,3 57 Srednji kvintil (*) 17 (*) (*) 10 (57,8) 27 Četvrti kvintil (*) 23 (*) (*) 16 (62,0) 39 Najbogatiji (*) 17 (*) (*) 11 (65,2) 29 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 45,8 102 (79,3) (85,7) 48 58,7 151 Najbogatijih 40 procenata (47,7) 40 (76,7) (86,3) 27 63,4 67 Maternji jezik nositelja domaćinstva Romski 37,2 99 (77,2) (83,8) 37 49,9 136 Drugi (67,4) 43 (79,5) (88,0) 39 77,1 82 Ukupno 46,4 142 78,4 85,9 76 60,1 218 1 MICS pokazatelj 2.15 2 MICS pokazatelj 2.13 3 Podaci o frekvenciji obroka se odnose na dan koji je prethodio istraživanju. ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. Među djecom uzrasta od šest do osam mjeseci koja trenutno doje, minimalna frekvencija obroka definira se kao djeca koja su dobila čvrstu, polučvrstu ili meku/kašastu hranu dva puta ili više. Među djecom uzrasta od devet mjeseci do 23 mjeseca koja trenutno doje, dobijanje čvrste, polučvrste ili meke/kašaste hrane najmanje tri puta čini minimalnu frekvenciju obroka. Za djecu uzrasta od šest mjeseci do 23 mjeseca koja trenutno ne doje, minimalna frekvencija obroka definira se kao djeca koja dobijaju čvrstu, polučvrstu ili meku/kašastu hranu i mliječnu ishranu najmanje četiri puta tokom prethodnog dana. Praksa hranjenja djece na flašicu s cuclom je zabrinjavajuća zbog više faktora, među kojima je i moguća kontaminacija onečišćenom vodom i lošom higijenom tokom pripreme. Tabela NU.7 ukazuje da se preko polovine romske djece mlađe od dvije godine hrani na flašicu s cuclom (56 procenata). Zabrinjavajuće je da se na ovaj način hrani i skoro polovina djece mlađe od šest mjeseci (47 procenata), koja bi u ovom periodu trebala isključivo dojiti. Podaci pokazuju da se manje djece čije majke nemaju formalno obrazovanje hrani na flašicu s cuclom (44 procenta), u odnosu na djecu čije majke imaju osnovno obrazovanje (60 procenata). Tabela NU.7: Hranjenje na flašicu Procenat djece mlađe od dvije godine koja su hranjena na flašicu s cuclom tokom prethodnog dana, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012.   Procenat djece mlađe od dvije godine koja su hranjena na flašicu s cuclom1 Broj djece mlađe od dvije godine Spol Muški 54,4 160 Ženski 58,7 131 Dob (u mjesecima) 0-5 46,8 74 6-11 61,9 70 12-23 58,4 147 Administrativne jedinice FBiH 64,9 227 RS 34,3 49 BD (*) 16 Nivo obrazovanja majke Bez formalnog obrazovanja 43,6 95 Osnovno 60,2 164 Srednje+ (74,1) 32 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 58,4 84 Drugi kvintil 53,0 73 Srednji kvintil (59,9) 45 Četvrti kvintil (61,4) 50 Najbogatiji (47,7) 40 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 56,8 202 Najbogatijih 40 procenata 55,3 90 Maternji jezik nositelja domaćinstva Romski 49,4 180 Drugi 67,4 112 Ukupno 56,3 292 1 MICS pokazatelj 2.11 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. Mala težina pri rođenju Mala porođajna težina (masa) djece (ispod 2.500 grama) sa sobom nosi čitav niz ozbiljnih zdravstvenih rizika za dijete. Bebe koje su bile pothranjene, izložene su znatno većem riziku od obolijevanja i umiranja tokom prvih mjeseci i godina života. Mala porođajna težina djece se najviše dovodi u vezi s lošim zdravljem i nepravilnom ishranom same majke i pušenjem, posebno tokom trudnoće. Adolescentice koje se porađaju dok im je tijelo još uvijek u razvoju, rizikuju da na svijet donesu bebe s malom težinom. Budući da se mnoga novorođenčad u zemljama u razvoju ne vagaju po rođenju, a ona koja jesu izvagana mogu predsta­ vljati nepouzdan uzorak svih rođenih, navedene porođajne težine se, obično, ne mogu koristiti za procjenu prevalence male porođajne težine među svom djecom. Stoga se procenat rođenih čija je težina ispod 2.500 grama u MICS­u izračunava na osnovu dvije stavke: majčine ocjene veličine djeteta po rođenju (to jest, veoma malo, manje od prosjeka, prosječno, veće od prosjeka, veoma veliko) i majčinog sjećanja djetetove težine, odnosno težine zabilježene u zdravstve­ nom kartonu, ukoliko je dijete bilo izvagano po rođenju.23 Rezultati ovog istraživanja, prikazani tabelom NU.8, su pokazali da je po rođenju ukupno izvagano 96 procenata novorođenčadi, od čega je 14 procenata novorođenčadi težilo manje od 2.500 grama. (Grafikon NU.3) 23 Za detaljni opis metodologije, pogledati Boerma, J. T., Weinstein, K. I., Rutstein, S.O. I Sommerfelt, A. E., 1996. Data on Birth Weight in Developing Coun- tries: Can Surveys Help? Bulletin of the World Health Organization, 74(2), 209-16. 30 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 31 Tabela NU.8: Novorođenčad s malom porođajnom težinom (masom) Procenat živorođene djece3, rođene u periodu od dvije godine prije istraživanja koja su po rođenju imala manje od 2.500 grama i procenat živorođene djece vagane po rođenju, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012.   Procenat živorođene djece: Broj živorođene djece u periodu od dvije godine prije istraživanja3ispod 2.500 grama 1 vagane po rođenju2 Administrativne jedinice FBiH 13,0 96,7 207 RS 17,4 95,0 41 BD (*) (*) 15 Nivo obrazovanja majke Bez formalnog obrazovanja 14,0 91,5 89 Osnovno 14,4 98,4 148 Srednje+ (8,5) (100,0) 26 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 19,4 95,5 74 Drugi kvintil 17,8 97,9 69 Srednji kvintil (4,5) (92,5) 38 Četvrti kvintil (8,1) (97,1) 43 Najbogatiji (10,6) (97,4) 39 Indeks imovinskog stanja   Najsiromašnijih 60 procenata 15,6 95,8 181 Najbogatijih 40 procenata 9,3 97,3 82 Maternji jezik nositelja domaćinstva   Romski 13,6 96,8 159 Drugi 13,7 95,3 104 Ukupno 13,7 96,2 263 1 MICS pokazatelj 2.18 2 MICS pokazatelj 2.19 3 Podaci se odnose na najmlađe dijete u porodici rođeno u periodu od dvije godine prije istraživanja. ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. Grafikon NU.3: Procenat novorođenčadi s težinom manjom od 2.500 grama nakon rođenja, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. VI Zdravlje djece Imunizacija Milenijumski razvojni cilj broj četiri odnosi se na smanjenje smrtnosti djece za dvije trećine u periodu između 1990. i 2015. godine. Imunizacija ima ključnu ulogu u ostvarenju ovog cilja. Od kada je 1974. godine pokrenut „Prošireni program imunizacije“, na globalnom nivou su spašeni životi miliona djece. Međutim, prema podacima UNICEF­a, 27 miliona djece još uvijek nije obuhvaćeno rutinskom imunizacijom te od bolesti, koje se mogu spriječiti pravovremenom vakcinacijom, svake godine umre dva miliona djece. Cilj „Svijeta po mjeri djeteta“ je da se na nivou države u 90 proce­ nata slučajeva osigura puna imunizacija djece mlađe od jedne godine, s najmanje 80 procenata pokrivenosti u svakoj administrativnoj jedinici. Prema smjernicama UNICEF­a i SZO­a, dijete do prvog rođendana treba primiti BCG vakcinu (da bi se zaštitilo od tuberkuloze), tri doze DTP vakcine (da bi se zaštitilo od difterije, tetanusa i hripavca/velikog kašlja), tri doze polio vakcine, tri doze vakcine protiv hepatitisa B (HepB) te vakcinu protiv ospica (morbila). Uzimajući u obzir smjernice UNICEF­a i SZO, kao i preporuke za MRP u važećim pravilnicima o imunizaciji i hemoprofilaksi u FBiH i RS, kao i mogućnosti međunarodnog upoređivanja procjene za potpunu imunizaciju na osnovu ovog istraživanja odnose se na djecu od 18 do 29 mjeseci života koja su primila BCG vakcinu i po tri doze DTP i polio vakcine do navršene godine dana života te MRP do navršenih 18 mjeseci života. Podaci o vakcinaciji protiv hepatitisa B nisu uključeni u procenat potpune vakcinacije djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci.24 Podaci o obuhvatu djece imunizacijom prikupljeni su za svu djecu mlađu od pet godina. Majke su zamoljene pokazati vakcinacijske kartone ili zdravstvene knjižice za djecu mlađu od pet godina. Ukoliko je karton bio dostupan, anketari su prepisali podatke o vakcinaciji s kartona u upitnike. Ako dijete nije imalo karton, majka je zamoljena prisjetiti se da li je dijete primilo svaku od vakcina, a za DTP i polio – i broj doza koje je dijete primilo. Krajnje procjene pokrivenosti vakcinacijom se odnose na informacije dobijene iz vakcinacijskih kartona i na osnovu njenog sjećanja o vakcinacijama koje je dijete primilo. Procenat djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci u BiH koja su primila sve vakcine preporučene od strane SZO i UNICEF­a prikazan je u tabeli CH.1. Nazivnik obuhvata djecu uzrasta od 18 do 29 mjeseci, tako da su obuhvaćena samo djeca koja su dovoljno stara da budu potpuno vakcinisana prema navedenim vakcinama. U prve tri kolone tabele, brojnik uključuje svu djecu koja su bila vakcinisana u bilo koje vrijeme prije istraživanja. U posljednjoj koloni su obuhvaćena samo ona djeca koja su vakcinisana do navršene godine dana života, kao što je preporučeno. Kada je o MRP vakcini riječ, onda do navršenih 18 mjeseci života. Za djecu bez vakcinacijskih kartona, pretpostavljeno je da je procenat vakcinacija izvršenih do prvog rođendana isti kao kod djece koja imaju vakcinacijske kartone. Ukupno je 41 procenat djece imalo dostupne vakcinacijske kartone ili zdravstvene knjižice za vrijeme istraživanja (Tabela CH.2). Prema podacima u tabeli CH.1, 86 procenata djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci je primilo BCG vakcinu do navršene godine dana života. Prvu dozu Polio vakcine do navršene godine dana života dobilo je 32 procenta djece, 24 procenta djece je dobilo drugu dozu, a samo 14 procenata djece je primilo i treću dozu Polio vakcine. Prvu dozu DTP­a primilo je 30 procenata romske djece. Procenat djece koja su primila sljedeće doze ove vakcine opada, tako je drugu dozu primio 21 procenat djece, a treću dozu je primilo 13 procenta djece (Grafikon CH.1). Prvu dozu vakcine protiv hepatitisa B je primilo 65 procenata djece, drugu dozu 35 procenata, a treću dozu je primilo 15 procenta djece. Pokrivenost imunizacijom protiv ospica, rubeole i zaušnjaka (MRP) do navršenih 18 mjeseci života iznosi 22 procenta. Procenat romske djece koja su primila sve vakcine preporučene od strane UNICEF­a i SZO­a u dojenačkom periodu iznosi samo četiri procenta. Ovaj podatak se odnosi na vakcinu protiv BCG, tri doze DTP vakcine i tri doze polio vakcine do navršene godine dana života te MRP vakcine do navršenih 18 mjeseci života (Grafikon CH.1). Podaci o HepB i Hib vakcinama, koje su dio kalendara vakcinacija u FBiH i RS, nisu uključeni u obračun procenta djece koja su dobila sve vakcine. Nijednu vakcinu do navršene godine dana života nije dobilo 13 procenata romske djece. 24 U svrhu poređenja podataka o procentu djece koja su primila vakcine koje su preporučili UNICEF i SZO u dojenačkom periodu s podacima iz MICS3 (istraživanje iz 2005.-2006. godine) podaci o vakcinaciji protiv hepatitisa B nisu uključeni u obračun potpune imunizacije djece. Podaci o vakci- naciji protiv bolesti izazvanih hemofilusom influence tip B (Hib), koja je sastavni dio kalendara vakcinacija FBiH i koja je prije provedbe istraživanja uvedena u kalendar vakcinacije RS, nisu prikazani u ovom Izvještaju. 13 17 16 9 14 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 FBiH RS Najsiroma nijih 60 procenata Najbogatijih 40 procenata BiH Procenat 32 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 33 Grafikon CH.1: Procenat djece uzrasta 18 do 29 mjeseci koja su dobila preporučene vakcinacije do navršene godine dana života, a za MRP do navršenih 18 mjeseci života, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. * Procenat za ‘sve vakcine’ ne uključuje vakcine protiv hepatitisa B. Tabela CH.1: Vakcinacije u prvoj godini života Procenat djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci koja su imunizirana protiv dječijih bolesti u bilo kojem trenutku prije istraživanja i do navršene godine dana života, a za MRP do navršenih 18 mjeseci života, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011-2012. Vakcinisani u bilo kojem trenutku prije istraživanja: Vakcinisani do navršene godine dana života, a za MRP do navršenih 18 mjeseci života vakcinacijski karton majčino sjećanje bilo koje od toga BCG1 37,6 48,1 85,6 85,6 Polio 1 21,7 14,0 35,7 32,4 2 17,4 9,0 26,4 24,2 32 12,9 2,3 15,2 14,2 Di-Te-Per (DTP) 1 22,1 11,2 33,3 29,9 2 15,4 7,6 23,0 20,9 33 9,7 4,0 13,7 12,5 Mo-Ru-Pa (MRP)4 15,7 9,2 24,9 21,8   Sve vakcine (BCG, polio, DTP i MRP) 6,3 1,6 7,9 4,3 Nijedna vakcina (BCG, polio, DTP i MRP) 1,0 12,3 13,3 13,3 HepB 1 (po rođenju) 35,6 29,3 64,8 64,8 2 25,8 9,5 35,3 35,3 35 13,7 2,4 16,1 14,5   Broj djece uzrasta od 18 do 29 mjeseci 146 146 146 146 1 MICS pokazatelj 3.1 2 MICS pokazatelj 3.2 3 MICS pokazatelj 3.3 4 MICS pokazatelj 3.4; MDG pokazatelj 4.3 5 MICS pokazatelj 3.5 Tabela CH.2 prikazuje stopu pokrivenosti vakcinacijama za djecu uzrasta od 18 do 29 mjeseci prema osnovnim karakte­ ristikama. Procenti predstavljaju djecu vakcinisanu u bilo kojem trenutku prije istraživanja i temelje se na informacijama dobijenim kako iz vakcinacijskog kartona, tako i na osnovu izjava majki/staratelja. Ukupan procenat djece koja su primila sve preporučene vakcine, osim vakcine protiv hepatitisa B, u bilo kojem trenutku prije istraživanja iznosi osam procenata. BCG vakcinu je, u bilo kojem trenutku prije istraživanja, primilo 86 procenata djece. Treću dozu polio vakcine primilo je 15 procenata djece, treću dozu DTP vakcine 14 procenata djece, a treću dozu HepB vakcine 16 procenata djece. Vakcinu protiv ospica, rubeole i parotitisa je, u bilo kojem trenutku prije istraživanja, primilo 25 procenata djece. Podaci u tabeli CH.2 prikazuju da obuhvat djece imunizacijom raste s nivoom obrazovanja majke, dok korelacija u odnosu na tip naselja u kojem živi domaćinstvo nije evidentna. Ta be la C H .2 : V ak ci na ci je p re m a os no vn im k ar ak te ri st ik am a Pr oc en at d je ce u zr as ta o d 18 d o 29 m je se ci k oj a su tr en ut no v ak ci ni sa na p ro tiv d je či jih b ol es ti, is tr až iv an je o ro m sk oj p op ul ac iji u B iH , 2 01 1. –2 01 2.     Pr oc en at d je ce k oj a su p ri m ila : Pr oc en at s vi đe ni m va kc in ac ijs ki m ka rt on om Br oj d je ce uz ra st a od 1 8 do 2 9 m je se ci BC G Po lio D TP M RP ni je dn u va kc in u (B CG , po lio , D TP i M RP ) sv e va cc in e (B CG , po lio , D TP i M RP ) H ep B 1 2 3 1 2 3 1 2 3 Sp ol M uš ki 87 ,9 33 ,3 26 ,1 13 ,6 29 ,7 20 ,2 10 ,9 23 ,9 12 ,1 6, 8 64 ,0 36 ,6 14 ,5 38 ,0 80 Že ns ki 83 ,0 38 ,6 26 ,6 17 ,1 37 ,4 26 ,3 16 ,9 26 ,0 14 ,7 9, 1 65 ,8 33 ,7 18 ,1 44 ,7 66 A dm in is tr at iv ni re gi on FB iH 90 ,0 33 ,8 25 ,6 12 ,8 28 ,6 20 ,3 11 ,5 25 ,7 10 ,0 7, 0 63 ,2 34 ,1 13 ,8 37 ,4 10 5 RS (8 0, 0) (4 7, 7) (3 2, 3) (2 5, 7) (5 7, 1) (4 0, 8) (2 7, 6) (3 1, 5) (1 4, 2) (1 6, 2) (7 5, 4) (4 3, 3) (3 0, 0) (5 0, 2) 27 BD B iH (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) 15 N iv o ob ra zo va nj a m aj ke Be z f or m al no g ob ra zo va nj a 74 ,7 26 ,2 19 ,6 10 ,1 21 ,0 16 ,1 9, 7 14 ,3 22 ,2 0, 0 56 ,6 24 ,5 11 ,5 30 ,9 50 O sn ov no 89 ,9 36 ,6 24 ,2 12 ,1 32 ,9 20 ,4 9, 6 22 ,9 10 ,1 6, 9 65 ,4 36 ,2 13 ,3 42 ,0 83 Sr ed nj e+ (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) 13 Kv in ti li in de ks a im ov in sk og s ta nj a N aj si ro m aš ni ji (8 8, 1) (3 0, 2) (2 3, 0) (1 1, 2) (2 0, 0) (1 7, 1) (5 ,8 ) (1 3, 9) (1 1, 9) (5 ,3 ) (6 3, 3) (3 0, 5) (1 4, 0) (2 9, 1) 34 D ru gi k vi nt il (8 4, 3) (3 0, 2) (2 1, 4) (1 5, 6) (3 5, 9) (2 4, 6) (1 4, 0) (2 3, 7) (1 5, 7) (6 ,5 ) (5 8, 6) (3 0, 4) (1 3, 5) (4 6, 1) 41 Sr ed nj i k vi nt il (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) 23 Če tv rt i k vi nt il (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) (* ) 23 N aj bo ga tij i (9 3, 2) (3 4, 5) (2 9, 9) (2 6, 4) (4 2, 1) (2 5, 7) (2 2, 3) (2 8, 1) (6 ,8 ) (1 8, 1) (8 9, 2) (5 6, 3) (3 3, 8) (5 9, 6) 25 In de ks im ov in sk og s ta nj a N aj si ro m aš ni jih 60 p ro ce na ta 83 ,6 32 ,7 21 ,8 13 ,3 27 ,5 17 ,7 9, 5 20 ,7 14 ,8 4, 5 58 ,5 30 ,0 12 ,0 37 ,4 98 N aj bo ga tij ih 40 p ro ce na ta (8 9, 8) (4 1, 7) (3 5, 4) (1 9, 0) (4 4, 2) (3 3, 2) (2 1, 7) (3 3, 6) (1 0, 2) (1 4, 6) (7 7, 8) (4 6, 1) (2 4, 6) (4 8, 5) 48 M at er nj i j ez ik n os io ca d om ać in st va Ro m sk i 80 ,4 27 ,8 18 ,5 10 ,4 29 ,1 17 ,2 9, 3 17 ,3 17 ,8 2, 8 60 ,7 27 ,0 11 ,3 37 ,2 90 D ru gi 93 ,9 48 ,4 39 ,0 22 ,9 40 ,3 32 ,6 20 ,8 35 ,9 6, 1 15 ,8 71 ,2 48 ,1 23 ,7 47 ,1 57 U ku pn o 85 ,6 35 ,7 26 ,4 15 ,2 33 ,3 23 ,0 13 ,7 24 ,9 13 ,3 7, 9 64 ,8 35 ,3 16 ,1 41 ,0 14 6 ( ) P od ac i s u ba zi ra ni n a 25 –4 9 ne po nd er is an ih s lu ča je va . (* ) P od ac i s u ba zi ra ni n a m an je o d 25 n ep on de ris an ih s lu ča je va . 32 24 14 30 21 13 22 4 35 15 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 86 65 Procenat (BCG , pol io, D TP i M RP) HepB 3 HepB 2 HepB 1 Sve v akcin e (BCG , poli o, P i M RP) MRP DTP3 DTP2 DTP1 Polio 3 Polio 2 Polio 1 BCG 34 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 35 Liječenje oralnom rehidracijom Dijareja (proljev) je drugi vodeći uzrok smrtnosti djece mlađe od pet godina u cijelom svijetu. Tokom liječenja dijareje poseban značaj ima povećanje unosa tečnosti, nastavljena i adekvatna ishrana djeteta i primjena oralnih rehidracijskih soli (ORS). Cilj liječenja je da se do 2015. godine25 stopa smrtnosti djece mlađe od pet godina smanji za dvije trećine. Osim toga, „Svijet po mjeri djeteta“ poziva na smanjenje učestalosti dijareje za 25 procenata. U MICS­u se prevalenca dijareje procjenjuje na osnovu pitanja postavljenih majkama ili starateljima o tome da li je njihovo dijete imalo dijareju u periodu od dvije sedmice prije istraživanja (Tabela CH.3). U slučajevima kada je majka izjavila da je dijete imalo dijareju, postavljen je niz pitanja o liječenju bolesti, uključujući i pitanja o tome šta je dijete pilo i jelo dok je imalo dijareju te da li je to bila veća ili manja količina hrane i pića u odnosu na onu koju dijete inače konzumira. Tabela CH.3 prikazuje procenat romske djece koja su imala dijareju u posljednje dvije sedmice koje su prethodile istraživanju te procenat djece koja su dobila različite vrste preporučenih tečnosti tokom trajanja dijareje. Rezultati pokazuju da je 15 procenata romske djece mlađe od pet godina imalo dijareju u toku dvije sedmice koje su pret hodile istraživanju. Najveća prevalenca dijareje među ovom djecom je bila u FBiH (18 procenata), dok je u RS (sedam procenata) i BD (četiri procenta) bila manja. Posmatrano prema uzrastu, najveća prevalenca je bila među djecom u dobi od 12 do 23 mjeseca (23 procenta), a najmanja među djecom uzrasta od 48 do 59 mjeseci (sedam procenata). Grafikon CH.2 prikazuje procenat djece prema dobnim grupama koja su imala dijareju tokom dvije sedmice prije istraživanja. Tečnost iz ORS paketa, ili fabrički pakovane ORS tečnosti, dobilo je oko 58 procenata djece s dijarejom. Grafikon CH.2: Procenat djece mlađe od pet godina s dijarejom u posljednje dvije sedmice prema dobnim grupama, istraživanje o romskoj populaciji, 2011.–2012. 25 U odnosu na 1990. godinu (Milenijumski razvojni ciljevi) Tabela CH.3: Rastvori za oralnu rehidraciju Procenat djece mlađe od pet godina koja su imala dijareju u dvije sedmice prije istraživanja i bila liječena sredstvom za oralnu rehidraciju (ORS), istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012.     Imala dijareju u posljednje dvije sedmice Broj djece mlađe od pet godina Djeca s dijarejom koja su dobila ORS (tečnost načinjenu iz ORS paketa ili fabrički pakovanu tečnost) Broj djece mlađe od pet godina s dijarejom u posljednje dvije sedmice Spol Muški 14,2 392 62,5 56 Ženski 15,9 356 53,3 57 Administrativne jedinice FBiH 17,8 570 59,4 101 RS 7,3 123 (*) 9 BD 3,7 56 (*) 2 Dob (u mjesecima) 0-11 18,8 144 (45,6) 27 12-23 22,5 147 (74,7) 33 24-35 12,0 151 (*) 18 36-47 14,3 170 (*) 24 48-59 7,1 136 (*) 10 Nivo obrazovanja majke Bez formalnog obrazovanja 13,6 247 (57,4) 34 Osnovno 16,3 427 55,4 69 Srednje+ 12,6 74 (*) 9 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 17,6 216 (60,7) 38 Drugi kvintil 16,6 181 (52,4) 30 Srednji kvintil 18,0 122 (*) 22 Četvrti kvintil 11,3 127 (*) 14 Najbogatiji 7,9 102 (*) 8 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 17,3 519 56,9 90 Najbogatijih 40 procenata 9,8 229 (*) 22 Maternji jezik nositelja domaćinstva* Romski 13,8 454 55,9 63 Drugi 17,0 293 (60,5) 50 Ukupno 15,0 748 57,9 112 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na manje od 25 neponderisanih slučajeva. * Podaci koji nedostaju za kategoriju „Maternji jezik nositelja domaćinstva“ nisu prikazani u tabeli. Tabela CH.4 prikazuje navike u ishrani djece tokom perioda dijareje. Podaci pokazuju da je tokom perioda dijareje, samo 16 procenata romske djece mlađe od pet godina pilo više tečnosti nego obično, dok je 84 procenta pilo otprilike istu ili manju količinu tečnosti. Što se tiče unosa hrane, mnogo manje nego inače jelo je 11 procenata djece, a nešto manje nego inače 58 procenata. Kod pet procenata djece zaustavljeno je hranjenje, dok je više nego inače hranu unosilo šest procenata djece (nastavljeno hranjenje). 19 23 12 14 7 15 0 5 10 15 20 25 0-11 12-23 24-35 36-47 48-59 BiH Procenat Dob (u mjesecima) 36 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 37 Tabela CH .4: N avike ishrane za vrijem e dijareje Procenat djece m lađe od pet godina koja su im ala dijareju u posljednje dvije sedm ice, prem a količini tečnosti i hrane unesene za vrijem e dijareje, istraživanje o rom skoj populaciji u BiH , 2011.–2012. Im ala dijareju u posljednje dvije sedm ice Broj djece m lađe od pet godina U nos tečnosti za vrijem e dijareje Ishrana za vrijem e dijareje Broj djece m lađe od pet godina koja su im ala dijareju u posljednje dvije sedm ice D ato m nogo m anje da pije D ato nešto m anje da pije D ato otprilike isto da pije D ato više da pije U kupno D ato m nogo m anje da jede D ato nešto m anje da jede D ato otprilike isto da jede D ato više da jede Zaustavljeno hranjenje U kupno Spol M uški 14,2 392 9,0 51,8 23,8 15,5 100,0 13,1 49,2 23,7 5,9 8,1 100,0 56 Ženski 15,9 356 13,7 53,2 17,2 16,0 100,0 7,9 66,8 18,3 5,4 1,5 100,0 57 A dm inistrativne jedinice FBiH 17,8 570 11,1 52,9 20,6 15,4 100,0 10,8 57,9 19,8 6,3 5,3 100,0 101 RS 7,3 123 (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 9 BD 3,7 56 (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 2 D ob (u m jesecim a) 0-11 18,8 144 (5,2) (39,5) (33,1) (22,1) 100,0 (12,2) (33,0) (33,9) (12,4) (8,5) 100,0 27 12-23 22,5 147 (20,2) (42,6) (18,8) (18,3) 100,0 (7,2) (75,8) (11,8) (2,6) (2,6) 100,0 33 24-35 12,0 151 (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 18 36-47 14,3 170 (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 24 48-59 7,1 136 (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 10 N ivo obrazovanja m ajke Bez form alnog obrazovanja 13,6 247 (9,8) (67,4) (16,1) (6,7) 100,0 (11,5) (52,9) (23,3) (9,8) (2,5) 100,0 34 O snovno 16,3 427 10,8 48,6 22,0 18,6 100,0 6,2 60,1 22,7 4,4 6,5 100,0 69 Srednje+ 12,6 74 (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 9 Kvintili indeksa im ovinskog stanja N ajsirom ašniji 17,6 216 (3,7) (61,0) (18,4) (16,8) 100,0 (5,3) (57,9) (25,6) (6,0) (5,1) 100,0 38 D rugi kvintil 16,6 181 (16,8) (42,7) (14,1) (26,5) 100,0 (8,0) (60,2) (22,5) (6,5) (2,8) 100,0 30 Srednji kvintil 18,0 122 (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 22 Četvrti kvintil 11,3 127 (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 14 N ajbogatiji 7,9 102 (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 8 Indeks im ovinskog stanja Najsirom ašnijih 60 procenata 17,3 519 9,7 54,0 20,3 16,0 100,0 7,2 56,1 24,7 6,1 6,0 100,0 90 N ajbogatijih 40 procenata 9,8 229 (*) (*) (*) (*) 100,0 (*) (*) (*) (*) (*) 100,0 22 M aternji jezik nositelja dom aćinstva* Rom ski 13,8 454 10,4 55,8 22,2 11,5 100,0 6,7 66,2 20,5 3,3 3,4 100,0 63 D rugi 17,0 293 (12,5) (48,3) (18,3) (20,9) 100,0 (15,2) (47,9) (21,7) (8,7) (6,5) 100,0 50 U kupno 15,0 748 11,3 52,5 20,5 15,7 100,0 10,5 58,1 21,0 5,7 4,8 100,0 112 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na m anje od 25 neponderisanih slučajeva. * Podaci koji nedostaju za kategoriju „M aternji jezik nositelja dom aćinstva“ nisu prikazani u tabeli. Tabela CH.5 prikazuje procenat djece mlađe od pet godina koja su imala dijareju tokom dvije sedmice prije istraživanja, a koja su liječena oralnom rehidracijom uz nastavak ishrane, kao i procenat djece koja su imala dijareju, a koja su liječena na drugi način. Podaci pokazuju da je 64 procenta djece koja su imala dijareju primilo oralne rehidracijske soli ili više tečnosti. Uočava se da je 52 procenta djece dobilo oralnu rehidracijsku terapiju (ORT) uz, kao što je preporučeno, istovremeni nastavak ishrane. Lijek protiv dijareje u obliku tableta ili sirupa je dobilo 19 procenata djece, a antibiotik u vidu tableta ili sirupa njih sedam procenata, putem injekcije antibiotik je dobilo četiri procenta, a intravenoznu infuziju primio jedan procenat djece. Lijekom pripremljenim kod kuće/ljekovitim biljem dijareja je liječena kod pet procenata djece, uz 19 procenata djece liječene ne neki drugi način. Nijedan tretman niti lijek za liječenje dijareje nije primilo 25 procenata djece. 38 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 39 Tabela CH .5: O ralna rehidracijska terapija s nastavljenom ishranom i drugim vidovim a liječenja Procenat djece m lađe od pet godina koja su im ala dijareju u posljednje dvije sedm ice koja su prim ila oralnu rehidracijsku terapiju (O RT) s nastavljenom ishranom i procenat djece s dijarejom koja su prim ila neke druge lijekove ili vidove liječenja, istraživanje o rom skoj populaciji u BiH , 2011.–2012. D jeca s dijarejom koja su prim ila: D rugi lijekovi i vidovi liječenja: N ije prim ijenjen nijedan lijek ili drugi vid liječenja Broj djece m lađe od pet godina koja su im ala dijareju u posljednje dvije sedm ice O RS ili više tečnosti O RT s nastavljenom ishranom 1 pilula ili sirup injekcija intra- venozna infuzija narodni lijek/ ljekovito bilje drugo antibiotik lijek protiv dijareje cink drugo nepoznato antibiotik nije antibiotik nepoznato Spol M uški 70,3 54,0 9,5 13,8 0,0 0,0 1,8 6,0 0,0 2,5 1,2 6,9 15,9 24,6 56 Ženski 58,1 50,1 5,4 23,9 0,0 1,6 0,0 2,2 0,0 0,0 1,2 3,6 21,9 25,1 57 A dm inistrativni region FBiH 65,4 52,9 7,4 15,9 0,0 0,9 1,0 4,5 0,0 1,4 1,3 5,8 20,1 23,2 101 RS (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) 9 BD (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) 2 D ob (u m jesecim a)   0-11 (56,6) (35,8) (14,4) (13,6) (0,0) (3,3) (3,8) (8,5) (0,0) (0,0) (2,5) (4,7) (11,9) (25,5) 27 12-23 (77,8) (73,5) (6,4) (27,4) (0,0) (0,0) (0,0) (3,8) (0,0) (4,3) (2,0) (0,0) (14,3) (16,3) 33 24-35 (*) 56,5 (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) 18 36-47 (*) 31,5 (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) 24 48-59 (*) 67,3 (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) 10 N ivo obrazovanja m ajke  Bez form alnog obrazovanja (59,9) (51,4) (18,5) (10,0) (0,0) (0,0) (0,0) (10,6) (0,0) (0,0) (2,0) (3,8) (10,9) (34,8) 34 O snovno 64,3 52,8 3,1 25,7 0,0 1,3 1,5 1,5 0,0 0,0 1,0 6,6 22,0 20,5 69 Srednje+ (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) 9 Kvintili indeksa im ovinskog stanja  N ajsirom ašniji (68,0) (57,6) (6,0) (23,8) (0,0) (2,4) (0,0) (6,0) (0,0) (0,0) (3,6) (8,7) (19,6) (18,2) 38 D rugi kvintil (66,5) (61,8) (10,0) (17,0) (0,0) (0,0) (3,4) (7,6) (0,0) (0,0) (0,0) (0,0) (20,7) (27,2) 30 Srednji kvintil (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) 22 Četvrti kvintil (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) 14 N ajbogatiji (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) 8 Indeks im ovinskog stanja   Najsirom ašnijih 60 procenata 64,7 53,6 7,3 20,2 0,0 1,0 1,1 5,1 0,0 0,0 1,5 6,5 18,7 23,5 90 Najbogatijih 40 procenata (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) (*) 22 M aternji jezik nositelja dom aćinstva*   Rom ski 57,5 50,3 9,3 21,2 0,0 0,0 0,0 3,3 0,0 0,0 2,2 2,0 10,2 31,0 63 D rugi (72,5) (54,3) (5,1) (16,0) (0,0) (1,8) (2,1) (5,1) (0,0) (2,9) (0,0) (9,2) (29,8) (17,2) 50 U kupno 64,1 52,1 7,4 18,9 0,0 0,8 0,9 4,1 0,0 1,3 1,2 5,2 18,9 24,9 112 1 M ICS pokazatelj 3.8 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. (*) Podaci su bazirani na m anje od 25 neponderisanih slučajeva. * Podaci koji nedostaju za kategoriju „M aternji jezik nositelja dom aćinstva“ nisu prikazani u tabeli. Njega i liječenje upale pluća antibioticima Upala pluća je vodeći uzrok smrtnosti djece u svijetu, a upotreba antibiotika kod djece mlađe od pet godina, za koju se sumnja da imaju upalu pluća, predstavlja ključnu intervenciju. Cilj „Svijeta po mjeri djeteta“ je smanjenje stope smrtnosti uzrokovane akutnim respiratornim infekcijama za jednu trećinu. U MICS istraživanju o romskoj populaciji u BiH prevalenca sumnje na upalu pluća procijenjena je na osnovu pitanja postavljenih majkama ili starateljima o tome da li je njihovo dijete mlađe od pet godina imalo bolest praćenu kašljem i ubr­ zanim ili otežanim disanjem, a čiji simptomi su uzrokovani problemom u grudnom košu ili začepljenjem nosa (ili oboje). Tabela CH.6 prikazuje procenat djece sa sumnjom na upalu pluća. Podaci su pokazali da je u periodu od dvije sedmice prije istraživanja deset procenata djece mlađe od pet godina imalo simptome sumnje na upalu pluća. Od ove djece, 80 procenata je odvedeno odgovarajućem pružatelju usluga (MICS pokazatelj 3.9 koji nije prikazan u tabeli CH.6).26 Najveći procenat djece odveden je u dom zdravlja (68 procenata) i bolnicu (12 procenata), dok je mali procenat djece odveden doktoru u privatnom sektoru (jedan procenat) te u privatnu apoteku (dva procenta). Najviše djece sa sumnjom na upalu pluća je bilo u FBiH (11 procenata), a manje u RS (šest procenata) i BD (dva procenta). Tri četvrtine djece mlađe od pet godina sa sumnjom na upalu pluća, u periodu od dvije sedmice koje su prethodile istraživanju (75 procenata), liječeno je antibioticima (MICS pokazatelj 3.10 koji nije prikazan u tabeli CH.6).27 Tabela CH.6: Prevalenca sumnje na upalu pluća prema osnovnim karakteristikama Procenat djece mlađe od pet godina sa sumnjom na upalu pluća u posljednje dvije sedmice, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011-2012.   Sumnja na upalu pluća u posljednje dvije sedmice Broj djece mlađe od pet godina Spol   Muški 9,1 392 Ženski 10,2 356 Administrativne jedinice FBiH 11,1 570 RS 6,3 123 BD 1,9 56 Dob (u mjesecima) 0-11 9,4 144 12-23 11,7 147 24-35 8,4 151 36-47 9,5 170 48-59 8,9 136 Nivo obrazovanja majke Bez formalnog obrazovanja 7,7 247 Osnovno 9,9 427 Srednje+ 14,2 74 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 10,9 216 Drugi kvintil 12,3 181 Srednji kvintil 8,6 122 Četvrti kvintil 9,3 127 Najbogatiji 3,4 102 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 10,9 519 Najbogatijih 40 procenata 6,7 229 Maternji jezik nositelja domaćinstva* Romski 6,6 454 Drugi 14,2 293 Ukupno 9,6 748 MICS pokazatelj 3.9: procenat djece mlađe od pet godina sa sumnjom na upalu pluća, u posljednje dvije sedmice, koja su odvedena bilo kojem odgovarajućem pružatelju usluga; pokazatelj nije prikazan u tabeli CH.6 zbog malog broja slučajeva na nivou osnovnih karakteristika (manje od 25 neponderisanih slučajeva). MICS pokazatelj 3.10: procenat djece sa sumnjom na upalu pluća kojima su davani antibiotici u posljednje dvije sedmice; pokazatelj nije prikazan u tabeli CH.6 zbog malog broja slučajeva na nivou osnovnih karakteristika (manje od 25 neponderisanih slučajeva). * Podaci koji nedostaju za kategoriju „Maternji jezik nositelja domaćinstva“ nisu prikazani u tabeli. 26 MICS pokazatelj 3.9: procenti za osnovne karakteristike bazirani su na manje od 25 neponderisanih slučajeva, stoga podaci za ovaj pokazatelj nisu prikazani u tabeli CH.6. 27 MICS pokazatelj 3.10: procenti za osnovne karakteristike bazirani su na manje od 25 neponderisanih slučajeva, stoga podaci za ovaj pokazatelj nisu prikazani u tabeli CH.6. 40 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 41 Očito je da je poznavanje opasnih znakova upale pluća od strane majki značajan faktor u traženju odgovarajuće njege za dijete. Pitanja u vezi s poznavanjem opasnih znakova upale pluća prikazana su u tabeli CH.7. Ukupno šest procenata majki poznaje dva opasna znaka upale pluća – teško i ubrzano disanje. Kao opasan simptom, zbog kojeg bi odmah odvele dijete u zdravstvenu ustanovu, 28 procenata majki je identificiralo otežano disanje, dok je 13 procenata majki identificiralo ubrzano disanje. Veći procenat majki u RS (40 procenata) smatra da dijete treba odmah odvesti u zdravstvenu ustanovu ako otežano diše, u odnosu na FBiH (27 procenata). Najveći pro­ cenat majki smatra da dijete treba odmah odvesti u zdravstvenu ustanovu ako dobije povišenu temperaturu (81 procenat). Tabela CH.7: Poznavanje dva upozoravajuća znaka upale pluća Procenat majki i staratelja djece mlađe od pet godina, prema simptomima koji bi ih natjerali da dijete odmah odvedu u zdravstvenu ustanovu i procenat majki koje ubrzano i otežano disanje vide kao znak da hitno potraže pomoć, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Procenat majki/staratelja djece mlađe od pet godina koje smatraju da dijete treba odmah odvesti u zdravstvenu ustanovu ako: Majke/ staratelji koji prepoznaju dva opasna znaka upale pluća Broj majki/ staratelja djece mlađe od pet godina ne može da pije ili doji se stanje pogoršava dobije povišenu temperaturu ubrzano diše otežano diše ima krvavu stolicu slabo pije ima druge simptome Administrativne jedinice FBiH 5,1 7,1 80,0 14,2 27,2 3,3 4,3 55,2 5,6 404 RS 11,6 4,8 87,4 13,3 39,8 8,1 5,9 74,5 10,1 78 BD (5,9) (0,0) (82,4) (2,9) (5,9) (0,0) (5,9) (70,6) (0,0) 34 Nivo obrazovanja majke Bez formalnog obrazovanja 8,9 5,5 81,9 11,9 28,9 4,3 5,7 59,3 5,1 163 Osnovno 4,7 6,6 79,5 14,0 27,3 3,1 4,0 60,4 6,7 299 Srednje+ 5,5 7,4 88,7 14,5 26,2 6,5 5,3 51,3 4,1 55 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 2,4 6,3 78,5 7,3 25,9 3,1 3,2 67,8 4,8 135 Drugi kvintil 6,3 6,2 82,9 17,5 25,8 7,5 5,1 55,9 6,3 124 Srednji kvintil 9,7 10,0 75,4 13,9 33,5 1,4 4,2 58,2 6,4 86 Četvrti kvintil 5,6 3,7 83,2 19,2 26,5 2,5 2,9 58,9 6,2 95 Najbogatiji 9,1 5,6 87,5 9,4 28,9 3,6 9,3 50,4 6,4 76 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 5,6 7,2 79,3 12,6 27,8 4,3 4,1 61,1 5,8 345 Najbogatijih 40 procenata 7,2 4,6 85,1 14,8 27,6 3,0 5,8 55,1 6,3 171 Maternji jezik nositelja domaćinstva* Romski 7,0 6,7 78,5 10,0 25,2 3,2 6,8 60,8 4,7 296 Drugi 4,9 5,9 85,3 18,0 31,2 4,7 1,8 56,6 7,7 219 Ukupno 6,1 6,3 81,2 13,4 27,7 3,8 4,7 59,1 5,9 517 ( ) Podaci su bazirani na 25–49 neponderisanih slučajeva. * Podaci koji nedostaju za kategoriju „Maternji jezik nositelja domaćinstva“ nisu prikazani u tabeli. Upotreba čvrstog goriva Više od tri milijarde ljudi u svijetu koristi čvrsta goriva za zadovoljavanje osnovnih energetskih potreba, uključujući kuhanje i grijanje. Čvrsto gorivo obuhvata biomasu kao što je drvo, ćumur, usjev ili drugi poljoprivredni otpad, izmet, žbunje, slamu te ugljen. Priprema hrane i grijanje na čvrsta goriva dovode do stvaranja visoke koncentracije dima u zatvorenom prostoru, koji sadrži složenu mješavinu zagađivača opasnih po zdravlje. Osnovni problem u korištenju čvrstih goriva je nepotpuno sagorijevanje, koje proizvodi toksične materije, kao što su, između ostalog, ugljični monoksid i sumpordioksid (SO2). Korištenje čvrstih goriva povećava rizik obolijevanja od akutnih respiratornih bolesti, upale pluća, hronične opstruktivne bolesti pluća i raka. Osnovni pokazatelj za praćenje korištenja čvrstih goriva je procenat stanovništva koje koristi čvrsta goriva kao osnovni energent za pripremu hrane u domaćinstvu. Tabela CH.8 prikazuje da čvrsta goriva za pripremanje hrane koristi ukupno 92 procenta romskih domaćinstava. Taj procenat je nešto izraženiji u RS (97 procenata) i BD (95 procenata), nego u FBiH (91 procenat). Najveći procenat domaćinstava za kuhanje koristi drvo (84 procenta). Drveni ugalj (ćumur) kao gorivo za pripremu hrane koristi sedam procenata domaćinstava, a ugalj/lignit jedan procenat domaćinstava. Podaci pokazuju da je korištenje čvrstih goriva za pripremu hrane najzastupljenije u domaćinstvima čiji su nositelji bez formalnog obrazovanja (96 procenata), a najmanje kod onih sa srednjim i visokim obrazovanjem (88 procenata). Čvrsto gorivo za pripremu hrane koristi veći procenat domaćinstava koja se nalaze u najsiromašnijih 60 procenata pop­ ulacije (84 procenta), u odnosu na domaćinstva iz najbogatijih 40 procenata populacije (98 procenata). Veći procenat domaćinstava iz najsiromašnijih 60 procenata populacije (73 procenta) kuha na drva, za razliku od onih iz najbogatijih 40 procenata populacije (92 procenta), dok najbogatija domaćinstva za kuhanje više koriste struju (16 procenata), u odnosu na najsiromašnija (dva procenata). Tabela CH.8: Upotreba čvrstog goriva Procentualna raspodjela domaćinstava prema vrsti goriva za pripremanja hrane i procenat domaćinstava koja za pripremanja hrane koriste čvrsta goriva, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Procenat članova domaćinstava u domaćinstvu koji koriste: Broj članova doma- ćinstva električnu energiju tečni propan gas čvrsta goriva u doma- ćinstvu se ne priprema hrana bez odgovora ukupno čvrsta goriva za pripremanje hrane1 ugalj/ lignit drveni ugalj (ćumur) drvo slama/ šiblje/ trava Administrativne jedinice FBiH 8,7 0,0 0,6 6,2 84,1 0,1 0,0 0,3 100,0 90,9 4.543 RS 1,8 1,0 1,4 7,2 88,1 0,4 0,1 0,0 100,0 97,1 1.027 BD 2,2 0,0 0,0 20,0 74,8 0,0 0,0 3,0 100,0 94,8 282 Nivo obrazovanja nositelja domaćinstva Bez formalnog obrazovanja 3,2 0,2 1,1 7,7 86,9 0,0 0,0 0,9 100,0 95,8 1.478 Osnovno 7,7 0,2 0,5 6,7 84,4 0,0 0,1 0,3 100,0 91,6 3.560 Srednje+ 11,7 0,0 0,8 7,4 79,2 0,8 0,0 0,0 100,0 88,3 814 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 0,4 0,0 0,6 3,4 94,9 0,0 0,2 0,4 100,0 98,9 1.171 Drugi kvintil 1,2 0,0 0,9 4,8 91,8 0,0 0,0 1,3 100,0 97,5 1.168 Srednji kvintil 2,8 0,0 0,6 5,7 90,0 0,6 0,0 0,3 100,0 96,8 1.173 Četvrti kvintil 9,8 0,0 0,5 6,1 83,7 0,0 0,0 0,0 100,0 90,2 1.173 Najbogatiji 21,6 0,9 0,9 15,3 61,3 0,0 0,0 0,0 100,0 77,5 1.167 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 1,5 0,0 0,7 4,6 92,2 0,2 0,1 0,7 100,0 97,7 3.512 Najbogatijih 40 procenata 15,7 0,5 0,7 10,7 72,5 0,0 0,0 0,0 100,0 83,9 2.340 Maternji jezik nositelja domaćinstva* Romski 4,3 0,1 0,6 9,7 84,8 0,0 0,0 0,5 100,0 95,2 3.373 Drugi 11,1 0,3 0,8 3,5 83,6 0,3 0,1 0,3 100,0 88,1 2.469 Ukupno 7,2 0,2 0,7 7,0 84,3 0,1 0,0 0,4 100,0 92,2 5.852 1 MICS pokazatelj 3.11 * Podaci koji nedostaju za kategoriju „Maternji jezik nositelja domaćinstva“ nisu prikazani u tabeli. Upotreba čvrstih goriva je sama po sebi slab pokazatelj zagađenja vazduha u zatvorenom prostoru, budući da se koncen­ tracija zagađivača razlikuje kada isti tip goriva sagorijeva u različitim vrstama peći ili ognjišta. Korištenje zatvorenih peći s dimnjacima minimizira unutrašnje zagađenje, dok kod korištenja otvorenih peći ili ognjišta bez dimnjaka (ili nape) nema zaštite od štetnih efekata čvrstih goriva. Upotreba čvrstih goriva prema mjestu kuhanja prikazana je u tabeli CH.9. Zagađenje vazduha u zatvorenom prostoru zavisi od načina kuhanja, mjesta kuhanja i vrste goriva koje se koristi. Rezultati istraživanja su pokazali da je mjesto kuhanja za 41 procenat romskih domaćinstava posebna prostorija koja služi samo kao kuhinja, dok se u 52 procenta domaćinstava kuha negdje drugo u kući (nema posebne prostorije). Posebnu prostoriju za kuhanje ima dvije trećine domaćinstava u RS (67 procenata), preko polovine u BD (54 procenta) i svega trećina domaćinstava u FBiH (34 procenta). 42 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 43 VII Voda i sanitacija Higijenski ispravna voda za piće je osnovni uslov dobrog zdravlja. Higijenski neispravna voda za piće može biti značajan prenosnik mnogih bolesti.28 Voda za piće, također, može biti zagađena hemijskim, fizičkim i radiološkim zagađivačima koji su štetni po ljudsko zdravlje. Osim toga, dostupnost pitke vode može biti od naročite važnosti za žene i djecu koja, pogotovo u seoskim područjima, imaju glavnu odgovornost za donošenje vode (često s veoma udaljenih lokacija). Jedan od Milenijumskih razvojnih ciljeva (7,C) je da se između 1990. i 2015. godine za jednu polovinu smanji broj ljudi koji nemaju održiv pristup sigurnoj vodi za piće i osnovnim sanitarnim uslovima. Cilj „Svijeta po mjeri djeteta“ poziva na smanjenje broja domaćinstava koja nemaju pristup higijenskim sanitarnim uređajima (toaletima) i jeftinoj, sigurnoj vodi za piće za barem jednu trećinu.29 Spisak pokazatelja koje koristi MICS je sljedeći: voda: z korištenje poboljšanih izvora vode za piće, z korištenje adekvatnih metoda za tretman vode, z vrijeme potrebno za dolazak do izvora vode za piće, z osoba koja donosi vodu za piće. sanitacija: z korištenje poboljšanih sanitacija, z sanitarno uklanjanje dječijih fekalija. MICS, također, prikuplja dodatne informacije o pristupu objektima i uslovima za pranje ruku. Prikupljaju se sljedeći pokazatelji: z opservacija mjesta za pranje ruku, z dostupnost sapuna. Korištenje poboljšanih izvora vode za piće Poboljšanim izvorima vode za piće smatraju se: voda iz vodovoda (u kući, dvorištu, na imanju, kod komšije, javna česma/hidrant), bušeni bunar/bušotina, zaštićeni bunar, zaštićeni izvor i kišnica. Flaširana voda se smatra poboljšanim izvorom vode samo ako je domaćinstvo koristi i za pranje ruku i za kuhanje. Raspodjela populacije u odnosu na glavni izvor vode za piće prikazana je u tabeli WS.1 i u grafikonu WS.1. Ukupno, 97 procenata romskih domaćinstava u BiH koristi poboljšani izvor vode za piće, od čega sva domaćinstva u BD te 99 procenata domaćinstava u RS i 97 procenata u FBiH. Najveći procent članova romskih domaćinstava koristi tekuću vodu koja se putem vodovoda dovodi u njihove kuće, dvorišta ili imanja (91 procenat). Vodu iz vodovoda koristi najveći procenat članova domaćinstava u BD (98 procenata) i u RS (96 procenata), a najmanje u FBiH (90 procenata). Drugi najvažniji izvor vode za piće za romsku populaciju su zaštićeni izvori (pet procenata), dok se u veoma malom procentu koriste zaštićeni bunari i bušeni bunari. Od nepoboljšanih izvora vode za piće, romska populacija koristi nezaštićene izvore (dva procenta) te u zanemarljivom procentu nezaštićene bunare. Iako samo 24 procenta članova domaćinstava iz najsiromašnijeg kvintila imovinskog stan­ ja ima vodu u kući, ova populacija u visokom procentu koristi poboljšane izvore vode za piće (93 procenta). 28 Kao što su dizenterija, kolera i hepatitis A. 29 Detaljne informacije o vodi, sanitaciji i referentnim materijalima, dostupne su na UNICEF-ovoj childinfo web stranici http://www.childinfo.org/wes.html Podaci pokazuju da procenat domaćinstava koja imaju posebnu prostoriju za kuhanje raste s nivoom obrazovanja nositelja domaćinstva i imovinskim stanjem te je najveći kod onih sa srednjim ili visokim obrazovanjem (51 procenat), kao i kod onih u najbogatijih 40 procenata populacije (56 procenata). Tabela CH.9: Upotreba čvrstog goriva prema mjestu kuhanja Procenat domaćinstava koja koriste čvrsta goriva za pripremanje hrane prema mjestu kuhanja, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Mjesto kuhanja: Broj članova domaćinstva u domaćinstvima koja koriste čvrsta goriva za pripremanje hrane u posebnoj prostoriji koja služi samo kao kuhinja negdje drugdje u kući u posebnoj zgradi van kuće na nekom drugom mjestu bez odgovora ukupno Administrativne jedinice FBiH 34,0 57,9 1,0 1,6 4,8 0,7 100,0 4.131 RS 67,2 29,8 1,4 0,7 0,0 0,9 100,0 997 BD 53,9 46,1 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0 267 Nivo obrazovanja nositelja domaćinstva Bez formalnog obrazovanja 33,7 56,0 2,1 2,8 4,8 0,6 100,0 1.416 Osnovno 42,1 52,4 0,7 1,1 3,1 0,6 100,0 3.262 Srednje+ 51,1 43,1 0,5 0,0 3,9 1,4 100,0 718 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 22,3 57,8 2,0 6,4 10,4 1,1 100,0 1.159 Drugi kvintil 36,4 59,6 1,6 0,0 2,2 0,3 100,0 1.138 Srednji kvintil 38,6 57,0 1,2 0,0 2,9 0,3 100,0 1.136 Četvrti kvintil 50,3 47,4 0,0 0,0 1,8 0,5 100,0 1.059 Najbogatiji 63,4 35,0 0,0 0,0 0,0 1,6 100,0 905 Indeks imovinskog stanja Najsiromašnijih 60 procenata 32,4 58,1 1,6 2,2 5,2 0,6 100,0 3.433 Najbogatijih 40 procenata 56,4 41,7 0,0 0,0 1,0 1,0 100,0 1.963 Maternji jezik nositelja domaćinstva* Romski 38,5 54,6 1,5 2,1 2,4 1,0 100,0 3.210 Drugi 45,1 48,3 0,4 0,3 5,6 0,3 100,0 2.176 Ukupno 41,1 52,1 1,0 1,4 3,7 0,7 100,0 5.396 * Podaci koji nedostaju za kategoriju „Maternji jezik nositelja domaćinstva“ nisu prikazani u tabeli. 44 ISTRAŽIVANJE VIŠESTRUKIH POKAZATELJA 2011.–2012. PRAĆENJE STANJA I POLOŽAJA DJECE I ŽENA 45 Grafi kon WS.1: Procentualna raspodjela članova domaćinstva prema izvoru vode za piće, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Tabela WS.1: Korištenje poboljšanih izvora vode Procentualna raspodjela članova domaćinstava prema glavnom izvoru vode za piće i procenat članova domaćinstava koji koriste poboljšane izvore vode za piće, istraživanje o romskoj populaciji u BiH, 2011.–2012. Glavni izvor vode za piće Ukupno Procenat korištenja poboljšanih izvora vode za piće1 Broj članova domaćin-stava Poboljšani izvori Nepoboljšani izvori Tekuća voda (vodovod) Bušeni bunar/ bušotina Zaštićeni bunar Zaštićeni izvor Flaširana voda** Nezaštićeni bunar Nezaštićeni izvor Površinska voda Flaširana voda** DrugoU stanu/ kući U dvorištu/ na imanju Kod komšije Javna česma/ pipa Administrativne jedinice FBiH 73,0 8,0 6,3 2,7 0,0 0,7 5,4 0,6 0,4 2,7 0,0 0,0 0,1 100,0 96,8 4.543 RS 75,0 7,8 11,9 1,1 0,8 0,3 2,0 0,6 0,0 0,0 0,3 0,3 0,0 100,0 99,4 1.027 BD 90,7 4,1 0,0 3,0 0,0 0,0 2,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0 100,0 282 Nivo obrazovanja nositelja domaćinstva Bez formalnog obrazovanja 62,3 10,0 12,5 5,7 0,3 0,5 3,8 0,6 0,7 3,1 0,2 0,1 0,0 100,0 95,9 1.478 Osnovno 76,4 8,0 5,2 1,4 0,1 0,7 5,2 0,6 0,2 2,0 0,0 0,1 0,2 100,0 97,6 3.560 Srednje+ 86,3 2,7 4,5 0,9 0,0 0,4 4,1 0,6 0,0 0,5 0,0 0,0 0,0 100,0 99,5 814 Kvintili indeksa imovinskog stanja Najsiromašniji 24,1 23,9 25,6 10,0 0,0 1,2 7,6 0,4 0,9 5,6 0,0 0,3 0,5 100,0 92,7 1.171 Drugi kvintil 67,9 11,8 7,3 1,9 0,2 0,5 7,7 0,0 0,0 2,

View the publication